Uniwersytet Humanistyczno - Przyrodniczy Jana Kochanowskiego

Filia w Piotrkowie Trybunalskim

Metody nauczania i uczenia się edukacji środowiskowej w klasach początkowych

Martyna Górna

Marta Jureńczyk

Justyna Kamieniak

Pedagogika II rok, grupa V

Jednym z najważniejszych problemów współczesnego świata jest ochrona naturalnego środowiska. Człowiek, żyjący początkowo w symbiozie z przyrodą, wraz z rozwojem nauki i techniki zaczął ją przekształcać. Postępująca degradacja przyrody spowodowała, iż w drugiej połowie dwudziestego wieku podjęte zostały kompleksowe działania mające na celu ochronę środowiska. Tym samym przyczyniono się w sposób pośredni do ochrony samego człowieka.

Podstawą tej działalności powinno być wychowanie ogółu społeczeństwa, które należy rozpoczynać od najmłodszej generacji.

Umiejętność właściwego współżycia ludzi z przyrodą należy „zaszczepiać” dzieciom od najmłodszych lat. Aby jednak były one przekonane o konieczności ochrony przyrody, szanowały i doceniały ją muszą ją poznawać. Nie można jednak poprzestawać na podawaniu czystej wiedzy. Sama naukowa nazwa jest tylko suchym słowem. W pracy z dziećmi nie należy skupiać się na nazywaniu, identyfikacji gatunków. Nie dlatego, że nazwy nie są ważne. Ale są ważniejsze problemy w edukacji środowiskowej. Niech dzieci bawią się i cieszą. Wtedy zaczną wczuwać się w przyrodę, wykształcać z nią emocjonalne związki.

Edukacja środowiskowa to: formowanie wiedzy, a także rozwijanie wrażliwości oraz chęci działania na rzecz kształtowania i ochrony środowiska.

Edukacja małych dzieci w zakresie ochrony środowiska powinna stanowić składową część działalności dydaktyczno-wychowawczej zarówno nauczyciela jak i rodziców, a przy tym powinna inspirować do aktywnej samo edukacji.

W toku realizacji edukacji środowiskowej, rozwijania wrażliwości oraz kształtowania szacunku wobec przyrody powinno u dzieci obejmować:

- Względnie trwale dyspozycje przejawiające się w zachowaniach, których cechą jest pozytywny stosunek do obiektu i zjawiska, a także osoby,

- Wrażliwość na środowisko przyrodnicze,

- Dążność do kontaktu z nieskażonym środowiskiem przyrodniczym,

- Poczucie odpowiedzialności za stan oraz pomnażanie zasobów środowiska przyrodniczego,

- Wiedze dzieci z zakresu budowy, warunków życia roślin i zwierząt oraz różnorodnych zjawisk przyrody nieożywionej,

- Umiejętność spostrzegania i oceny piękna obiektów i zjawisk przyrodniczych,

- Umiejętność przekazywania przez dzieci nabytych wiadomości i wyrażania uczuć w różnorodnych formach ekspresji,

- Zdolność oceny niewłaściwego zachowania się innych wobec przyrody i sposobów reagowania na nie,

- Właściwe zrozumienie, że przyroda jest dla człowieka użyteczna i należy ją szanować,

- Ugruntowanie wiadomości, że niektóre gatunki roślin i zwierząt oraz obiekty przyrody nieożywionej są rzadkością i dlatego należy je chronić i opiekować się nimi.

Aktualnie narasta konieczność przewartościowania postaw człowieka względem przyrody. Dlatego istotną rolę w tym zakresie może spełniać spójny system edukacji i wychowania środowiskowego dzieci i młodzieży.

