Federację Stanów Zjednoczonych tworzy 50 stanów i stołeczny Dystrykt Federalny Kolumbia. Na kontynencie leży 49 stanów, a poza Ameryką Północną leży pięćdziesiąty stan Hawaje.
Stany Zjednoczone leżą nad Atlantykiem i Pacyfikiem. Graniczą od północy z Kanadą oraz z Meksykiem od południa. Zajmują 9 372 600 km², które zamieszkuje około 250 mln ludzi. Stolicą kraju jest Waszyngton.
W 1787 roku w Filadelfii uchwalono konstytucję Stanów Zjednoczonych. Na jej kształt duży wpływ miała filozofia John'a Lock'a i Charles'a Louis'a Montesquien. Jest ona wyjątkowo krótka i składa się z siedmiu artykułów. Pierwsze trzy poświęcono władzy wykonawczej. Artykuły IV i VI omawiają stosunki panujące między władzą federalną a stanową. Artykuł V określa tryb zmiany konstytucji, a VII wejście jej w życie.
Konstytucja USA przetrwała do dzisiaj, dzisiaj mogło to być możliwe dzięki temu, że treść jej artykułów ujęto bardzo ogólnie. W tej sytuacji o wiele większe znaczenie praktyczne ma interpretacja konstytucji. Zajmuje się tym Sąd Najwyższy, który dostosowuje konstytucję do wymogów dnia dzisiejszego.
W konstytucji USA można wyróżnić dwie podstawowe zasady polityczno-ustrojowe:
federalizmu, dotyczy rozdziałów kompetencji między władzami federalnymi i stanowymi;
podziału władz opartą na systemie hamulców i równowagi (checks and balances), co oznacza, że władza ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza nawzajem się ograniczają i uzupełniają.
Zasada federalizmu dzieli kompetencje w rządzeniu krajem między władze stanowe i federalne. W konstytucji zakres władzy federalnej określono w sposób pozytywny - przez wyliczenie jej uprawnień oraz negatywny - przez zakazanie pewnych działań władzom stanowym. W kompetencjach władz stanowych znalazły się zatem wszystkie sprawy, poza zastrzeżonymi dla władzy federalnej lub zakazanymi stanom.
Kompetencje władzy federalnej noszą nazwę delegowanych i odnoszą się do uprawnień Kongresu i władzy wykonawczej. Są to np. nakładanie podatków, regulowanie handlu międzynarodowego, emisja pieniędzy, finansowanie armii itp. W sumie w konstytucji jest zapisanych 18 punktów. Kongres ma również tzw. uprawnienia pochodne, czyli prawo do wydawania ustawa związanych z wykonywaniem uprawnień przyznanych władzy federalnej.
Do spraw zakazanych stanom konstytucja zalicza emisję pieniędzy, wprowadzenie cła między stanami, utrzymanie własnych sił zbrojnych czy prowadzenie polityki zagranicznej. Kompetencje władz stanowych związane są z utrzymaniem porządku publicznego, szkolnictwem, opieką zdrowotną, utrzymaniem dróg publicznych, rolnictwem, kontrolą nad administracją publiczną.
W konstytucji w tzw. klauzuli supremacyjnej podkreśla się nadrzędność ustawodawstwa federalnego nad stanowym. Również obowiązuje ona w zakresie władzy sądowniczej.
Zasada podziału władzy oddziela od siebie poszczególne rodzaje władzy. Dzięki zasadzie równowagi i hamulców, każda z nich, a więc prezydent, Kongres i Sąd Najwyższy wykonują swoje funkcje w sposób niezależny.
Tak więc działalność ustawodawcza należy do Kongresu. Jednocześnie ma on prawo m.in. do zatwierdzania nominacji prezydenckich na określone stanowiska państwowe oraz do pociągnięcia prezydenta do odpowiedzialności (impeachment).
Sąd Najwyższy jest najwyższą władzą sądowniczą. Dzięki prawu do interpretacji konstytucji i badania zgodności ustaw z konstytucją Sąd Najwyższy wywiera poważny, choć pośredni, wpływ na pozostałe dwie władze, więc ma wpływ na rządzenie państwem.
Prezydent stanowi władzę wykonawczą. Ma pewne uprawnienia przynależne funkcji ustawodawczej, a więc prawo weta ustawodawczego, obowiązek podpisywania ustaw i inne. Kompetencje prezydenta w stosunku do Sądu Najwyższego wiążą się z mianowaniem sędziów.
