Trudności w nauce

Na całokształt rozwoju dziecka i jego powodzenie szkolne w dużej mierze wpływa mowa. Jest ona atutem w nawiązywaniu kontaktów społecznych, daje możliwość precyzyjnej komunikacji, stanowi narzędzie w zdobywaniu informacji, pozwala na wyrażanie własnych sądów, uczuć i upodobań. Zaburzenia i wady wymowy w znacznym stopniu utrudniają osiąganie sukcesów w szkole.

I. ZABURZENIA MOWY

Czynniki wywołujące zaburzenia wymowy są różne. Dzielimy je na endogenne (wewnątrzpochodne) i egzogenne (zewnątrzpochodne). Także same zaburzenia przejawiają się w sposób zróżnicowany. Bez względu na wiek pojawienia się, wszystkie zaburzenia negatywnie wpływają na kształtowanie się osobowości dziecka, a w szczególności na rozwój kontaktów społecznych i poznanie świata. Prawie wszystkie dzieci z zaburzeniami mowy mają kłopoty w nauce, a szczególności w zakresie pisania i czytania.

1. Klasyfikacja zaburzeń wymowy.
Dzieci w przedszkolu/szkole przejawiają najczęściej:
1.1. Kłopoty artykulacyjne wynikające z naśladownictwa złego wzoru mowy, trudności motoryczne, nieprawidłowe nawyki utrwalone w okresie kształtowania się mowy (dyslalie): seplenienie, reranie, nieprawidłowe wymawianie k, g, nosowanie.
Dyslalie obejmują:
- wadliwe wymawianie jednej, wielu lub wszystkich głosek, np. "r" języczkowe;
- opuszczanie dźwięków, np. krowa - kowa, stołek - tołek, kosz - ko;
- zastępowanie głosek innymi, np. koło - toło, szafa - siafa, rower - jowej;
- mowa nosowa (nosowanie);
- brak głosek miękkich, np. pies - pes;
- palatalizacja (zmiękczanie głosek - "mowa dziecinna"), np. szczotka - ściotka.

1.2. Opóźnienie rozwoju słowno-pojęciowego:
- dziecko ma ubogi słownik;
- mówi mało i trudno nawiązuje kontakt słowny;
- buduje zdania niepełne i niegramatyczne;
- nie rozumie wielu pojęć;
- ma trudności w analizie słuchowej;
- jest nieśmiałe i zahamowane.

1.3. Brak dźwięczności w realizacji głosek dźwięcznych, wynikające z zaburzenia słuch fonematycznego:
- brak głosek dźwięcznych: b, d, g, w, z, ż, ź, np. zeszyt - seszyt, dama - tama;
- mylenie głosek dźwiękopodobnych, np. c -s, sz - cz i inne, np. sala - cala, (nie jest typową mową bezdźwięczną, ale ma to samo podłoże);
- duże trudności w pisowni powyższych dźwięków.

1.4. Zniekształcanie niektórych głosek, spowodowane niedosłuchem:
- zniekształcanie artykulacji niektórych głosek, szczególnie syczących i szumiących;
- brak w ogóle niektórych głosek;
- zaburzona melodia mowy;
- zaburzona intonacja.

1.5. Jąkanie funkcjonalne wynikające z różnych przyczyn, np. z zaburzeń koordynacji narządów: oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego:
- powtarzanie sylab, wyrazów;
- napięcie mięśniowe, zahamowanie wypowiedzi;
- oddech krótki, przerywany lub zatrzymany;
- współruchy mięśni twarzy, szyi, rąk, nóg;
- podniecenie emocjonalne, pocenie się, czerwienienie;
- mowa niewyraźna, monotonna;
-utrudniony, czasem niemożliwy kontakt słowny.
Każde dziecko z zaburzoną mową powinno być przebadane przez logopedę.

II. ZABURZENIE ANALIZY I SYNTEZY WZROKOWEJ

Dla sprawnego przebiegu rozwoju mowy dziecka oraz doskonalenia trudnych procesów czytania i pisania potrzebne jest sprawne działanie analizatorów: wzrokowego, słuchowego i kinestetyczno-ruchowego. Dziecko, które wykazuje wybiórczo zaburzenia funkcji spostrzegania wzrokowego, przejawia trudności:
- w różnicowaniu kształtów graficznych, zapamiętywaniu i odwzorowywaniu z modelu lub z pamięci;
- w odpoznawaniu znaków i przedmiotów zbliżonych wielkością, kształtem.
Prócz tego, rozumiejąc znaczenie litery i cyfry jako symbolu posługuje się nimi nieprawidłowo jako znakiem graficznym. Dziecko takie myli:
- litery różniące się niuansami graficznymi, jak: a -o, m- n, l -f, ł; e -c;
- litery o kształcie zbliżonym, a różnym położeniu w stosunku do osi pionowej, np. p - g, d - b lub osi poziomej, np. u - n, b - p, d - g;
- odwraca kolejność liter w wyrazach, np. pan -nap;
- opuszcza drobne elementy graficzne;
- łuki przekształca w kąty ostre lub rozwarte;
- pisze litery wybiegające poza linie, nierówne, rozchwiane;
- robi za duże lub za małe odstępy między literami.