Edukacja powinna być akceptowana i realizowana przez ogół nauczycieli, poprzez właściwe wykorzystanie treści ekologicznych zawartych w programach nauczania danego szczebla szkolnictwa. Treści związane z nauczaniem i wychowaniem pro środowiskowym należy prezentować w sposób bardzo interesujący, aby w następstwie uczyły one nowego podejścia do problemów związanych z ekologią. Cóż dają najpiękniejsze nawet treści werbalne, które nie rozbudzają autentycznych potrzeb czynnego uczenia się i rozwiązywania wysuwanych problemów. W edukacji ekologicznej każde dziecko powinno stać się aktywnym uczestnikiem, i umieć współdecydować o tym, czego i w jaki sposób się uczyć.

Mówiąc o metodach w nauczaniu propedeutycznym, zaznaczyć trzeba, iż każda metoda jest sposobem działania, jednak nie każdy sposób zasługuje na miano metody. Przez metodę rozumie się sposób z góry obmyślany dla zastosowania go w licznych, podobnych przypadkach. Pojęcie metody wiąże się wtedy nierozerwalnie z pojęciem planu, to zaś z pojęciem celu działania.

Metoda nauczania to na ogół celowo i systematycznie stosowany sposób pracy z uczniami, umożliwiający im opanowanie wiedzy wraz z umiejętnością posługiwania się nią w praktyce, a także rozwijanie zdolności i zainteresowań poznawczych. Mówiąc szerzej - jest to wypróbowany układ czynności nauczycieli i uczniów realizowanych świadomie w celu spowodowania założonych zmian w osobowości dzieci. Wartość tego układu zależy przede wszystkim od tego, czy i w jakim stopniu wywołuje aktywność, samodzielność i zaangażowanie samych uczniów.

Najstarsze podziały metod wywodzą się od metody opartej na naśladownictwie. Obserwując i powtarzając za dorosłymi określone czynności uczniowie przyswajali je sobie stopniowo w toku bezpośredniego uczestnictwa w życiu grupy społecznej, której byli członkami. Dopiero z chwilą powstania szkół pojawiły się metody słowne.

W literaturze przyjęte są różne kryteria służące za podstawę do wyodrębnienia poszczególnych metod. Przy ustaleniu kryteriów klasyfikacji metod nauczania punktem wyjścia dla wielu autorów są między innymi: cele dydaktyczno-wychowawcze realizowane w różnych ogniwach procesu kształcenia, charakter przedmiotu, zdolność poznawcza słuchaczy, analiza historyczna rozwoju metod nauczania, kategorie logiki, źródła wiadomości lub charakter działalności nauczyciela i uczniów. Zaleca się także częste przechodzenie od metod asymilacji wiedzy do metod poszukujących, aktywizujących, dialogowych opartych na zasadzie partnerstwa, przyjaznego komunikowania się i możliwości pełnej interakcji między nauczycielem a uczniem.

W nauczaniu początkowym ważne jest stosowanie metod kształcenia wielostronnego, czyli takich, które umożliwiają uczącym się zarówno przyswajanie gotowych wiadomości, jak i rozwiązywanie problemów teoretycznych i praktycznych, a zarazem przeżywanie treści naukowych, społecznych, moralnych i estetycznych oraz bezpośredni udział w przekształcaniu warunków otoczenia. W grę wchodzą tutaj trzy kategorie aktywności wychowanków ściśle ze sobą zintegrowane: intelektualna, emocjonalna i praktyczna.

Biorąc pod uwagę wyżej wymienione aktywności wyróżnić można w nauczaniu początkowym następujące metody:

METODY PODAJĄCE - czyli służące przyswajaniu przez uczniów gotowej wiedzy; zdobywane w ten sposób wiadomości angażują pamięć, są przydatne do zrozumienia niektórych pojęć i rozwiązywania problemów; do grupy tych metod zaliczymy metody werbalne i częściowo oglądowe.

METODY POSZUKUJĄCE, CZYLI PROBLEMOWE - metody te (np. eksperyment, dramy i giełdy pomysłów) wymagają od uczniów myślenia, aktywności, umożliwiając im tym samym samodzielne dochodzenie do wiedzy przez rozwiązywanie problemów poznawczych; rozwiązywanie problemów wymaga od uczniów samodzielnego wytwarzania nowych informacji; zaliczymy tutaj gry dydaktyczne, metody symulacyjne, zadaniowe, niektóre metody programowe.