System polityczny USA określa się jako prezydencki. Prezydent w tym kraju pełni bowiem funkcję głowy państwa, szefa administracji i lidera partii rządzącej. Prezydenta wyłania się w wyborach powszechnych, co umacnia jego rolę wśród innych organów państwowych. Z tego powodu prezydent nie jest odpowiedzialny przed parlamentem i nie można go odwołać w czasie trwania kadencji na jaką został wybrany (z wyjątkiem sytuacji impeachmentu). Kluczowa rola prezydenta w systemie politycznym USA sprawia, że w Stanach Zjednoczonych za partię rządzącą uważa się tę, która wygrała wybory prezydenckie, a nie tę, która ma większość mandatów w kongresie.
W systemie USA władzę wykonawczą sprawuje prezydent. Jego pozycję wyznaczają uprawnienia konstytucyjne jak i poza konstytucyjne możliwości działania, ukształtowane drogą tradycji. Te ostatnie coraz szerzej wykorzystuje się w praktyce życia politycznego. Poszerzyły one zakres władzy prezydenckiej do ogromnych rozmiarów. Zgodnie z konstytucją Stanów Zjednoczonych prezydent pełni funkcję szefa państwa i administracji federalnej. Jako głowa państwa spełnia liczne funkcje reprezentacyjne i ceremonialne związane z przyjmowaniem wizyt głów państw obcych i listów uwierzytelniających ambasadorów, dekorowaniem zasłużonych, otwieraniem różnych uroczystości itp. Dysponuje również prawem łaski.
Faktyczna władza prezydenta wynika ze sprawowania zwierzchnictwa nad administracją federalną. W jej skład wchodzi ogromny aparat urzędniczy. Z podporządkowaniem administracji prezydentowi i przejęciem odpowiedzialności za jego działalność, wiąże się prawo prezydenta do mianowania i odwoływania pracowników federalnych. Wysokich funkcjonariuszy państwowych, a więc kierowników resortów (sekretarzy), ambasadorów, dyrektorów Centralnej Agencji Wywiadowczej, Federalnego Biura Śledczego itp. powołuje prezydent za „radą i zgodą Senatu”, podobnie zresztą jak sędziów federalnych i sędziów Sądu Najwyższego.
Do uprawnień prezydenta należy również kierowanie polityką zagraniczną USA oraz zawieranie umów międzynarodowych. W jej wytyczaniu i urzeczywistnianiu prezydent może wykazać się bardzo dużą samodzielnością. Wynika ona z jego konstytucyjnych prerogatyw zastrzeżonych dla szefa państwa i administracji federalnej oraz głównodowodzącego sił zbrojnych.
Zawarcie umowy międzynarodowej przez prezydenta wymaga zgody, co najmniej 2/3 obecnych podczas posiedzenia senatorów. Rokowania w sprawie traktatów prowadzi administracja federalna. Traktat po podpisaniu przez strony przekazuje się do Senatu w celu ratyfikacji, po czym zostaje podpisany przez prezydenta i dopiero wówczas wchodzi w życie.
Prezydent zgodnie z konstytucją stoi na czele sił zbrojnych w czasie wojny i pokoju. Uprawnienie z tym związane to np. wszczynanie wojny i użycie oddziałów amerykańskich poza granicami i w kraju. Prawo do wypowiedzenia wojny konstytucja zastrzega dla Kongresu. Teoretycznie, jedynie w razie nagłego ataku ze strony innego państwa prezydent może wydać rozkaz użycia sił zbrojnych bez zgody władzy ustawodawczej. Historia USA pokazuje odmienną praktykę. Kongres stosunkowo rzadko wypowiadał wojnę. Nie przeszkodziło to jednak egzekutywie bez uprzedniej zgody Kongresu angażować armii amerykańskiej poza granicami kraju. W rzeczywistości to prezydent decydował o użyciu sił zbrojnych, gdy oceniał, iż grozi niebezpieczeństwo „życiu i mieniu Amerykanów” bądź, że zagrożone są - według niego- „bezpieczeństwo i interesy USA”.
Prezydent USA ma także pewne uprawnienia w sferze ustawodawczej. Zaliczyć do nich należy:
Możliwość przedkładania Kongresowi propozycji ustaw. Może to zrobić podczas corocznego orędzia prezydenta o stanie państwa, kierowanego do Kongresu. Prezydent co roku przedkłada też projekt budżetu federalnego.
