Układ hormonalny tworzą: przysadka mózgowa, szyszynka, tarczyca, gruczoły przytarczyczne, grasica, nadnercza, trzustka, jajniki, jądra. Gruczoły te działają za pośrednictwem wytwarzanych przez siebie hormonów.
Przysadka mózgowa jest gruczołem połączonym za pośrednictwem lejka międzymózgowia czyli podwzgórzem , leży na tzw. siodle tureckim. Jest gruczołem nadrzędnym ponieważ większość wytwarzanych przez nią hormonów wpływa na czynność wydzielniczą pozostałych gruczołów dokrewnych. Wyróżniamy w niej 3 płaty:
I. płat tylny magazynuje i uwalnia wyprodukowane w podwzgórzu hormony (neurohormony)
Wazopresyna ADH antydiuretyczny - która działa na nerki i mięśnie gładkie, powodując zwrotne wchłanianie wody co umożliwia wydalanie zagęszczonego moczu, - skurcze mięśni naczyń krwionośnych powodując wzrost ciśnienia krwi. Niedobór wazopresyny powoduje moczówkę prostą. Nadmiar prowadzi do wydalania silnie zagęszczonego moczu i zatrzymania wody w organizmie.
Oksytocyna hormon, który powoduje skurcz mięśni przewodów mlecznych umożliwiających wydzielanie mleka, - skurcz mięśni macicy i rozciąganie się szyjki macicy, - wpływa na mięśnie jajowodu powodując ich rozluźnienie i skurcze umożliwiające ruch kom. Jajowej w jajowodzie.
II. płat środkowy produkujący melatropinę (hormon tropowy) do działania: szyszynki pobudzając ją do wytwarzania melatoniny. Melanotropina wpływa na koncentrację barwnika w skórze.
II. przedni płat przysadki (gruczołowy) produkuje i wydziela hormony - somalotropina (h. wzrostu) oddziałuje na wszystkie kom. Naszego ciała, pobudzając je do wzrostu i podziałów, warunkujący rozrost kości, syntezę białek i rozkład tłuszczów. Niedobór prowadzi do karłowatości. Nadmiar u dzieci i młodzieży do gigantyzmu, a u osób dorosłych do akromegalii. - tyeotropina (TSH) hormon, który stymuluje działanie tarczycy. - adrenokortykotropowy (ACTH) działa na korę nadnerczy, pobudzając ją do produkcji glikokortykoidów, mineralokortykoidów i androgenów, - gonadrotropiny - odpowiedzialne za stymulację jajników lub jąder do produkcji odpowiednich hormonów, - hormon lutenizujacy pobudza owulację i rozwój ciałka żółtego, - prolaktyna wzmaga produkcję mleka prze gr. Sutkowe po porodzie.
Szyszynka wytwarza melatoninę, która - pobudza komórki barwnikowe do wydzielania melatoniny, - reguluje rytm dobowy, wpływając na ośrodki snu i czuwania. W nocy jest wysokie stężenie melatoniny.
Gruczoł tarczycowy produkuje tyroksynę T4 i trójjodotyroninę T3 - pobudzają tempo przemiany materii. Niedobór tyroksyny u dzieci może prowadzić do kretynizmu, a u osób dorosłych prowadzi do tzw. obrzęku śluzowatego, spowolnienia tempa przemiany materii, obniżenia temp. ciała, spowolnione reakcje psycho-ruchowe, tętno jest niskie. Nadmiar - choroba Basedowa - najczęstsza postać nadmiaru: wytrzeszcz oczu, nerwowość, wychudzenie organizmu, przyśpieszenie tempa przemiany materii, wys. Temp. Ciała, wysokie tętno, zwiększenie skurczów serca. - kalcytonina produkuje ją tarczyca, przytarczyce i niektóre tkanki, reguluje gospodarkę wapniową powodując obniżenie poziomu wapnia we krwi poprzez zatrzymanie go w kościach. Jest antagonistą parathormonu.
Gruczoły przytarczyczne (przytarczyce) produkują parathormon odpowiedzialny za regulację gospodarki wapniowo - fosforowej w organizmie. Obniża poziom fosforanów a podwyższa poziom wapnia we krwi. Niedobór - nadmierna pobudliwość mięśni i nerwów czyli tężyczka. Nadmiar - odwapnienie i rozmięknienie kości, następnie osteoporoza.
