M. Bogucka, Cegielnia gdańska w XVI wieku,
Studia z Dziejów Rzemiosła i Przemysłu, t. 1, 1961, s. 125-140

• XVI w - intensyfikacja ruchu budowlanego w Gdańsku. Renesans gdański - połączenie wpływów włoskich i niderlandzkich. Budowniczowie z Holandii.

• 2. połowa XVI w - odbudowa wieży ratuszowej, przebudowa Dworu Artusa, Bramy Zielonej i Mostu Zielonego, fortyfikacji miejskich.

• 1455 - wilkierz zakazujący budowy domów drewnianych na terenie miasta i nakaz zastępowania istniejących ceglanymi.

• XIV w - wzmianki o istnieniu cegielni i pieca do wypalania wapna na Prawym Mieście. Koniec XIV w - wapniarnia na Starym Mieście, w początkach XV w. powstała cegielnia i piec wapienny na Nowym Mieście. Cegielnia staromiejska stała się wytwórnią dominującą.

• Urządzenia produkcyjne:

• piec do wypalania cegieł (mieścił na raz 35 000 sztuk)

• piec do wypalania wapna (pojemność ok. 80 łasztów, 10-13 porcji rocznie)

Zasoby gliny z okolic miasta, wapień - z głębi kraju i z Pomorza. Inne zabudowania: szopy, budynki na sprzęt i zapasy. Przedsiębiorstwo posiadało też konie, wozy i pole. Właścicielem była od 1440 r. rada Starego Miasta. Pracą kierował cegielmistrz wynajęty przez Radę. Otrzymywał on stałą pensję w wysokości 50 grzywien rocznie, plus 2 grzywny od każdego tysiąca cegieł i 16 grzywien od każdego pieca wapna. Oprócz tego - robotnicy najemni zatrudniani na dniówki (3-6 groszy dziennie) i personel pomocniczy (pisarz, gospodyni, woźnice, tragarze, drwale, cieśle itp.).

Cykl produkcyjny cegielni składał się z 2 faz:

1. zimą przygotowywano zapasy surowca (bagrowanie). Glinę wydobywano ręcznie i wozami transportowano do cegielni. Układano ją w małe pagórki, warunki atmosferyczne powodowały jej kruszenie.

2. wiosną wykonywano następujące czynności:

1. rozdrabnianie gliny (ręczne lub za pomocą stęporów poruszanych kieratem)

2. zsypywanie gliny do dołów i zalewanie wodą

3. wyrabianie „ciasta” glinianego (ubijacze deptali surowiec nogami w płytkich skrzyniach, usuwano przy tym zanieczyszczenia)

4. szlamowanie (dodawanie piasku w celu schudzenia gliny), po czym glinę pozostawiano w spokoju na jakiś czas

5. gotowe „ciasto” strycharz nakładał do form na drewnianym stole strycharskim posypanym piaskiem. Czynność tę wykonywano ręcznie, usuwając nadmiar gliny strychulcem. Powstawała wówczas cegła surówka i szła do suszenia

6. suszenie odbywało się na placach pod dachem (najpierw na płask, potem na kant), trwało kilka - kilkanaście dni

7. ostatni etap to wypał w piecu (35 000 cegieł, przy wyliczeniu, że na 1m³ przypadało ok. 300, zajmowało ok. 116m³). Piec zbudowany był z cegieł, opalany drewnem, w XVI wieku napełniano go 16-20 razy w ciągu roku

Rozmiary produkcji w XVI wieku

rok	Liczba cegieł	Liczba dachówek
1547	480 000
1561	470 000	99 000
1567	502 000	91 000

Wyliczono, że na 1 m bieżący muru o grubości 1 m potrzeba 2500 cegieł

Produkcja cegielni gdańskiej przekraczała niemal dwukrotnie produkcję cegielni krakowskiej w tym czasie. Jednak zapotrzebowanie było tak ogromne, że zakład gdański nie był w stanie go zaspokoić. Prawo pierwokupu cegieł i wapna miało miasto dla swoich inwestycji oraz bogate rody patrycjuszowskie (po zaniżonych cenach).

Organizacja pracy w cegielni gdańskiej (wolny najem, specjalizacja) - zbliżona nie do średniowiecznego warsztatu, lecz do wczesnokapitalistycznej manufaktury.

1

---