METODY PRAKTYCZNE - działanie stanowi w młodszym wieku szkolnym podstawę kształtowania się operacji intelektualnych. Działając dzieci uczą się projektowania, planowania, doboru narzędzi, posługiwania się nimi, podejmowania decyzji. Metody praktyczne cechuje przewaga aktywności manualnej. Służą one zmienianiu uczniów poprzez kształtowanie ich umiejętności motorycznych, a także zmienianiu rzeczywistości, będącej przedmiotem ich działania. Umiejętności praktyczne polegają na właściwym posługiwaniu się regułami przy wykonywaniu określonych zadań.

METODY WALORYZACYJNE (NAUCZANIE PRZEZ RZEŻYWANIE) - pozwalają na zorganizowanie w procesie kształcenia takich sytuacji, w których uczniowie obserwują, odtwarzają, wytwarzają, a także przeżywają określone wartości o charakterze społecznym, moralnym, estetycznym, itp. Wśród tych metod wyróżnia się metody o charakterze impresyjnym (np. udział uczniów w przedstawieniu szkolnym).

Metody w klasach I - III polegają na organizowaniu przeżyć dzieci, a na tej podstawie procesu oceniania i wartościowania. Służą one realizacji zadań wychowawczych, organizacji aktywności emocjonalnej, artystycznej i estetycznej uczniów. Na tym poziomie wieku będzie chodziło o kształtowanie opinii uczniów na temat swojego postępowania jak i innych ludzi; przez stosowanie takich metod kształtujemy postawy twórcze i odtwórcze.

Doceniając potrzebę stosowania w nauczaniu początkowym różnorodnych metod należy podkreślić szczególne znaczenie metodom problemowym i metodom poszukującym, zwanymi też METODAMI AKTYWIZUJĄCYMI Stosowanie tych metod polega na umożliwieniu uczniom samodzielnego poszukiwania wiedzy w toku ich własnej, wielostronnej aktywności, wywołanej sytuacją zadaniową lub problemową; uczeń pod kierunkiem nauczyciela, ale względnie samodzielnie rozwiązuje zadania poznawcze - poszukuje i dorabia się wiedzy i umiejętności, a jednocześnie rozwija całą swoją osobowość; dzięki metodom aktywizującym dziecko poznaje siebie i świat w sposób wielostronny. Dzieje się tak podczas rozwiązywania problemów, co może być czynnikiem integrującym różne elementy procesu dydaktyczno-wychowawczego nie tylko w klasach I - III, ale także już w przedszkolu. Stosowanie tych metod wyzwala w uczniach indukcyjny, dedukcyjny oraz redukcyjny tok myślenia, dochodzenie do rozwiązań poprzez próby i błędy. Metody te powodują, że:

Uczeń samodzielnie dochodzi do wiedzy poprzez stopniowe badanie i odkrywanie.

Nabywa umiejętności i rozwija sprawność motoryczną.

Kształtuje swoją osobowość.

Rozwija umiejętności wartościowania siebie, swoich pomysłów.

Uczy się współdziałania z innymi i akceptacji.

Kształtują się właściwe postawy społeczne, normy i reguły postępowania, system wartości.

Zaznaczyć trzeba, iż KAŻDA METODA MOŻE BYĆ REALIZOWANA JAKO AKTYWIZUJĄCA, BĄDŹ NIE. Wszystko zależy od zachowania nauczyciela, który może określone reakcje ucznia wyzwolić lub zablokować. Do metod aktywizujących zaliczyć możemy: wykład, pracę z tekstem, pomoce wizualne, pytania i odpowiedzi, dyskusję (o charakterze wolnym, kierowaną i w tzw. "kapeluszach myślowych"), pokaz, demonstrację, burzę mózgów, metody kreatywne, analizę przypadku, dramę, karty dydaktyczne, mapy mentalne (metoda wizualnego opracowania problemu), linie czasu, pracę w grupach.

