arche VIw p.n.e

kosmologia

SZKOŁA MILEŃSKA

TALES Z MILETU

ANAKSYMANDER

Władysław Tatarkiewicz

Pierwsze koncepcje filozoficzne pojawiły się w koloniach greckich około VII-VIw p.n.e. Początkowo rozpatrywano zagadnienia mitologiczne i techniczne ale nie uprawiali oni jeszcze nauki. Przejście od mitów do nauki nastąpiło ok. VIw i wskazywano Talesa, jako na tego, który tego przejścia dokonał.

Tales żył zapewne od 624 do 547. Był wybitnym przedstawicielem ówczesnych umiejętności i mądrości życiowej; z niepewnych wiadomości można sądzić że był w jednej osobie politykiem, inżynierem, technikiem, kupcem i podróżnikiem. Poglądów swoich prawdopodobnie nie spisał.

POGLĄDY: 1.Przejście od umiejętności do nauki - Tales potrafił mierzyć piramidy i odległość statków na morzu, przepowiedział także zaćmienie słońca, wywołując tym samym podziw u swoich rodaków. Jednakże obliczenia jego robione były sposobem techników niż uczonych; obliczał nie umiejąc poprawnie uzasadnić obliczeń i przepowiadał zjawiska nie znając ich przyczyn. W taki sam sposób postępowano w Egipcie i Babilonie. Nie podobna się uważać Talesa za twórcę nauk matematycznych i astronomicznych bo początek ich przypada na czasy późniejsze. Tales posiadł w tym zakresie umiejętności, a nie wiedzę naukową. Ogólnie rzecz biorąc, nauka wymaga nie tylko umienia ale i rozumienia, czego brakowało Talesowi. Czy więc Tales dokonał przejścia praktycznej umiejętności do teoretycznej nauki?

2.Przejście od mitu do nauki -Teoria Talesa brzmiała: Wszystko jest z wody, z wody powstało i z wody się składa. Arystoteles wskazywał, że dawniejsi ludzie także zapatrywali się na przyrodę, ale wskazywali że posiadała ona rodziców (Okeanos i Tetyda). A zatem różnica między poglądami była znacząca: Tales mówił o wodzie, a jego poprzednicy o bóstwach wody. Mówiąc o Okeanosie, uprawiali nie naukę lecz mitologię. Aby mogła się utworzyć nauka musiał dokonać się przewrót w sposobie myślenia i takiego przewrotu dokonali myśliciele jońscy, z których pierwszy jak się zdaje był Tales. Zadaniem, jakie sobie stawiał, było wyjaśnienie zjawisk- pod tym względem nie różnił się od twórców mitologii; ale rzecz w tym, że jego sposób wyjaśniania był inny. Zagadnieniem Talesa było pochodzenie świata. Chodziło mu nie o to, co było przed światem, lecz co było własnym świata początkiem. W takim znaczeniu początek świata był pierwszym zagadnieniem filozofii. Pierwsza postać świata była w jego mniemaniu nie tylko pierwszą, ale także istotną. Była to jeszcze filozofia zupełnie archaiczna, różna od mitologii, ale w zagadnieniach i odpowiedziach stojąca na pograniczu mitologii.

3.Pierwsze zagadnienie filozoficzne- Przedmiotem dociekań Talesa i jego bezpośrednich następców była przyroda (jej początek), toteż Arystoteles nazwał ich fizjologami czyli teoretycy przyrody. Głównym pytaniem jakie sobie zadawali było: jaki był początek przyrody? Albo: jaki był pierwotny rodzaj ciał, z których z których rozwinęła się przyroda? Później formułowano to pytanie: jaka była pierwotna materia? Lecz pierwsi filozofowie nie znali pojęcia materii. Zajmowali się materią w znaczeniu zbioru konkretnych ciał, nie znali natomiast pojęcia abstrakcyjnego materii, wedle którego jest ona jednym ze składników ciała odróżnionym od innych jego składników, jak kształt lub siła. Rozróżnienie materii i kształtu było pomysłem dopiero późniejszych pokoleń greckich filozofów. Pojęcia, którymi posługiwali się ci wcześni fizjologowie przy rozwiązywaniu zagadnienia początku świata były niezróżnicowane i całkiem nie abstrakcyjne. Nie przychodziło im do głowy, aby siła mogła być poza materią, by mogła być czymś różnym od materii. Tales mówił, że „wszystko jest ożywione jak to widać w bursztynie i magnesie”. To nieoddzielanie materii od siły, życia, duszy było tak charakterystyczne dla pierwszej grupy greckich filozofów, że nazwano ich hilozoistami, czyli tymi, co życie mieli za nieodłączne od materii.

Pytanie nasuwa się zatem jedno, dlaczego Tales sądził, że właśnie woda a nie inny rodzaj materii, była początkiem przyrody? Może to spuścizna po mitologii (powiązania z Okeanosem i Tetydą), chociaż Tales podawał inne racje swego poglądu: to co żywe, żyje wilgocią- martwe wysycha. Obserwacje te dają pogląd, że woda jest życiodajna i zawiera siłę produktywną.

