Japonia a polityka USA

W 1854 r. Stany Zjednoczone, zainteresowane rozszerzeniem kontaktów, a zwłaszcza handlu z krajami Dalekiego Wschodu, wymusiły na szogunie Iesada rezygnację z kontynuowania polityki izolacji Japonii, otwarcie por­tów oraz wyrażenie zgody na prowadzenie handlu zamorskiego Nawią­zane wówczas stosunki amerykańsko-japońskie miały przez około pięć­dziesiąt lat charakter nierównoprawny. USA, tak jak Wielka Brytania, Francja i Rosja, uzyskały w Japonii prawa eksterytorialne i pewne przywi­leje w dziedzinie ekonomicznej. Dopiero na przełomie XIX i XX w. w wyniku umocnienia militarnego
i gospodarczego Japonii, jej zwycięstw w wojnie z Chinami i Rosją, podboju Tajwanu i Korei oraz związanej z tym ewolucji sytuacji
na Dalekim Wschodzie prawa te i przywileje zostały zlikwidowane.

W 1911 r. Stany Zjednoczone i Japonia zawarły równoprawny układ o przyjaźni, handlu i nawigacji. Rozwijająca się współpraca między obu kra­jami zaczęła stopniowo ustępować. Rywalizacji o wpływy, zwłaszcza w Chinach i w rejonie Pacyfiku Narastająca ekspansja japońska oraz próby podważenia, pod pretekstem specjalnych interesów Japonii w Chinach, amerykańskiej polityki „otwartych drzwi i równych możliwości" przyczyniła się do erozji układu dotyczącego Chin i polityki morskiej, który w 1922 r. zawarły ówczesne mocarstwa wraz z Japonią na konferencji w Waszyngtonie. W 1931 r. japońskie wojska podjęły ofensywę w Mandżu­rii, by na okupowanych przez siebie terenach proklamować utworzenie w 1932 r. marionetkowego państwa Mandżukuo. W 1933 r. Japonia wystąpiła z Ligi Narodów. W rok później wypowiedziała wspomniany układ waszyngtoński, a w 1936 r. zawarła
z hitlerowskimi Niemcami pakt o współpracy. Latem 1937 r. rozpoczęła
nie wypowiedzianą wojnę z Chi­nami. Agresywna polityka Japonii, mimo narażania interesów amerykańskich w Chinach oraz kilku bezpośrednich incydentów, nie wywarła wyraźnie ujemnego wpływu na wzajemne stosunki handlowe. Wywołała jedynie liczne protesty i oficjalne noty
ze strony Waszyngtonu. Dalsze zaostrzenie się sytuacji na Dalekim Wschodzie doprowadziło ostatecznie do zerwania w lipcu 1939 r. układu zawartego w 1911 r. Do czasu japońskiego ataku na Peari Harbour,
tj. do 7 grudnia 1941 r., wzajemna wymiana handlowa rozwijała
się jednak bez większych zakłóceń. Mimo rosnącego we wzaje­mnych stosunkach napięcia, znaczne zainteresowanie działalnością gospo­darczą w Japonii wykazywał także amerykański kapitał.
W 1938 r. amerykańskie inwestycje w Japonii oceniono na 155 mln dol.,
a japońskie w Stanach Zjednoczonych na 48 mln dol. Zajęcie przez Japonię kolonii brytyjskich i francuskich w Azji Południowo-Wschodniej
i na Pacyfiku zaostrzyło stosunki amerykańsko--japońskie.
Próby uregulowania sporów w drodze rokowań zakończyły się niepowodzeniem. Sprzeczności interesów i agresywna postawa Japonii doprowadziły do wybuchu konfliktu zbrojnego. Japonia rozpoczynając działania wojenne stawiała sobie za cel wyeliminowanie wpływów Stanów Zjednoczonych na Dalekim Wschodzie i zbudowanie „Strefy Wspólnego Dobrobytu Wielkiej Wschodniej Azji". Wojnę rozpoczęto pod hasłami „wyzwolenie narodów Azji spod jarzma brytyjsko-amerykańskiego" i „Azji dla Azjatów". Krwawa i okrutna wojna zakończyła się wkrótce po zrzuceniu na Hiro­szimę, a następnie
na Nagasaki pierwszych bomb atomowych. 15 sierpnia 1945 r. cesarz Japonii Hirohito ogłosił bezwarunkową kapitulację. Strategia Stanów Zjednoczonych wobec Japonii bezpośrednio po kapitulacji polegała na ukształtowaniu takiego systemu władzy, który odpowiadałby ich celom
i interesom. Dlatego Waszyngton nie zgodził się na utworzenie stref okupacyjnych i nalegał, aby politykę wobec pokonanego wspólnie kraju prowadziło jedy­nie dowództwo amerykańskie. Ze swej strony Związek Radziecki nie zgodził się posłać kontyn­gentu swych wojsk
pod dowództwo amerykańskie (uczyniły to tylko Nowa Zelandia i Austra­lia). Gen. MacArthur był formalnie dowódcą naczelnym sił sojuszniczych, działał jednak wy­łącznie z inspiracji rządu amerykańskiego. Dyplomacja amerykańska dążyła do usankcjonowa­nia tego stanu rzeczy.
Na konferencji ministrów spraw zagranicznych w Londynie we wrześniu 1945 r. Anglosasi zaproponowali powołanie Dalekowschodniej Komisji Konsultatywnej, która miałaby jedynie prawo przedstawiania zaleceń MacArthurowi, podczas gdy Mołotow mówił o stworzeniu rzeczywistego mechanizmu kontroli l0 państw (USA, ZSRR, Wielka Brytania, Chiny, Francja, Kanada, Australia, Holandia, Nowa Zelandia
i Filipiny), pod nazwą Sojuszni­czej Rady Kontroli Japonii. Po licznych polemikach i wymianie not ministrowie Wielkiej Trójki znaleźli 17 marca 1946 r. na konferencji w Moskwie formułę kompromisową w postaci utwo­rzenia Komisji Dalekowschodniej, która miała obradować
w Waszyngtonie lub Tokio w skła­dzie wymienionych 10 państw, jak również Sojuszniczej Rady do Spraw Japonii, która miała pracować
w Tokio pod przewodnictwem gen. MacArthura lub jego przedstawiciela,
z udziałem ..przedstawicieli ZSRR. Zmiana sytuacji strategicznej
na Dalekim Wschodzie, w związku z suk­cesami ruchów narodowowyzwoleńczych w Chinach, Indonezji i na Pół­wyspie Indochińskim, sprawiła, że Stany Zjednoczone, obawiając się wzrostu wpływów krajów socjalistycznych w tym rejonie świata, dążyły do pozyskania sojuszników.

