FONETYKA I FONOLOGIA

1. POJĘCIA:

głoska - artykułowane dźwięki mowy (wg Strutyńskiego); zbiór jednorodnych dźwięków, najmniejszy element języka, nie ma swojego znaczenia

fraza fonetyczna:
nagłos - nagłos wyrazu = początek wyrazu, początkowa głoska wyrazu (również sylaby, morfemu, zestroju akcentowego), np. w nagłosie wyrazu dom znajduje się głoska d; jest to głoska nagłosowa tego wyrazu.
śródgłos - śródgłos wyrazu = środkowa część wyrazu, głoski znajdujące się wewnątrz wyrazu, z których żadna nie jest ani pierwszą ani ostatnią; głoska śródgłoskowa
wygłos - wygłos wyrazu = końcowa część wyrazu, głoska znajdująca się na końcu wyrazu; głoska wygłosowa
wygłos absolutny = końcowa część wyrazu występującego przed pauzą

spółgłoska a samogłoska (różnice artykulacyjne)
kryteria opisu spółgłosek:
a) sposób artykulacji (stopień zbliżenia narządów mowy)
- właściwe -> zwarto wybuchowe
-> szczelinowe
-> zwarto-szczelinowe
-półotwarte (sonorne) -> nosowe
-> ustne -> boczne
-> drżące
b) miejsce artykulacji
- wargowe -> dwuwargowe
-> wargowo-zębowe
- przedniojęzykowe -> zębowe
-> dziąsłowe
- środkowojęzykowe
- tylnojęzykowe
c) udział wiązadeł głosowych
- dźwięczne
- bezdźwięczne
d) udział podniebienia miękkiego
- ustna
- nosowa
e) udział środkowej części języka
- miękka
- twarda
- zmiękczona

kryteria opisu samogłosek:
a) pionowe położenie języka
- wysoka
- średnia
- niska
b) poziome położenie języka
- przednia
- środkowa
- tylna
c) układ warg
- spłaszczony
- neutralny
- zaokrąglony

wymowa synchroniczna i asynchroniczna
Synchroniczny polega na jednoczesnej artykulacji wargowości i palatalności: p´asek, w´anek, b´a-ły, m´asto. W asynchronicznym, najpierw artykułowana jest wargowość, a potem pojawia się osobny element palatalny (miękki), np. w postaci joty: pjasek, wjanek, bjaly, mjasto. W ogólnej odmianie języka polskiego dominuje dzisiaj asynchroniczny typ wymowy tych spółgłosek. Natomiast polszczyzna dialektalna jest pod względem tej wymowy zróżnicowana

asymilacja (upodobnienia)
wewnątrzwyrazowe: a) postępowe (progresywne; wynik perseweracji) – głoska poprzedzająca wpływa na wymowę głoski następnej, np. trzask – tszask
b) wsteczne (regresywne; wynik antycypacji) – głoska następna wpływa na wymowę głoski poprzedniej, np. prośba – proźba

* perseweracja – zbyt długie utrzymywanie narządów mowy w pozycji znamiennej dla artykulacji głoski w lewostronnym kontekście, w efekcie czego głoska następująca traci swe właściwości.
* antycypacja – zbyt szybkie/wczesne wykonanie ruchów artykulacyjnych charakterystycznych dla wypowiedzenia głoski występującej w kontekście prawostronnym, głoska występująca przed nią ma cechy głoski kolejnej

międzywyrazowe: a) zjawisko udźwięcznione – ostatnia głoska wyrazu poprzedzającego może upodobnić się pod wpływem wdzięczności do pierwszej głoski wyrazu następnego, np. grot żelazny – grod żelazny
b) zjawisko ubezdźwięcznione – głoska dźwięczna pod wpływem bezdźwięcznej staje się w wymowie bezdźwięczna, np. bieg krótki – biek krótki

uproszczenia grup spółgłoskowych – opuszczanie spółgłosek podczas wymawiania
koartykulacja – wpływanie głosek na siebie, przenikanie się głosek

nazalizacja
termin określający w najszerszym znaczeniu unosowienie, czyli przyjęcie przez głoskę cech nosowości, na przykład w otoczeniu innych głosek nosowych (zob. asymilacja fonetyczna);
lekkie unosowienie samogłoski w pozycji przed spółgłoską nosową

dysymilacja
Odpodobnienie - jeden z podstawowych zależnych procesów fonetycznych, polegająca na zaniku podobieństwa głosek (niekoniecznie sąsiednich)

fonem
a) zbiór cech dystynktywnych (pozwalają różnicować znaczenie wyrazów)
b) zbiór głosek homofonemicznych (różnią się między sobą cechami nierelewantnymi fonologicznie)

opozycja fonologiczna
a) jednowymiarowa – podstawa porównania występuje wyłącznie w parze fonemów będących członami danej opozycji i nie powtarza się w żadnej innej parze (np. fonemy /p/:/b/)
wielowymiarowa – podstawa porównania powtarza się w kilku parach opozycyjnych
b) prywatywna – oba człony różnią się tylko jedną cechą; człon, który posiada cechę jest nacechowany, człon, który danej cechy nie posiada – nienacechowany
stopniowa – różny stopień natężenia tej samej cechy
równorzędna – opiera się na przeciwieństwie dwóch różnych cech, z których jedna występuje w jednym, a druga w drugim członie opozycji
c) proporcjonalna – cecha dystynktywna powtarza się w więcej niż jednej parze fonemów
izolowana – stanowi podstawę rozróżnienia tylko dla jednej pary fonemów