Rozwijanie ogólnych zdolności poznawczych i zainteresowań dzieci w młodszym wieku szkolnym wymaga szczególnie starannego doboru metod i form pracy, a także odpowiednich środków dydaktycznych. Nauczyciel powinien dążyć do wzajemnego wiązania metod poszukujących, podających i praktycznych. Musi, zatem uświadomić uczniom określone trudności teoretyczne lub praktyczne i organizować odpowiednie warunki do samodzielnego rozwiązywania problemów, w celu uzyskania nowych wiadomości i umiejętności. Każda z grup metod nauczania może spełniać następujące funkcje dydaktyczne:

Służyć zaznajamianiu uczniów z nowym materiałem (funkcje poznawcze).

Zapewniać utrwalenie zdobytej przez uczniów wiedzy.

Ułatwiać kontrolę i ocenę stopnia opanowania tej wiedzy.

Organizując zajęcia nauczyciel powinien uprzednio wyeliminować metody nieprzydatne do realizacji założonego celu nauczania. Winien mieć świadomość stosowania więcej, niż jednej metody w swojej pracy z uczniami.

Istota obserwacji jako metody nauczania - uczenia się przyrody w edukacji wczesnoszkolnej

Dzieci w wieku wczesnoszkolnym charakteryzuje spontaniczne dążenie do poznawania przyrody, zadają one logiczne i bezpośrednie pytania, oczekując od nauczyciela konkretnej i właściwej odpowiedzi. Już w przedszkolu można organizować sytuacje, w których poprzez planową obserwację i doświadczenie dzieci mogą samodzielnie odpowiadać sobie na nurtujące je problemy.

Zapoznawanie uczniów klas I-III z otaczającą ich rzeczywistością przyrodniczą powinno przebiegać w sposób odpowiadający metodom poznawania stosowanym w naukach przyrodniczych i oczywiście musi być adekwatne do możliwości poznawczych uczniów. W systemie metod na czoło należy wysunąć te, które w optymalnym stopniu aktywizują sferę poznawczą i uczuciową dziecka, służą rozwojowi zdolności poznawczych, kształtowaniu wielu umiejętności, rozwijaniu zainteresowań, a które równocześnie prowadzą do właściwego zachowania się i postępowania.

Źródłem poznania faktów przez uczniów powinna być przede wszystkim rzeczywistość, która ich otacza, a kiedy nie jest to możliwe, należy użyć środków pomocniczych, będących mniej lub bardziej wiernymi wizerunkami danego przedmiotu czy zjawiska.

Za najbardziej wartościowe metody zapoznania dziecka z otaczającą rzeczywistością należy uznać metody oparte na obserwacji. W toku obserwacji uczniowie dostrzegają określone cechy i właściwości w okazach, zjawiskach i procesach. Wyodrębnianie, po uprzedniej analizie, cech istotnych, porównywanie podobnych i różnych przedmiotów czy zjawisk, odnajdywanie wspólnych cech, wzbogacone odpowiednimi wyjaśnieniami, ma duże znaczenie w pracy poznawczej ucznia.

Obserwacja jest nie tylko prostym poznaniem zmysłowym, lecz także złożonym kompleksem poznania zmysłowego oraz różnorodnych czynności myślowych i praktycznych tworzących określony system. W czasie obserwacji uczeń wykazuje różne czynności o charakterze sensomotorycznym, intelektualnym, werbalnym i praktycznym, które mają doprowadzić go do osiągnięcia zamierzonego celu. Duże walory dydaktyczno - wychowawcze obserwacji wynikają przede wszystkim z czynnego i wielostronnie aktywizującego charakteru działania ucznia podczas obserwowania oraz możliwości rozwijania samodzielności myślenia i działania.

