19. S. Balbus, Stylizacja a problem intertekstualności
„słowa […] wyznaczają ową przestrzeń, pozbawioną znaków, a przecież pełną znaczeń”
główne zagadnienie dot. zjawiska powiązań między tekstami jakie utwór konkretny świadomie zakłada, założeniami swymi wskazuje na inny tekst budując miedzy nim a sobą pewną interakcję, znaczeniową przestrzeń historycznoliteracką
sensy w tej przestrzeni powstają tylko dzięki wywołującym je relacjom zewnętrznym z innym tekstem
hermeneutyka to nauka filozoficzna zajmująca się odczytywaniem i interpretowaniem sensów
pewne utwory już w tytule (Doktor Faust T. Manna) sugerują, że muszą być odczytane poza samym tekstem
styl: każdy spójny (koherentny), funkcjonalny zespół środków artystycznych, który pozwala na obszarach historii literatury ujmować się jako odrębny system (np. język danego twórcy, danego ugrupowania poetyckiego)
często twórczość wobec stylu traktowana jest nie tylko jako obiekt, który go posiada (styl), ale jako żywa reprezentacja = znak indeksalny systemu = synekdocha
intertekstualność (fr., niem.), a stylizacja (pol.) - kwestia terminologii oraz różnica w sposobach ujmowania istoty zjawisk
intertekstualność i stylizacja nie są synonimami
stylizacja pojmowana jako rodzaj intertekstualności; centralna i kluczowa
stylizacja stanowi szczególną, artystyczną i semiotyczna metodę interpretacji i dziedzictwa literackiego, ustanawiania aktualnej tradycji
stylizacja najbardziej wyjaskrawia wszelkie przejawy intertekstualności
stylizacją Balbus nazywa taką kompozycję tekstu, która jest podrobieniem cudzego stylu, funkcjonującego w społeczeństwie jako „czyjaś własność”
stylizacja zakłada,
ujawnienie swojego wzorca
że można element „cudzy” rozpoznać jako „pożyczny” z dystansem kulturowym
tekst stylizowany musi wykazać jakby drugie dno, to znaczy musi mieć znamiona dawnego stylu rozpoznawalne w „nowym stylu” - wtórne uprzedmiotowienie (reinterpretacja) stwierdza się, że tekst oryginalny ma znamiona „sztucznego”, nie zaś ten, który faktycznie naśladuje pierwowzór
struktura tekstu stylizowanego powinna mieć rozdźwięki, niekoniecznie w konstrukcji, to zależy od rodzaju i gatunku tekstu stylizowanego, np. pastisz ma niezgodność w strukturze wirtualnej sytuacji komunikacyjnej, nie zaś w strukturze tekstu jako takiego
stylizacja obejmuje wszystkie pietra struktury tekstu, czyli:
historyczną fazę rozwoju języka np. język w okresie baroku u Sępa-Szarzyńskiego
związki strukturalne tekstu poetyckiego (syntaktyka poetycka)
retorykę poetycką (to, co nadaje wypowiedzi literackiej charakter retoryczny)
wersyfikację (przerzutnie, zatarcie średniówek itp.)
gatunek literacki np. sonet, pieśń itp.
wyobraźnię poetycką (np. epitety zmysłowe nadawane pojęciom abstrakcyjnym)
topikę poetycką tzn. powtarzane w utworze elementy poetyckie np. antynomie, motywy, tematy itp.
metaforykę
światopogląd poetycki i obraz autora
oprócz ujęcia utwory oryginalnego w cudzysłów i przytoczenia go w tekście stylizowanym ważny jest ukryty tryb warunkowy tj. takie sformułowanie tekstu, że ma się wrażenie, że tekst ten jest znany, chociaż tak naprawdę wcześniej nie istniał jako całość, tylko jego elementy tworzyły jakiś konkretny utwór; Balbus mówi tu o hipotetyczności historycznoliterackiej
każdy utwór stylizowany, nie tylko pastisz jest oparty na hipotezie stylistycznej (patrz. pkt. 17.)