Obowiązek podpisywania ustaw uchwalonych przez Kongres i prawo zakładania na nie weta. Prawo to pozwala, zatem prezydentowi wpływać na treść ustaw. Kongres chcąc zapobiegać wetu prezydenta musi uwzględniać stanowisko administracji lub znaleźć dla obu stron akceptowalny kompromis w sprawach rozstrzyganych ustawą.
Prawo do wydawania rozporządzeń wykonawczych (mogą one dotyczyć uszczegółowienia przepisów ustawy, ustalenia sposobów jej wykonania itp.). Poprzez wydawanie rozporządzeń wykonawczych prezydent, zamiast zwracać się do parlamentu o regulację ustawową tej czy innej kwestii, może rozwiązać wiele problemów polityki wewnętrznej i zagranicznej państwa bez udziału Kongresu.
Parlament, czyli Kongres składa się z izby niższej - Izby Reprezentantów i izby wyższej - Senatu. Przewodniczącym Izby Reprezentantów jest Speaker. Wybiera go Izba spośród kongresmanów partii mającej w niej większość. Senatowi przewodzi z urzędu wiceprezydent USA. Nie jest on senatorem, nie bierze więc udziału w głosowaniu. Jest on łącznikiem między prezydentem a przywódcami Senatu. Do kierowania swą działalnością Senat wybiera tymczasowego przewodniczącego, który zastępuje wiceprezydenta.
Mimo, iż nie przewiduje tego Konstytucja, w parlamencie USA ukształtowały się takie ciała robocze jak Komisje. Zajmują się one rozpoznawaniem i przygotowaniem spraw na plenarne posiedzenie izb. Ich uprawnienia i duża samodzielność powodują, że są ważnymi organami Kongresu i ich rozstrzygnięcia są najczęściej akceptowane na forum izby.
Funkcje, jakie spełnia Kongres to:
kontrolna
ustawodawcza
Prawo inicjatywy ustawodawczej przysługuje wyłącznie członkom Kongresu, ale zgłaszanie projektów ustaw podatkowych i budżetowych mogą tylko ci z Izby Reprezentantów. Propozycje ustaw pochodzą najczęściej od prezydenta, administracji federalnej, grupy nacisku. Formalnego ich wniesienia pod obrady jednej z izb musi dokonać członek danej izby. Projekt staje się obowiązującą ustawą, gdy:
przyjmą go obie izby Kongresu, zostanie podpisana przez Speakera, przewodniczącego Senatu oraz prezydenta;
kongresmani obalą weto prezydenta. Ma to miejsce przy 2/3 głosów każdej z izb Kongresu.
Uchwalanie przedkładanej ustawy budżetowej przez prezydenta, ustalanie podatków, wyrażanie zgody na rozmiary ewentualnego deficytu budżetowego to najważniejsze kompetencje Kongresu. Ma on również określone prerogatywy w sferze polityki zagranicznej oraz w dziedzinie polityki kadrowej prezydenta.
Kongres ma prawo proponowania poprawek do Konstytucji USA. Poprawka wchodzi w życie po aprobacie 2/3 głosów w Kongresie i zatwierdzeniu przez 3/4 stanów.
Kongres uczestniczy również w wyborze prezydenta i wiceprezydenta. Głosy elektorskie oddawane w stolicach poszczególnych stanów przywożone są do Waszyngtonu i tu liczone w obecności kongresmanów. Gdy żaden z kandydatów na prezydenta nie uzyska wymaganej większości głosów w kolegium elektorskim, prezydenta wybiera Izba Reprezentantów, a wiceprezydenta Senat.
Do uprawnień o charakterze kontrolnym zaliczyć trzeba, również instytucję tzw. impeachmentu, czyli prawa Kongresu do postawienia w stan oskarżenia i skazania członków administracji federalnej w tym prezydenta. Zgodnie z Konstytucją, oskarżenie może być wytoczone za zdradę, przestępstwo pospolite lub inne ciężkie przewinienie. Oskarżenie formułuje Izba Reprezentantów, sądzi natomiast Senat. Gdy oskarżonym jest prezydent, przewodniczenie Senatowi przypada prezesowi Sądu Najwyższego. Senat może orzec jedynie wydalenie z urzędu i utratę zdolności do pełnienia funkcji publicznych. Od orzeczenia wydanego w trybie impeachmentu nie przysługuje odwołanie.