Obserwacja, jako metoda badania naukowego oparta na gromadzeniu spostrzeżeń, pozwala poznać przede wszystkim zewnętrzne cechy przedmiotów, zjawisk, wydarzeń, procesów. Toteż obserwacja jest możliwa tylko przy odpowiedniej organizacji środowiska dydaktycznego. W procesie obserwacji występuje nauczyciel, jako kierujący obserwacją, uczeń, jako odbiorca spostrzeżeń i obiekt obserwacji - naturalny lub w postaci przekazu. Właściwości wymienionych elementów decydują o przebiegu obserwacji.

Aby obserwacja dała pożądane efekty, powinna spełniać następujące warunki:

-być dobrze przygotowana przez nauczyciela,

-posiadać jasno i wyraźnie sformułowany cel, uwzględniać indywidualne możliwości umysłowe uczniów.

Prawidłowa obserwacja powinna obejmować następujące fazy czynności :

·określenie celu obserwacji,

·określenie sposobu obserwacji,

·właściwe wykonanie czynności obserwacyjnych zgodnie z przyjętą instrukcją i własnymi doświadczeniami,

·rejestrowanie wyników spostrzeżeń,

·ustalenie wyników - ich precyzowanie,

·interpretacja wyników i formułowanie wniosków,

·sprawdzanie wyników i wniosków na podstawie źródeł wiedzy,

·formułowanie uogólniania i wniosków praktycznych.

Obserwacja, jako sposób poznawania rzeczywistości, może odbywać się w środowisku naturalnym bądź sztucznym. Dużo walorów posiada obserwacja prowadzona w środowisku naturalnym. Ten typ obserwacji organizowanej w klasach niższych przewyższa pod względem efektywności inne, organizowane w warunkach sztucznych.

Poznawanie obiektów przyrodniczych przebiega na drodze od żywego spostrzegania do kształtowania wyobrażeń, ale samo spostrzeganie tu nie wystarcza. Udzielamy więc wyjaśnień, podajemy różne informacje, porządkujemy spostrzeżenia, prowadzimy do uogólnień. Dzięki obserwacji dzieci dochodzą do stwierdzeń ogólnych a nie wyuczają się ich na pamięć. Z łatwością opanowują wiedzę na określony temat. Jest to wiedza samodzielnie zdobyta przy aktywnym udziale wielu zmysłów i czynności.

Należy już od pierwszej klasy systematycznie wdrażać uczniów do prowadzenia obserwacji i to zarówno doraźnych jak i długotrwałych. Umiejętności dokonywania obserwacji można nauczyć podczas wycieczek, doświadczeń, eksperymentów i różnorodnych ćwiczeń praktycznych. Każda obserwacja wymaga rejestrowania wyników, lecz nie może to być tylko zapis słowny. Często należy posłużyć się rysunkiem, schematem, tabelką, wykresem, grafem. Zawsze obserwacji towarzyszyć będzie pogadanka, w wielu przypadkach będzie to nawet dyskusja. Nastąpi tu wymiana zdań, uzasadnienie wniosków, prostowanie sądów błędnych, uzupełnianie niepełnych.

Obserwacja jest spostrzeżeniem planowanym, przygotowanym i kierowanym. Zawsze jest poprzedzona zainteresowaniem i oczekiwaniem. Dobrze przemyślana obserwacja zapewnia uczniom możliwość interesującego badawczego poznawania środowiska, pozwala dostrzegać powiązania w przyrodzie, umożliwia całościowe postrzeganie rzeczywistości i uświadamia, że człowiek, będąc jej elementem, odgrywa w niej istotną, ale nie jedyną rolę.

Swoista wrażliwość dziecka jego zdolność do wnikliwej obserwacji przyrody, a zwłaszcza ciekawość i radość, jaką wykazuje w bezpośrednim kontakcie z przyrodą stwarza przed nauczycielem nieograniczone wręcz możliwości różnicowania form edukacji ekologicznej.