W konsekwencji tego, w późniejszych latach obserwuje się trudności w nauce, pojawiają się liczne błędy ortograficzne. Dzieci z całościowo obniżonym poziomem spostrzegania mają poważne kłopoty z rozróżnianiem wszelkich kształtów. Nie mogąc rozróżnić kształtów pojedynczych liter, znacznie gorzej radzą sobie z graficznym układem liter w wyrazie. Metoda wyrazowa nie stanowi dla nich ułatwienia, przeciwnie, komplikuje jeszcze cały proces.

III. ZABURZENIA ANALIZY I SYNTEZY SŁUCHOWEJ

Jednym z warunków opanowania umiejętności czytania i pisania jest sprawne funkcjonowanie analizatora słuchowego. Jego budowa obejmuje:
- receptor bodźców (ucho);
- drogę doprowadzającą bodźce (nerwy słuchowe);
- część korową, odbierającą i poddającą przeróbce podniety słuchowe.

Umiejętność różnicowania dźwięków mowy ludzkiej określa się mianem słuch fonematycznego, różnego od słuch tonalnego. Analiza i synteza słuchowa polega na odebraniu bodźca, rozłożeniu go na elementy, następnie złożenia w całość dźwiękową. Poziom tych procesów doskonali się w trakcie rozwoju językowego dziecka. Zaburzeń analizy i syntezy słuchowej nie należy mylić z niedosłuchem obwodowym. Dzieci niedosłyszące źle odbierają dźwięki odległe (ale, gdy je słyszą, prawidłowo analizują i syntezują). Natomiast dzieci z zaburzonym słuchem fonematycznym dobrze słyszą słowa, lecz w ciągu mownym nie potrafią różnicować pojedynczych dźwięków lub złożyć ich wcałość dźwiękową. Procesy analizy i syntezy dźwiękowej nieustannie obecne są w czytaniu i pisaniu. Sugestywnym przejawem zaburzenia tych procesów jest opóźniony rozwój mowy czy jej zaburzenia. W klasach początkowych pojawiają się trudności w czytaniu i pisaniu ze słuchu.

OBJAWY
- trudności w rozumieniu bardziej skomplikowanych poleceń słownych;
- trudności w zapamiętaniu, powtórzeniu trudnych wyrazów i dłuższych zdań;
- trudności w dokonywaniu syntezy wyrazu;
- trudności w pisaniu ze słuchu dłuższych wyrazów;
- trudności w czytaniu całych wyrazów metodą literowania;
- często mały zasób słów, agramatyzmy, prymitywne, proste zdania w opowiadaniu;
- zniekształcanie wyrazów w dyktandzie;
- trudności w pisowni wyrazów zmiękczonych;
- kłopoty z rozróżnianiem "j", "i";
- trudności w odróżnianiu samogłosek nosowych od "on", "om";
- w starszych klasach: łączenie przyimka z rzeczownikiem, np. w kącie;
- opuszczanie wyrazów, końcówek wyrazów, elizje nagłoskowe i śródgłoskowe;
- zamiana dźwięcznych na bezdźwięczne, np. b na p, d na t;
- zamiana syczących na szumiące lub ciszące, np. s na sz, na ś;
- trudności w nauce języka obcego;
- trudności w nauce wierszy, tabliczki mnożenia, zapamiętywaniu ciągów słownych (łatwiej się uczą mając tekst przed oczami).

IV. ZABURZENIA ORIENTACJI PRZESTRZENNEJ

Wiążą się ściśle z obniżoną percepcją wzrokową. Bywa tak, że percepcja wzrokowa dziecka nie wykazuje obniżenia całościowego, lecz tylko pod pewnym względem. Właściwość percepcji wzrokowej, mającą duże znaczenie w procesie czytania i pisania, nazywamy kierunkowością. Aspekt kierunkowy we wzrokowym ujmowaniu kształtów wiąże się z jednej strony z ogólnym poziomem analizy i syntezy wzrokowej dziecka, z drugiej zaś strony z jego orientacją przestrzenną. Dziecko wykazujące wybiórcze zaburzenia orientacji przestrzennej ujmuje prawidłowo złożone kształty graficzne o charakterze symetrycznym, ale popełnia błędy w ujmowaniu kształtów asymetrycznych. Jedne dzieci przejawiają większą trudność w odtwarzaniu kształtów asymetrycznych w stosunku do osi pionowej, inne w stosunku do osi poziomej.