Trzustka (wysepki Langerhansa), kom. α produkują glukagon - podwyższa poziom cukru we krwi uwalniając glukozę z glikogenu w wątrobie. Kom. β wysepek Langerhansa produkują insulinę, która obniża poziom cukru we krwi powodując syntezę glukozy do glikogenu i magazynowanie go w wątrobie. Niedobór insuliny - cukrzyca. Nadmiar - bardzo silne osłabienie organizmu, drgawek, omdleń, śmierć.
Nadnercza - zbudowana z 2 warstw: korowej i rdzeniowej. Kora nadnerczy produkuje: 1) kortykosterydy, odpowiedzialne za regulację przemian węglowodanów i opóźnianie (tłumienie) reakcji odpornościowych, 2) aldosteron, odpowiedzialny za regulację gospodarki mineralnej w organizmie; 3) androgeny (h. męskie) hormony, które zapoczątkowują proces dojrzewania; niedobór zahamowanie wzrostu i dojrzewania; nadmiar - u dziewcząt (niemowląt) wykształcenie się męskiej sylwetki - muskulnizacji, u chłopców wczesne (9, 10 lat) dojrzewanie . Rdzeń nadnerczy produkuje, pobudza go układ nerwowy, - adrenalina (hormon strachu, walki, ucieczki).
Jajniki wytwarzają żeńskie hormony płciowe. estradiol, progesteron - najważniejsze.
Progesteron - utrzymuje ciążę. Za mało go- ciąża zagrożona. Estradiol - powoduje wykształcanie się drugo i trzeciorzędnych cech płciowych żeńskich, popęd płciowy i cykl miesiączkowy. Niedobór maskulinizacja- w okresie dojrzewania, zaburzenia płodności i popędu seksualnego.
Jądra męskie h. płciowe, najważniejszy : testosteron warunkuje II i III rzędowych cech męskich płciowych, popęd seksualny, płodność. Niedobór - występowanie cech kobiecych u mężczyzn, zaburzenie płodności i popędu seksualnego. Nadmiar (pobranie sterydów- anabolików) - zaburzenia płodności; - poważne zagrożenia ukł. krążenia; - zwiększenie agresji.
Mechanizm działania ukł. hormonalnych oparty na zasadzie tzw. sprzężenia zwrotnego ujemnego polega na tym, że efekt reakcji oddziaływuje ograniczająco na wywołującą go przyczynę: (rysunek)
IH - statyny pobudzane w podwzgórzu, oddziaływujące hamująco na przysadkę mózgową pod ich wpływem przysadka przestaje wydzielać hormony tropowe.
RH liberyny wytwarzane przez podwzgórze pobudzające do wydzielania przez przysadkę mózgową hormonów tropowych.
Innym mechanizmem w regulacji hormonalnej jest działanie względem siebie hormonów antagonistycznych. Hormony takie połączone są (sprzężone) parami. Mechanizm taki możemy przedstawić na przykładzie insuliny i glukagonu. (rysunek).
Gdy wzrasta poziom cukru we krwi trzustka rozpoczyna syntezę insuliny. Wysokie stężenie insuliny hamuje wydzielanie glukagonu. Gdy spada poziom cukru we krwi trzustka zaczyna produkować glukagon. Wzrost stężenia glukagonu hamuje wydzielanie insuliny.
Hormony tkankowe: h. produkowane w różnorodnych tkankach i narządach nie będących gruczołami: - gastryna, h. wytwarzany przez komórki ściany żołądka i dwunastnicy. Pobudza komórki ściany żołądka do produkcji pepsynogenu i kwasu solnego (pokarm). Hamuje wydzielanie gastryny cholecystokinina, która jest uwalniana do krwi z dwunastnicy, jej produkcję wspomaga woreczek żółciowy; - erytropoetyna produkowana przez nerki, pobudza szpik kostny do produkcji krwinek czerwonych; - serotonina produkowana przez płytki krwi, błonę śluzową żołądka i centralny ukł. nerwowy, pobudza pracę jelit, podczas zranienia powoduje zwężenie naczyń krwionośnych co przyczynia do zahamowania krwotoków, h. szczęścia; - histamina powoduje obniżenie ciśnienia krwi, poziom jej wzrasta przy alergiach. W układzie nerwowym histamina pełni funkcję neuroprzekaźnika; -angiotensyna podnosi ciśnienie krwi, oddziaływując pośrednio na pracę mięśni, zwiększa wydzielanie aldosteronu, powodując zwiększoną resorpcję jonów sodu w kanalikach nerkowych.