W USA Sąd Najwyższy składa się z prezesa i ośmiu sędziów. Mogą piastować swój urząd dożywotnio. O pozycji Sądu Najwyższego decydują jego trzy podstawowe funkcje:
kreacyjna
interpretacyjna
ustrojodawcza
Pierwsza z nich wiąże się ściśle z ogromnym znaczeniem prawa precedensowego w USA. Precedensy stwarzają sądowi duże możliwości interpretacyjne. Sąd Najwyższy, rozstrzygając spory na podstawie prawa precedensowego, nie tylko stosuje prawo, ale również tworzy nowe normy prawa.
Funkcja interpretacyjna polega na stosowaniu obowiązującej wykładni ustaw i innych aktów stanowionych przez legislatywę i egzekutywę. W warunkach obowiązywania w Stanach Zjednoczonych prawa precedensowego, sądowa wykładnia ustaw odgrywa ogromną rolę. Sędziowie, dokonując interpretacji ustaw, jednocześnie w poważnym stopniu określają ich treść.
Funkcja ustrojodawcza wiąże się z dostosowaniem najstarszej obowiązującej konstytucji na świecie do współczesnych warunków. Funkcja ta umożliwia, zatem nadawanie poszczególnym artykułom Konstytucji nowych treści, a tym samym tworzenia obowiązujących norm konstytucyjnych.
System partyjny USA to typowy system dwupartyjny, w którym rzeczywista walka o władzę toczy się między dwiema największymi partiami - Partią Demokratyczną i Partią Republikańską. Ukształtował się on w latach sześćdziesiątych XIX wieku i istnieje bez większych zmian do dzisiaj. System dwupartyjny Stanów Zjednoczonych zwany jest „luźnym”, ze względu m.in. na brak scentralizowanego kierownictwa ogólnokrajowego oraz scentralizowanej struktury organizacyjnej tych partii. Głównymi czynnikami utrwalającymi system dwupartyjny w USA pozostają nadal zasady prawa wyborczego oraz instytucje prezydentury.
Obie wielkie partie amerykańskie należy zaliczyć do partii typu wyborczego. Mają one, bowiem za zadanie organizowanie wyborów, selekcjonowanie kandydatów na stanowiska wybieralne w wyborach powszechnych, formułowanie programów, a przede wszystkim zdobywanie jak największego poparcia wyborców. Struktura organizacyjna tych partii odpowiada, więc strukturze organizacyjnej władz państwowych. Każde pojedyncze ogniwo organizacyjne partii powstaje, zatem na tym szczeblu władzy państwowej (krajowej, stanowej, lokalnej), do którego partie wystawić mogą w wyborach swoich kandydatów.
Partia Demokratyczna i Partia Republikańska, jako partie typu wyborczego, nie formułują ogólnopartyjnych programów wytyczających strategię, odwołujących się do założeń ideologicznych itd. Ich programy o charakterze instrumentalnym są podporządkowane celom danej kampanii wyborczej. Zdarzało się, zatem w przeszłości często, że różnice między platformami wyborczymi obu wielkich partii były niewielkie.
W przypadku wyboru prezydenta oraz wyborów do Kongresu, obowiązuje system wyborczy większościowy. Polega on na tym, że tworzy się jednomandatowe okręgi wyborcze, a zwycięża ten, kto uzyskuje większość głosów. Głosowanie odbywa się w latach parzystych w pierwszy wtorek, po pierwszym poniedziałku listopada.
Kampania wyborcza na stanowisko prezydenta USA składa się z dwóch zasadniczych etapów:
Nominacji kandydatów przez partie polityczne.
Wyborów powszechnych.
Kandydat na stanowisko prezydenta powinien spełniać formalne wymagania konstytucyjne - mieć ukończone 35 lat, mieszkać w Stanach Zjednoczonych przez minimum 14 lat i być ich obywatelem od urodzenia.