Ze względu na strategiczne położenie geografi­czne, potencjał ludzki i gospodarczy oraz pełną zależność polityczną Japonia miała dla USA ogromną wartość. Obniżał ją jedynie głęboki kry­zys gospodarczy
i związane z tym niepokoje społeczne. W związku z tym, poza wcześniej przeprowadzoną likwidacją monopolistycznych konglome­ratów, dokonano istotnych zmian w systemie i polityce gospo­darczej. Reformy, przeprowadzone przez amerykańskich ekspertów, wraz ze zwiększoną pomocą gospodarczą oraz ros­nącymi specjalnymi zamówieniami wojskowymi stworzyły warunki pop­rawy sytuacji gospodarczej kraju
i wejścia na drogę przyspieszonego rozwoju. 8 września 1951 r. Stany Zjednoczone i Japonia podpisały w San Fran­cisco Traktat Pokojowy. Oba kraje zawarły także Układ o Współpracy i Bezpieczeństwie. Zakończenie okupacji i przywrócenie Japonii suweren­ności nastąpiło
28 kwietnia 1952 r. Układ o Współpracy i Bezpieczeństwie między Stanami Zjednoczonymi a Japonią bez większych zmian obowiązuje do dziś. Jest on przedłużany co 10 lat. Sytuacja polityczna tego kraju
w związku z postępami w norma­lizacji stosunków z Chinami, Koreańską Republiką Ludowo Demokratyczną i ZSRR, ewolucją sił na Dalekim Wschodzie oraz umocnieniem pozycji ekonomicznej uległa daleko idącym zmianom. W okresie powojennym Stany Zjednoczone zajęły wyjątkową pozycję jako partner gospodarczy Japonii. Od początku lat sześćdziesiątych, po Kanadzie, Japonia jest drugim największym partnerem gospodarczym USA. We wzajemnych stosunkach ważną rolę odgrywają zarówno wy­miana handlowa, jak i obroty technologiczne,
a ostatnio także kapitałowe. Na początku lat pięćdziesiątych wartość japońskiego eksportu do Sta­nów Zjednoczonych nie przekraczała
180 mln dol. W tym samym czasie wartość dostaw amerykańskich była trzykrotnie większa. W połowie dekady japońska sprzedaż na rynku amerykańskim osiągnęła wartość 0,5 mld dol., mimo to import z tego kraju był nadal dwukrotnie większy. W następnych latach wywóz
do Stanów Zjednoczonych zaczął wykazywać wysoką dynamikę wzrostu, znacznie przewyższającą tempo wzrostu zaku­pów.

W drugiej połowie lat sześćdziesiątych eksport zaczął trwale przewyż­szać import. W stosunkach handlowych ze Stanami Zjednoczonymi Japo­nia odnotowała systematyczny wzrost nadwyżki. Od tego momentu rząd japoński mógł zrezygnować ze stosowania polityki deflacyjnej jako jed­nego z podstawowych sposobów przywracania równowagi zewnętrznej kraju.