Kazimierz Wyka tworząc z tekstów Sępa-Szarzyńskiego pastisz staje się właścicielem tej wypowiedzi, jednak właścicielem stylu jest tylko sam barokowy poeta
„pewna wyodrębniana historycznie i semiotycznie kultura formułuje” własny język w wypowiedzi cudzej, „pożyczonej” z innej kultury
stylizacja do tekstu oryginalnego ma się jak prosta wypowiedź do mowy pozornie zależnej (stylizacja jest taka mowa pozornie zależną, bo nie jest ani mową zależną ani mową niezależną, stoi jakby po środku kompetencji tych dwóch typów mowy)
„w przypadku stylizacji `wejście do wewnątrz' stylu jest […] artystycznie zakazane, może się odbywać tylko na poziomie artystycznej gry
w pastiszu Wyki dostrzega się przekaz obudowany na wirtualnej sytuacji komunikacyjnej; proces przedstawiony przez badacza to reinterpretacja przywołanej stylizacyjnie tradycji (bo Sęp-Szarzyński swoje utwory pisał zupełnie na odwrót):
porozumiewanie się z Sępem-Szarzyńskim poprzez elementy jego tekstu; językiem przekazu jest jego indywidualny styl
demonstracja konkretnej struktury zbudowanej za pomocą stylu Sępa
obraz autora jako fikcyjnego „bohatera” (postaci) tej komunikacji językowej
tradycja i ówczesna wrażliwość artystyczna przedstawiona na gruncie historii kultury
temat i treść utworu (jest ona na końcu, dlatego, że trzeba dojść do tego, że to nie autor jest bohaterem, który mówi o danej sytuacji, dopiero jak to zrozumiemy, to możemy przejść do treści)
„Stylizacja to styl, który zjawia się i funkcjonuje w niewłaściwej dla siebie pozycji w obrębie kultury literackiej” i ujawnia swoja właściwą funkcję „w obrębie kultury dającej się wyodrębnić jako system”
stylizacji inkrustacyjnej zostały poddane teksty, które nie imitują dokładnie wzorca, ale tylko jego wybrane cechy w kontekście cech pochodzących ze stylów aktualnych
Maria Renata Mayenowa stylizację pojmuje jako dwuaspektową: styl (funkcja indeksalna) i przedmiot (funkcja referencyjna) w stosunku do znaku ikonicznego przywołanego (ewokowanego) stylu
wg Bachtina stylizacją jest „obcy styl” w zaproponowanej czytelnikowi przez autora komunikacji artystycznej
wg Winogradowa stylizacja jest spotęgowaniem dwuaspektowości języka utworu literackiego (fakt, że literatura piękna o szczególnym typie mowy artystycznej pozostaje mimo wszystko zanurzona w historycznej zmienności i różnorodności form)
wg Głowińskiego stylizacja zachodzi już wtedy, gdy autor wybiera gatunek utworu, który będzie stylizowany
stylizacja konstrukcyjna odnosi się do fakt, że stylizuje się na dany gatunek znany z jakiegoś okresu, a nie mający konkretnej cezury w okresie historycznoliterackim (S. Skwarczyńska)
„w stylizacji najważniejsze jest wprowadzenie stylu historycznego w pewien język współczesny, tak by jego historyczność była uchwytna dla odbiorcy” (M. Głowiński)
termin stylizacja został ukuty przez nauki Zachodu we wczesnym klasycyzmie jednak jego obecny kształt i rozumienie jest połączeniem polskich i rosyjskich badań literaturoznawczych
wg Josefa T. Shipleya stylizacja to styl nadmiernie naukowy (scjentystyczny), wynik sztucznej, artystowskiej deformacji mowy naturalnej
wg G. von Wilperta stylizacja jest „redukcją przypadkowych i ubocznych cech form naturalnych w celu uwypuklenia artystycznej osobliwości [odrębności] najczęściej w funkcji ornamentacyjnej”
modernistyczny prąd Jugendstil przeniesiony na teren polskiego modernizmu:
antymimetyzm (przeciwieństwo naśladowania natury), twórcza transformacja rzeczywistości i języka naturalnego
nienaturalność, konwencjonalność ekspresji literackiej
manieryczna (udziwniona) deformacja języka i świata
stylizacja archaiczna/gwarowa utożsamiana jest z faktem użycia w tekście literackim mniej lub bardziej zagęszczonych form archaicznych/gwarowych języka (B. Tomaszewski, A. Obrębska-Jabłońska, K. Budzyk, H. Kurkowska,S. Skorupka)
wg Balbusa archaizacja czy dialektyzacja taka, jak w językowym stylu Zagłoby u Sienkiewicza ma niewiele wspólnego ze stylizacją; inaczej to się ma gdy narracja jest poprowadzona w stylu archaicznym, a elementy batalistyczne stylem homeryckim zaczerpniętym z Illiady - tak wg Balbusa może być
wg Danuty Danek istnieje coś takiego, co nazwała quasi-cytatami i są to takie konstrukcje, które:
współtworzą dany cytat jako element artystyczny
reprezentują zewnętrzne, niebezpośrednie reguły strukturalne tworzenia tekstów innego obcego stylu
wg Blooma: „aby tekst zaistniał jako znaczący fakt kultury musi zaistnieć w jakiejś przestrzeni intertekstualnej […] zazwyczaj nie da się […] dojść do jego `ostatecznego' sensu”
pojęcie „cytat struktury” oznacza zacytowanie nie fragmentu wypowiedzi w sensie semantycznym, ale zacytowanie fragmentu utworu poprzez przywołanie jego konstrukcji, a nie wewnętrznego układu znaczeniowego
cytat struktury sprawia, że
tekst główny staje się dla siebie metatekstem, gdyż świadomie analizuje swój własny układ pochodzący od tekstu oryginalnego (metatekst-kiedy tekst mówi o nim samym)
tekst staje się nieprzezroczysty, nie wiadomo do końca co zostało zaczerpnięte od czego
intertekstualność nie jest związana z utworem, ale z jego strukturą, z wewnętrzną kompozycją tekstu, czyli jego funkcją metatekstową
rodzaje i zakresy intertekstów (hipotekstów):
tekst-tekst (zbiór konkretnych tekstów)
tekst-system (styl, gatunek, tradycja)
tekst-nieograniczony horyzont kultury
wg Barthesa: przestrzeń intertekstualną ustala za każdym razem czytelnik na mocy swoich doświadczeń lekturowych, gdyż tekst jest „tkanką cytatów wywodzących się z różnych źródeł kultury”
„intertekstualność jest nie tyle nazwą dla relacji między dziełem a określonymi wcześniejszymi tekstami, ile wskazaniem na uczestnictwo dzieła w pewnej przestrzeni wypowiedzeniowej i na jego odniesienia do kodów, które stanowią potencjalna formalizację tej przestrzeni”
Genette, autor „teorii palimpsestów” twierdzi, że:
każdy tekst ma charakter palimpsestu, gdyż wchłania w siebie formy i sensy innych tekstów, stylów itp.
każdy otwiera już w swoim wnętrzu pozatekstową perspektywę, w której uplasowują się inne style, teksty i konwencje
Genette nazywa to trans tekstualnością, na którą składają się:
intertekstualność
hipertekstualność
architekstualność