Decyzja o nominacji kandydata danej partii do prezydentury zapada podczas konwencji krajowych. Na forum tych najwyższych instancji partyjnych zgłasza się kandydatów na prezydenta lub udziela się poparcia już zgłoszonym kandydatom. Delegacje stanowe, w których odbywały się prawybory, mają obowiązek popierać zwycięzcę w prawyborach, ale tylko w pierwszym głosowaniu. Jeśli dochodzi do kolejnych głosowań mogą udzielać swego poparcia innym kandydatom. Kandydat na prezydenta musi uzyskać więcej niż połowę głosów wszystkich członków konwencji. Gdy nie nastąpi to w pierwszym głosowaniu, rozpoczynają się przetargi, zawiera się sojusze, kompromisy itp. Głosowania trwają dotąd, aż któryś z kandydatów uzyska wymaganą liczbę głosów. Wyłonienie kandydata kończy proces nominacji i walkę toczoną wewnątrz partii między różnymi grupami. Wybór oficjalnego kandydata partii na prezydenta oznacza, że wszyscy członkowie partii mają obowiązek włączenia się do walki o jego zwycięstwo.
Konwencje uchwala również program wyborczy. Sformułowanie programu należy do kandydata na prezydenta i jego sztabu doradców. Program wyborczy służy przede wszystkim celom propagandowym - pozyskaniu maksymalnej liczby głosów. Zawiera również pewne informacje o intencjach kandydata, gdy znajdzie się u władzy. Nie ma jednak charakteru skonkretyzowanego planu poczynań prezydenta i jego rządu po wyborach. Właściwa kampania wyborcza zaczyna się na początku września, a kończy na początku listopada. Mobilizuje się wówczas wszystkie środki propagandowe, aby przekonać wyborców o konieczności oddania głosów na kandydata swojej partii.
Wyborcy nie wybierają jednak bezpośrednio prezydenta, lecz kolegium elektorskie. Każdy stan ma tyle miejsc elektorskich, im łącznie ma przedstawicieli w Senacie i w Izbie Reprezentantów. Podział mandatów elektorskich między kandydatów dokonuje się według zasady „zwycięzca bierze wszystko”. Oznacza to, że kandydat na prezydenta, który w wyborach powszechnych uzyskał większość głosów w danym stanie, przejmuje wszystkie głosy elektorskie tego stanu. Na początku grudnia elektorzy zbierają się w stolicach swoich stanów i oddają głosy na zwycięskiego w ich stanie kandydata. Głosy te następnie przesyła się do Kongresu. Na początku stycznia są one przeliczane i następuje formalne ogłoszenie wyboru prezydenta USA. Faktyczny wynik wyborów podaje się do publicznej wiadomości już w listopadzie, po przeliczeniu głosów oddanych w głosowaniu powszechnym. Kadencja prezydenta trwa 4 lata. Po jej upływie prezydent może ubiegać się o wybór na następną kadencję, ale nie może sprawować urzędu dłużej niż przez dwie kadencje.
Wybory do Kongresu składają się z dwóch odrębnych kampanii wyborczych: do Senatu i do Izby Reprezentantów. Nominacje partyjne kandydatów na senatorów i kongresmanów następują w zdecydowanej większości stanów w drodze prawyborów. Kampanię wyborczą do Senatu kandydaci prowadzą na terenie całego stanu, natomiast do Izby Reprezentantów - w okręgach wyborczych.
Przy wyborach do Senatu każdy stan, niezależnie od liczby mieszkańców, wybiera dwóch przedstawicieli do Senatu. Senat ma, zatem 100 członków. Osoba ubiegająca się o miejsce w Senacie musi mieć ukończone 30 lat, być mieszkańcem stanu, w którym kandyduje i posiadać obywatelstwo USA przynajmniej od dziewięciu lat. Kadencja senatora trwa 6 lat. Co 2 lata wybiera się 1/3 składu Senatu.
W skład Izby Reprezentantów wchodzi 435 osób. Podział tej liczby mandatów między poszczególne stany uzależniony jest od liczby mieszkańców danego stanu. Co 10 lat przeprowadza się spis ludności w Stanach Zjednoczonych i dokonuje nowego rozdziału mandatów poprzez podzielenie liczby ludności przez liczbę miejsc w Izbie (przy zachowaniu zasady, że każdy stan wybiera przynajmniej jednego członka Izby). Kandydat na kongresmana musi mieć ukończone 25 lat, być mieszkańcem stanu, w którym kandyduje i mieć obywatelstwo USA przynajmniej 7 lat. Kadencja członka Izby Reprezentantów trwa 2 lata.
BIBLIOGRAFIA:
Leszczyński P., Gołata K. : Demokratyczne Systemu Polityczne, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 2000
Bartnicki A., Michałem K., Rusinowa I.: Encyklopedia Historii Stanów Zjednoczonych Ameryki
Słownik Encyklopedyczny
2