ZNACZENIE TALESA: Przemyślenia Talesa nie znalazły aprobaty, bo powstały inne obserwacje, że inne rodzaje materii były początkiem świata; te inne rodzaje znalazły zwolenników. Jeden z następców Talesa twierdził, że pierwotną postacią materii był ogień, inny, że powietrze. Lecz stawiali pytania jak Tales i przez to stali się jego następcami. Jego uczniem był Anaksymander, do Anaksymandra nawiązali Anaksymenes i Heraklit a do nich dalsze pokolenia filozofów. Grecy uważali Talesa za przywódcę swej filozofii. Zasługa Talesa leży w postawieniu pytania, a nie odpowiedzi jakie na nie dał. Odpowiedź jaką dał, nie mogła być od razu trafna, gdyż pytanie postawione przez niego było niesamowicie trudne. „Umiejętności swe zapożyczył zapewne z obcych krajów; przejście zaś od umiejętności do filozofii nie wymagało może wielkiego umysłu, bo rzecz była już dostatecznie dojrzała. Wszak niekoniecznie wielkim skokiem, ale drobnym krokiem można przekroczyć granicę”.

George Thomson

Zdaniem Arystotelesa celem wczesnych filozofów greckich było wykrycie „zasady materialnej, z której wywodzą swój byt wszystkie rzeczy istniejące, ...pierwszej substancji, w którą ostatecznie się one przemienią...” Pogląd ten podziela wielu współczesnych uczonych, zajmujących się tym zagadnieniem. Cornford daje następujący komentarz: „Arystoteles uważał, że jego poprzednicy mniej lub więcej dokładnie antycypowali koncepcję jednej lub więcej spośród jego czterech przyczyn (przyczyna materialna, formalna, sprawcza i celowa). Wprowadzało to w błąd dawnych historyków filozofii, którzy się z nim zgadzali i uważali za słuszny jego pogląd, że pierwsi filozofowie jońscy zajmowali się jedynie „zasadami natury materialnej”, takimi jak woda lub powietrze. Zgodnie z tym uważano, że usiłowali odpowiedzieć na pytanie: z jakiej to jednej (materialnej) substancji składają się wszystkie rzeczy? Jeśli jednak sami rozpatrzymy ich systemy, to przekonamy się, że odpowiadają oni na inne pytanie, jak z pierwotnego stanu rzeczy powstał wieloraki i uporządkowany świat?” Powyższy komentarz jest tylko częściowo słuszny. Arystoteles szukał w dziełach swoich poprzedników poglądów nawiązujących do jego koncepcji. Mówiąc o „pierwszej zasadzie”, filozofowie nie wyobrażali wyraźnie sobie jej jako zasady materialnej, ponieważ dla nich różnica między tym, co materialne, i tym, co niematerialne, nie istniała; natomiast jest charakterystyczne, że Arystoteles- świadomie przeciwstawiający się współczesnym sobie materialistom- opisuje wczesnych filozofów w ten właśnie sposób. Byli oni współczesnymi materialistami. O Talesie wiemy niewiele. Prawdopodobnie Tales i Anaksymander byli krewnymi. Filozof Anaksymander był synem Praxiadesa i tym samy krewnym swego nauczyciela. Tales, syn Examyesa i Kleobuliny, należał do rodu Telidów. Kim byli Telidzi? Diogenes Laertios mówi, że było to odgałęzienie rodu Kadmejów. Potwierdza to Herodot, który powiada, że Tales był „fenickiego pochodzenia”, mając na uwadze fenickie pochodzenie Kadmosa. Anaksymander i Tales, założyciele milezyjskiej szkoły filozoficznej należeli także to starożytnego rodu kapłanów-królów. Tales zajmował się astronomia, geometrią i techniką; interesowały go ponoć również spekulacje- nie tylko filozoficzne, ale i handlowe. Twierdził, że znany nam świat powstał z pierwotnego stanu rzeczy, w którym nie istniało nic oprócz wody oraz, że ziemia(drewniany okrąg lub bęben) unosi się na wodzie. Zgadza się to z tradycyjną koncepcją „wód będących pod ziemią”, babilońską koncepcja apsu. Tales, Anaksymander i Anaksymenes uważani są za twórców filozofii europejskiej. Zajmowali się głównie tym, co teraz nazwalibyśmy zagadnieniami przyrodniczymi, nie zaś z prawami myślenia, których wówczas nie badano. Przedmiotem dociekań była cała przyroda w tym zakresie, w jakim była im znana. Od Hezjoda i innych poetów, którzy pisali na ten sam temat co ci filozofowie, różnili się tym, że - nie przecząc istnieniu bogów- utożsamiali boskość ze zdolnością do ruchu, która wedle nich jest immanentną własności materii. Nie uznawali różnicy między tym, co naturalne, a tym co nadnaturalne. Z tego powodu uważa się ich za pierwszych przyrodników i niewątpliwie dzieła ich oznaczały krok naprzód w rozwoju nauk przyrodniczych. Jednakże koncepcje ich oparte są jedynie na zwykłej obserwacji, a nie na doświadczeniu. Przypisywane im doświadczenia nie mają żadnego znaczenia. Z tych racji uważamy ich nie za przedstawicieli nauki, lecz filozofii przyrody.

