Jerzy Ziomek, O współczesności retoryki
Podział sposobów wypowiadania się na rodzaje:
genus deliberativum - doradczy, perswazyjny
genus iudiciale - sądowy
genus demonstrativum - okolicznościowy
retoryka bardzo długo traktowana była jako teoria prozy
język naturalny (leksykon+reguły gramatyczne)
kody artystyczne (repertuar+reguły retoryczne)
Umberto Eco - retoryka jako technika generatywna, dysponująca mechanizmami argumentacyjnymi, pozwalającymi na generowanie przekonujących argumentacji
retoryka jest taksonomią, systemem uporządkowanym
wg Arystotelesa - to sztuka wyszukiwania dowodów, bazująca na zasobach wieków, lecz twórcza
w starożytności traktowano r. jako swoistą teorię antropologiczną, teorię rzeczywistości
„Orator est vir bonus, dicendi peritus” - nacisk położony na stronę etyczną, retoryka była narzędziem w rękach mówcy
chrześcijaństwo korzystało z tradycji retoryki, mimo konfliktu zachowania werbalnego (retoryka bazuje na dialogu, religia na nakazie)
romantyzm przyniósł kryzys retoryki → zanik systemu nauczania artes liberales, zasadę autorytetu zastąpiła zasada oryginalności
retor zobowiązany jest społecznie, potrzebuje aprobaty społeczeństwa, poeta romantyczny może być niedoceniany
retoryka w ujęciu teoretycznoliterackim jest lingwistyka tekstu, czyli teoria wypowiedzi powyżej poziomu zdania oraz teorią spójności
r. uzasadnia teorię fikcji literackiej, jest sztuka przekonywania za pomocą prawdopodobnego kłamstwa zamiast nieprawdopodobnej prawdy
wprowadzone jest rozróżnienie między
prawdą a consensus omnium (doxa)
jako pozawerbalnym stanem rzeczy mniemaniem, które pochodzi ze zgody powszechnej wszystkich ludzi wykształconych
fałsz ujęty w kodeks
fikcja literacka wiąże się z powstaniem ramy modalnej wyjmującej spod asercji przez określoną organizację stylistyczną
u Sokratesa/Platona retoryka wiąże się z dialogowością, to literatura dialogu jako pierwotnej formy myślenia
u Arystotelesa to monolog, wypowiedź fingująca, lecz podległa regułom, ewent. wprowadzająca dialog jako enklawę obcego zachowania
5 części mowy:
proemium (wstęp do mowy)
narratio (gr. prothesis - wystawa, obwieszczenie, wyznaczenie zadania)
probatio (gr. pistis - dowód)
refutatio (odparcie zarzutów)
peroratio (zakończenie)
auxesis (łac. amplificatio) - sposoby przejścia od myśli do faktów rzeczywistych, ale zewnętrznych wobec tekstu, do ich przedstawienia
powiększenie, pomnożenie
podniesienie, uniesienie, także stylistyczne, sytuacje patetyczne; w średniowieczu - zatrzymanie się mówcy przy uwypukleniu faktów
doprowadziła do wyodrębnienia klasy tekstów gatunkowo niezależnych od pretekstu przytoczenia, a dalej przeszła w prozę fabularną
w renesansie - teoria prawdopodobieństwa jako kategoria estetyczna, przyjemność płynąca ze zmyślenia; początki powieści
doxa jako epistemologiczne uzasadnienie literackiej kategorii prawdopodobieństwa
retoryka jest semiologią wykraczającą poza semantyki językowe, dotyczy ponadjęzykowych układów znaczeniowych
figury retoryczne:
figurae verborum (słów)
- adiekcja (przyłączenie), np. anafora
- detrakcja (odłączenie), np. elipsa
- figurae per ordinem (zmiana porządku), np.. inwersja
figurae sententiae (myśli)
- adiekcja, np. parenteza (nawiasowe wtrącenie myśli)
- detrakcja (wszelkie pominięcie wywodu, który powinien był wystąpić)
- transmutacja (czasowe inwersje), np. histerologia (czasowa kolej rzeczy naruszona w sposób trudny do spostrzeżenia)
- immutacja (zmiana kwalifikacji, podstawienie elementu spoza systemu), np. alegoria, ironia
allegoria
tota (znika ślad sensu dosłownego)
permixta apertis (utrzymuje oba sensy)
poetyka - uwalnia od uczuć dolegliwych, katarktyczna
retoryka - potęguje uczucia dobre, stymulująca
teoria literatury tendencyjnej - captatio benevolentiae (zjednywanie sobie względów, życzliwości
teoria literatury agonistycznej - odwołuje się do społecznego mniemania, retorzy nie wydobywają prawdy, lecz jej używają
z retoryki narodziły się sposoby narracji
genus iudiciale - narracja z jawnym i osobowym, ale stronniczym podmiotem autorskim
genus deliberativum - zrównuje podmiot uobecniony z innymi (nar. pierwszoosobowa)
genus demonstrativum :
mówiący we własnym imieniu (nar. personalna)
mówiący w imieniu społeczeństwa (nar. auktoralna)