neutralizacja opozycji
ograniczenia dystrybucyjne głosek

allofon
głoska różniąca się od innej głoski tylko cechą fonetyczną, nie funkcją; wariant fonetyczny fonemu

archi fonem
fonem zawierający zbiór tych cech fonologicznych, które są wspólne parze fonemów opozycji prywatywnej. Archifonem pojawia się w pozycji neutralizacyjnej tj. takiej, w której dana opozycja zanika. Przykładowo w języku polskim archifonem opozycji t:d ujawnia się w wygłosie, gdzie /d/ traci swoją dźwięczność, a opozycja dźwięczność:bezdżwięczność zanika (zob. ubezdźwięcznienie)

akcent paroksytoniczny
lub paroksyton (gr. paroksytonos) to akcent, który pada na przedostatnią sylabę wyrazu (penultimę) lub zestroju akcentowego

akcent proparoksytoniczny
lub proparoksyton (gr. proparoksytonos), zwany także akcentem daktylicznym, to akcent, który pada na trzecią od końca sylabę wyrazu lub zestroju akcentowego

proklityki
wyrazy nieakcentowane, które łączą się w całość akcentuacyjną z następującymi po nich wyrazami akcentowanymi; należą do nich: przyimki, spójniki, modulant nie

enklityki
wyrazu nieakcentowane, które łączą się w całość akcentuacyjną z poprzedzającymi je wyrazami akcentowanymi; należą do nich jednosylabowe f. fleksyjne zaimków osobowych oraz zaimka zwrotnego, modulanty że, no

2. Budowa narządów mowy
a) aparat oddechowy, w klatce piersiowej, składa się z płuc, oskrzelików, oskrzeli i tchawicy (tchawica w swej górnej części zamknięta jest krtanią). Klatka piersiowe oddzielona od jamy brzusznej – przeponą / wytwarzanie prądu powietrza
b) krtań, w dolnej części łączy się z tchawicą, w górnej z nasadą, składa się z 9 parzystych i nieparzystych chrząstek połączonych za pomocą wiązadeł i mięśni. Najważniejsze z nich to chrząstka pierścieniowa, tarczowa i nagłośnia oraz dwie ruchome chrząstki nalewkowe. Między chrząstką tarczową a chrząstkami nalewkowymi są napięte fałdy tkanki łącznej – wiązadła głosowe, występująca między nimi szpara nosi nazwę głośni, od góry krtań zamykana ruchomą chrząstką – nagłośnią / wytwarzanie dźwięku
c) nasada, wszystkie narządy znajdujące się ponad krtanią: jama gardłowa, jama ustna i jama nosowa / wzmacnianie dźwięku

3. Trójkąt samogłoskowy

	przednia	środkowa	tylna
wysoka	i		u
średnia	e		o
niska		a

4. Czworokąt samogłoskowy

i

y

e u

o

a

5. Realizacja głosek ą i ę
a) przed spółgłoskami wargowymi p,b -> Em, om
b) przed spółgłoskami zębowymi t, d, c, dz -> en, on
c) przed spółgłoskami dziąsłowymi cz, dż -> eņ, oņ
d) przed spółgłoskami środkowojęzykowymi ć, dź -> eń, oń, k,g -> eŋ, oŋ

e) przed ł, l -> e,o
f) przed szczelinowymi -> ę, ą

6.Realizacja głoski ń
przed zwarto szczelinowymi
słońce -> słojnce
tańczyć -> tajņczyć

przed szczelinowymi
pański -> paįski
tańszy -> taįszy
chińszczyzna -> chińszczyzna

7. Regionalne zróżnicowanie wymowy

a) na pograniczu dwóch wyrazów
spółgłoska właściwa + samogłoska/półsamogłoska/spółgłoska sonorna -> wymowa bezdźwięczna [W]; wymowa dźwięczna [PK]
b) głoska bezdźwięczna + w (wewnątrzwyrazowy)
f [W]; v [PK]
c) połączenie grup ng i nk (na granicy morfemów)
n [W]; ŋ [PK]

* wyrażenia przyimkowe zawsze dźwięczne

8. Reguły akcentowania w języku polskim
w j. polskim akcent wyrazowy pada na drugą sylabę od końca.

Wyjątki:
formy 1 i 2 osoby liczby mnogiej czasu przeszłego, formy liczby pojedynczej oraz3 osoba liczby mnogiej t. przypuszczającego, liczebniki, niektóre wyrazy pochodzenia obcego, niektóre wyrazy rodzime -> trzecia sylaba od końca
formy 1 i 2 osoby liczby mnogiej t. przypuszczającego -> czwarta sylaba od końca

9. Cechy dystynktywne i relewantne fonemów

Cecha fonologiczna relewantna (inaczej cecha dystynktywna, kontrastywna, diakrytyczna lub istotna) to właściwość fonemu, której zmiana powoduje zmianę znaczenia wyrazów, w których ów fonem został użyty.

Relewantność cechy fonologicznej definiowana jest w odniesieniu do systemu fonologicznego danego języka, a w niektórych przypadkach także kontekstu, w jakim znajduje się fonem definiowany przez tę cechę.

W języku polskim cechą relewantną jest np. dźwięczność, por.:

/pas/ pas vs. /bas/ bas,

/rafa/ rafa vs. /rawa/ Rawa.

Kontrast pomiędzy dźwięcznymi i bezdźwięcznymi fonemami zanika jednak np. przed pauzą (tzw. ubezdźwięcznienie):

/kot/ kot vs. /kot/ kod,

bądź przed bezdźwięczną spółgłoską:

/rafka/ rafka vs. /rafka/ Rawka.

Są to przypadki tzw. neutralizacji cech dystynktywnych