Zagraniczna polityka ekonomiczna USA i Japonii, w tym także we wza­jemnych stosunkach ekonomicznych, uległa w powojennym okresie da­leko idącej ewolucji. Dominująca po II wojnie światowej pozycja Stanów Zjednoczonych w gospodarce światowej skłania ten kraj do wykorzysty­wania stosunków ekonomicznych dla umacniania swoich wpływów polity­cznych. Jednocześnie USA ze względu na swoją pozycję konkurencyjną niemal we wszystkich dziedzinach produkcji i handlu międzynarodowego stały się rzecznikiem idei możliwie swobodnej, liberalnej wymiany mię­dzynarodowej. Stany Zjednoczone w tym czasie, w przeciwieństwie do innych krajów nie stosowały restrykcji dewizowych i w bardzo małym stopniu posługi­wały się ograniczeniami ilościowymi. Względnie łatwy dostęp do amery­kańskiego rynku dla dostawców zagranicznych wynikał z tego, że produ­cenci miejscowi, dzięki unowocześnieniu gospodarki i wielkiej skali pro­dukcji, byli w stanie skutecznie konkurować z krajami odrabiającymi straty związane
z bezpośrednimi i pośrednimi konsekwencjami wojny. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, gdy przedsiębiorstwa amery­kańskie utraciły w wielu dziedzinach produkcji swą dotychczasową przewagę, administracja amerykańska nadal werbalnie popie­rała wolny handel, ale w wielu przypadkach, gdy zagrożony był interes własnych producentów, sięgała do różnych form ograniczeń handlowych. Stosunkowo najwcześniej tendencje te wystąpiły w stosunkach handlo­wych z Japonią. Uległy one wyraźnemu nasileniu w latach siedemdziesią­tych oraz ponownie w latach 1985—1987.

Niewątpliwie stosunki USA i Japonii, mimo że oba kraje zaliczane są do gospodarki kapitalistycznej, mają wyraźne piętno odręb­ności. Idee społeczno-polityczne i ekonomiczne towarzyszące powstaniu oraz ekspansji gospodarczej i politycznej Stanów Zjednoczonych są od­mienne od tych, które charakteryzują rozwój Japonii. Systemy wartości
i ideałów społeczeństw tych krajów różnią się w istocie dość znacznie.
W Ameryce dominuje indywidualistyczny duch przedsiębiorczości, konku­rencji i demokracji, natomiast w Japonii wartościami nadrzędnymi są wspólnota, współpraca grupowa, podporządkowanie
się zbiorowości. Ja­poński konserwatyzm społeczny umożliwia zmniejszenie napięć społeczno-politycznych i sprzyja względnie harmonijnemu rozwojowi stosunków między kapitałem a pracą na szczeblu przedsiębiorstw. Nie stwarza też przeszkód do ścisłej współpracy państwa z przedsiębiorcami.

Różnice w systemie i funkcjonowaniu władzy państwowej mają daleko idące konsekwencje. Amerykański system polityczny
i przyświecające mu idee społeczne sprzyjają doraźnym, połowicznym rozwiązaniom, często utrudniają także możliwość wypracowania oraz realizacji dalekowzrocznej polityki społecznej i gospodarczej. Tworzą one warunki ograniczające pole manewru i zakres działań dla polityki ekonomicznej państwa. W spo­łeczeństwie amerykańskim' podstawowe podmioty w życiu gospodarczym, tj. prywatne przedsiębiorstwa, świat pracy i państwo, postrzegane są jako siły rywalizujące między sobą
i „ciągnące" w odmiennych kierunkach. Uważa się, że występujące między nimi sprzeczności interesów można rozwiązać jedynie
za pośrednictwem systemu demokracji burżuazyjnej. Siłą rzeczy rywalizacja oraz stosunkowo niewielki zakres współpracy mię­dzy wymienionymi podmiotami rodzą określone napięcia i straty, zwięk­szające społeczne koszty rozwoju. System taki zmniejsza dynamizm
i przyczynia się do nierównomiernego rozwoju, okresowego wzrostu napięć między kapitałem a pracą oraz między nimi a państwem.

Odmiennie przedstawia się sytuacja w Japonii. Dominująca pozycja partii rządzącej i brak wyraźnej opozycyjnej działalności pozostałych par­tii stwarzają korzystne warunki do realizacji długofalowej polityki społeczno-gospodarczej. System japoński charakteryzuje się dążeniem do w miarę harmonijnego wiązania interesów państwa, przedsiębiorstw i świata pracy. Oczywiście między tymi siłami istnieją istotne różnice interesów, lecz system wykazuje cechy umożliwiające osiąganie rozwiązań kompro­misowych. Pozwala to poważnie zmniejszyć napięcia i koszty społeczne rozwoju. Sprzyja przyspieszonemu, efektywnemu wzrostowi siły produk­cyjnej społeczeństwa.

Literatura :

1 . „Historia stosunków międzynarodowych” J. Kukułka

2. „Szkice o ekonomii politycznej i gospodarczej Japonii” S. Tsuru

3. „Stany Zjednoczone EWG Japonia” J. Bossak E. Kawecka Wyrzykowska M. Tomala

W 1854 r. podpisano w Kanagawie Traktat Przyjaźni, a w 1858 r. Japońsko-Amerykański Traktat Handlowy.

---