Zarys encykopedyczny

Pierwsi filozofowie greccy- Tales i jego następcy- stawiając główne pytanie swej filozofii przyrody: jaki był początek przyrody (świata), nie dysponowali ani terminem „materia”, ani nawet pojęciem materii. Zajmowali się materią w sensie zbioru konkretnych ciał. Nie potrafili odróżniać również materii od siły poruszającej, od życia, od uszy, co sprawiało, że nie tylko zdolność poruszania się, lecz także życie mieli za nieodłączne od materii ( byli hylozoistami). Dopiero w następnych pokoleniach filozofów greckich zaczęło się kształtować ogólne filozoficzne pojęcie materii, wedle którego jest ona jednym ze składników ciała, różnym od takich jego składników, jak kształt lub siła. Materia w ogólności przedstawiała się im co raz bardziej jako coś nieukształtowanego, nieokreślonego, zasadniczo różnego od jej konkretnych wcieleń.

POJĘCIE MATERII- Jońscy filozofowie przyrody uznawali za jej początek przeważnie jakiś jeden konkretny rodzaj materii.

*Dla Talesa była to woda, która zdawała się mieć wszystkie te życiodajne cechy, które są niezbędne i wystarczające, aby rozwinęła się z niej cała przyroda.

*W podobnym duchu myślał Anaksymenes dla którego początkiem wszystkiego było powietrze, dla Heraklita był to ogień a Ksenofanesa, ziema. Wyjątkiem był Anaksymander, który nie jakiś jeden konkretny gatunek materii, lecz nieokreślony „bezkres” ( apeiron) uznał za początek przyrody.

*Empedokles pierwszy zerwał z monistycznym wyjaśnianiem świata przez jedną zasadnicza „pramaterię”. Połączył on różne opinie i przyjął cztery składniki („żywioły”, „pierwiastki”): wodę, powietrze, ogień i ziemię, za odrębne stany skupienia materii tj. stały, płynny, gazowy i „ognisty” (który wówczas wydawał się stanem czwartym).

*Pluralistyczna tendencja w pojmowaniu materii jeszcze wyraźniej nastąpiła u Anaksagorasa, który sądził, że rzeczywistość jest nieskończenie urozmaicona i składa się z niezliczonej liczby nieskończenie podzielnych składników („zarodków”, „rzeczy”), które później Arystoteles nazwał homoiomerami (ciałami składającymi się z jednorodnych częsci). W każdym ciele, według Anaksagorasa, są wszystkie składniki, ale nie w każdym są w tej samej porcji, stąd różnice między ciałami.

*Z kolei według atomistów materia składa się z niepodzielnych i niezmiennych (co do swej struktury), lecz stale poruszających się atomow. Atomy mają wyłącznie własności ilościowe, geometryczne: kształt, położenie i porządek. Atomy poruszają się w próżni, materia jest nieciągła.

*Dużą rolę w historii filozofii odegrało pojęcie materii wprowadzone przez Arystotelesa. Bytem samoistnym- substancją - są jedynie konkretne rzeczy. Każda rzecz składa się z materii i (duchowej) formy (hylemorfizm). Forma obejmuje własności ogólne, gatunkowe rzeczy, odzwierciedlane w pojęciach (własności pojęciowe); materia to substrat, tworzywo, budulec, materiał z którego zbudowane są rzeczy.

*W średniowieczu trzymano się zazwyczaj Arystotelesowskiego pojęcia materii, które jest podtrzymywane także przez współczesną scholastykę (neotomizm).

*W czasch nowożytnych zrezygnowano z arystotelesowsko-scholastycznego pojmowania materii jako jednego ze składników ciał i zaczęto ujmować materię jako całe ciało, wraz z jego strukturą i formą.

*Kartezjusz określał materię jako ogół ciał istniejących w świecie, jako samoistny byt, jako substancję, której atrybutem jest rozciągłość. Materią jest inaczej mówiąc, to wszystko, co zajmuje miejsce w przestrzeni, co posiada objętość, co posiada trzy wymiary. Drugim rodzajem substancji jest, według Kartezjusza substancja duchowa (są dusze), której atrybutem jest świadomość (zdolność do myślenia).

*Filozofowie francuscy w XVIII w. podjęli próbę zdefiniowania materii. Według Holbacha, wszystko to, co poznajemy za pomocą zmysłów jest materią (to co pobudza nasze zmysły).

*W XIX stuleciu definicję materii, mającą na celu objęcie wszystkiego, co odkrywa nauka, co jest zwłaszcza przedmiotem przyrodoznawstwa, podał Helmholtz.

*Dopiero połączenie definicji Holbacha i Helmholtza przez Lenina doprowadziło do sformułowania współczesnej definicji materii, którą uznać można za adekwatną.

---