Do najczęściej stosowanych form należy zaliczyć spacery i wycieczki.

Wycieczka umożliwia dzieciom bezpośredni kontakt z rzeczywistością przyrodniczą. Jest to aktywna forma zajęć, która odbywa się w terenie. Tam może nastąpić wprowadzenie nowych treści przewidzianych w programie, można też rozwijać i wzbogacać posiadane przez uczniów wiadomości, względnie wiadomości i umiejętności sprawdzać w konkretnym działaniu. Uczniowie na ogół reagują na propozycje odbycia zajęć poza ławką szkolną żywiołowo i z entuzjazmem. Uczniowie, zwłaszcza w wieku wczesnoszkolnym przeżywają wyjście klasy w teren i nie zawsze też zdają sobie sprawę z tego, że na takich wycieczkach też się uczą. Wszystko, co uczniowie zapamiętają z wycieczki będzie się wiązało z ich bezpośrednimi przeżyciami emocjonalnymi. A wiadomo, że wiedza bazująca na przeżyciach jest pełniejsza od tej wielokrotnie powtarzanej w klasie szkolnej. Wyjście w teren gwarantuje jeszcze jeden ważny efekt, którego nie można osiągnąć, gdy uczniowie pozostają w murach szkoły. Świeże powietrze i określony wysiłek fizyczny związany z pokonywaniem trudności hartują organizm dziecka. Jednocześnie zmiana otoczenia, zieleń uspokajają system nerwowy. Wycieczki posiadają znaczny zasób bodźców wychowawczych. Przede wszystkim wdrażają do umiejętności pracy grupowej, wpływają na kształtowanie cech charakteru, jak życzliwość, koleżeńskość, zaradność. Są również okazją do kształtowania u uczniów wrażliwości estetycznej, zdolności do przeżywania piękna i pragnienia obcowania z tym pięknem. Wycieczka, którą organizuje się z dziećmi zwalcza werbalizm w nauczaniu, wprowadza ożywienie intelektualne. Jest formą czynnej pracy umysłowej, relaksu fizycznego, a przy tym pozwala lepiej poznać ucznia. Umysłowość dziecka wymaga dopływu ustawicznych wrażeń i spostrzeżeń, a w tym także emocji. Tego rodzaju bodźców dostarcza zawsze właściwie zorganizowana wycieczka.

W literaturze wyszczególnione są różne metody zalecane do realizacji edukacji ekologicznej, wśród których aktywizującą rolę pełnią:

- obserwacja i pomiar,

- metoda problemowa,

- zabawy i gry,

- inscenizacja,

Obserwacja i pomiar są metodami zajęć terenowych, które umożliwiają bezpośredni kontakt ze środowiskiem. Obserwacja jest ściśle związana z preferowaną na zajęciach metodą problemową. Podstawą realizacji tej metody jest występowanie rzeczywistych problemów. Metoda problemowa towarzyszy pracy badawczej, podczas której następuje zespołowe budowanie pomysłów rozwiązania konkretnego zadania. Chodzi o fakt wyszukiwania nowych oryginalnych sposobów rozwiązań. Urozmaiceniem zajęć są zabawy i gry dydaktyczne, które rozwijają myślenie, kształtują postawę wobec środowiska, ukierunkowują myślenie o przyszłości i zmuszają do refleksji nad konsekwencjami podejmowanych działań. Interesująca z punktu widzenia dziecka jest inscenizacja, która polega na tym, że poszczególnym uczestnikom zajęć powierza się do odtworzenia role konkretnych osób występujących w sytuacji prawdziwej, ale zaadoptowanej dla celów dydaktycznych. Utożsamianie się z kreowaną postacią oraz emocjonalne zaangażowanie ucznia wyzwala szczególną atmosferę, która sprawia, że poznaje on nie tylko treści merytoryczne związane ze środowiskiem, ale konstruuje pomysły dotyczące własnych działań na rzecz środowiska.

---