OBJAWY
- słabe rozumienie określeń słownych, dotyczących stosunków przestrzennych, przyimki (w, nad, pod, za, obok, przed...);
- rysunki o niższym poziomie graficznym wykazują prymitywne uproszczenia, małą ilość szczegółów oraz złe rozplanowanie przedmiotów;
- niewłaściwe rozplanowanie wyrazów w stosunku do strony zeszytu, dziecko nie mieści się w liniach zeszytu, często wybiera złe linijki;
- mylenie kierunku zapisu (pismo lustrzane);
- mylenie liter o różnym położeniu w stosunku do osi poziomej i pionowej, np: p - g, d - b, u -n, g - b, p - b; (w czytaniu i pisaniu także).
W późniejszym okresie nauki obserwuje się:
- trudności w nauce geografii (słaba orientacja w stronach świata, trudności w opanowaniu pojęć dotyczących rozróżniania stron świata, pór roku, miesięcy, pór dnia, dni tygodnia);
- trudności w nauce geometrii (słabo utrwalone obrazy wzrokowe, w związku z tym wszelkie pojęcia i definicje zostają przyswajane tylko w sposób werbalny).

V. OPÓŹNIENIA ROZWOJU RUCHOWEGO

Rozwój ruchowy zsynchronizowany jest ściśle z rozwojem psychicznym, toteż często dzieci opóźnione w rozwoju psychicznym wykazują deficyty ruchowe. Rozwój ruchowy może też przebiegać wolniej u całkiem zdrowych dzieci. Na niepowodzenia ruchowe dzieci składają się oprócz innych przyczyn: zaburzenia stronności (lateralizacja), zaburzenia orientacji przestrzennej. Ogół trudności związanych z opóźnionym rozwojem ruchowym można podzielić na dwie zasadnicze grupy:
1) niezręczność ruchową całego ciała;
2) niezręczność manualną.

OBJAWY
W pierwszym przypadku obserwujemy niechęć do czynności i zabaw ruchowych. Dzieci takie wykazują niesprawność ruchów całego ciała (ruchy nieskoordynowane, kanciaste). Nadmierna męczliwość jest powodem słabej kondycji fizycznej (często brak sprawności fizycznej spotykamy u dzieci otyłych).osoby te w przypadkach zaburzeń bardziej nasilonych powinny być poddane reedukacji ruchowej, prowadzonej przez instruktora wychowania fizycznego.
W przypadku niesprawności manualnej utrzymuje się:
- nadmierne, bądź za małe napięcie mięśniowe (stąd mała precyzja), kurczowe trzymanie ołówka, silne przyciskanie, częste współruchy (języka, dłoni);
- zaburzona szybkość ruchów, np. dłoni, palców, trudności w majsterkowaniu, wycinaniu, szyciu, zapinaniu guzików itp.;
- niewłaściwa koordynacja wzrokowo-ruchowa, trudności w rysowaniu, pisaniu (brzydkie pismo, brak połączeń między literami, zmiana wielkości i kąta nachylenia pisma, wolne tempo pisania, niestaranne zeszyty, pogięte kartki, liczne skreślenia, poprawki);
- trudności przyspieszenia czytania (wskutek powolnych ruchów gałek ocznych).

VI. ZABURZENIA SFERY EMOCJONALNEJ

Dzieci z zaburzeniami rozwoju emocjonalnego najogólniej dzielimy na nadpobudliwe psychoruchowo oraz dzieci zahamowane psychoruchowo.
Nadpobudliwość psychoruchowa objawia się:
-niepokojem psychoruchowym;
- nadmierną ruchliwością;
- ruchami nieekonomicznymi, zbędnymi;
- częstą zmianą postawy;
- zaburzeniami uwagi;
- drażliwością, gwałtownością, niecierpliwością;
- skłonnością do kłótni, zaczepek, bójek;
- jąkaniem, tikami, grymasami twarzy;
- nierównomiernością w pracy szkolnej.

Zahamowanie psychoruchowe objawia się:
- trudnościami w nawiązywaniu kontaktu słownego;
- brakiem wiary we własne możliwości;
- kompleksami, nadmierną wrażliwością;
- niepewnością, stanami lękowymi, ucieczkami z lekcji;
- zwolnionymi reakcjami psychoruchowymi;
- zaburzeniami snu, łaknienia;
- jąkaniem i zacinaniem;
- biernością i apatią, depresją;
- tendencjami samobójczymi.

Bibliografia:
1. Barbara Sawa "Jeżeli dziecko źle czyta i pisze", Warszawa, 1987 r., Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne
2. Jarosław Rudniański "Jak się uczyć?", Warszawa, 1975 r., WSiP
3. Małgorzata Taraszkiewicz "Jak uczyć lepiej czyli refleksyjny praktyk w działaniu", Warszawa, 1999 r., CODN
4. Iwona Roszkiewicz "Psychologia rozwojowa dla rodziców", Warszawa, 1983 r., Nasza Księgarnia

Referat przygotowałam i opracowałam w ramach pedagogizacji radziców na zebranie w klasie drugiej w roku szkolnym 2002/2003.

---