B. Szacka - „Wprowadzenie do socjologii”
Pojęcie socjologii.
Socjalizacja - złożony, wielostronny proces uczenia się, dzięki któremu człowiek, istota biologiczna staje się istota społeczną, członkiem określonego społeczeństwa i reprezentantem określonej kultury. Jest to proces stawania się takim, jakim chce nas mieć nasze otoczenie społeczne. (def. Malewska).
W toku socjalizacji człowiek poznaje i przyswaja sobie:
- umiejętności, takie jak znajomość społecznie konstruowanych systemów znaczeń, rozumienie znaków, języka, symboli i posługiwanie się nimi.
- normy i wzory zachowań.
- wartości
- umiejętność posługiwania się różnymi przedmiotami.
W toku socjalizacji człowiek kształtuje też swoja osobowość i określa swoją tożsamość.
Uczenie się opiera się na 3 mechanizmach:
Wzmacnianie - zachowania „właściwe” zostają nagrodzone i w ten sposób skojarzone z przyjemnością (i odwrotnie).
Naśladowanie - zachowujemy się tak, jak ludzie wokół nas.
Przekaz symboliczny - wiedzę o tym co jest dobre, a co złe człowiek uzyskuje poprzez pouczenie słowne, ze strony innych ludzi.
Osobowość
Osobowość - właściwy danemu człowiekowi sposób postrzegania samego siebie i tego, co go otacza, jego pragnienia, a także konflikty jakie go dręczą, jego życie osobiste i wewnętrzne oraz jego zachowania społeczne.
W psychologicznym ujęciu jest to: zorganizowana struktura cech indywidualnych i sposobów zachowania, które decydują o sposobach przystosowania się danej jednostki do jej środowiska (Hilgard).
Osobowość nie jest człowiekowi dana od zarania, lecz kształtuje się z czasem.
Typy osobowości
Konstruuje je się wyodrębniając w postaci dwubiegunowej pewną właściwość uznaną za podstawowe i określające funkcje psychiczne, a następnie wskazuje się na jej związki z innymi cechami.
2.
Osobowość podstawowa- to cześć powiązanych ze sobą elementów osobowych występujących u przedstawicieli danej kultury i zharmonizowanych z jej instytucjami.
Osobowość modalna - typ osobowości występujący najczęściej w danej populacji.
Przykłady socjologicznych typów osobowości:
- osobowość człowieka nowoczesnego
- typ samosterowny - cechuje go działanie na podstawie własnego, indywidualnie wypracowanego osądu sytuacji, zwracanie uwagi zarówno na wewnętrzna dynamikę zachowań, jak i obserwowalne konsekwencje, szerokie horyzonty myślowe, ufność wobec innych, a także wyznawanie standardów moralnych, wg których nic nie zwalnia człowieka od odpowiedzialności za własne zachowanie przed samym sobą.
- typ konformistyczny - cechuje go przestrzeganie nakazów zewnętrznego autorytetu, koncentracja na zewnętrznych efektach zachowania z pominięciem jego wewnętrznej motywacyjno-emocjonalnej dynamiki, nietolerancyjność wobec nonkonformizmu, brak ufności wobec innych.
III. Rola społeczna
Pojęcie roli społ. związane jest z pojęciem pozycji społ.
Pozycja społeczna - to sposób usytuowania człowieka w zbiorowości.
Są dwa zasadnicze rodzaje pozycji:
Pozycje przypisane - to takie, na których zajmowanie człowiek nie ma żadnego wpływu, które SA mu wyznaczane bez udziału jego woli.
Pozycje osiągane - to takie, które sam zdobywa, a także takie, które wprawdzie mogą mu być narzucone (pozycja więźnia), ale na których zajęcie ma jakiś wpływ.
Rola społeczna
- zespół praw i obowiązków związanych z daną pozycją.
- schemat zachowania związanego z pozycją, scenariusz pozycji, jej element dynamiczny.
W konstrukcji roli można wyróżnić 3 elementy:
* zachowania nakazane
* zachowania zakazane
* margines swobody
1. Dwa podejścia do problematyki roli społ.
a) Funkcjonalno-strukturalne
Zainteresowanie rolami jako czynnikami porządkującymi rzeczywistość społeczną i składnikami struktury społecznej.
Role klasyfikują i porządkują dzięki temu, że określają jak powinna się zachować osoba zajmująca daną pozycję.
R. Merton stwierdził, że z każdą pozycją związana jest nie jedna rola, ale cały ich zespół.
b) Interakcyjne
Role społ. nie są rozumiane jako coś gotowego i z zewnątrz narzuconego człowiekowi, ale jako coś, co wciąż powstaje w procesach międzyosobniczych interakcji. Zwracanie uwagi nie na to, jakie role są, ale na to jak są odgrywane.
Rola społ. a osobowość
Człowiek ucząc się ról, przyswaja je sobie jako część swojego ja i czyni je elementami struktury własnej osobowości.
Rodzaje socjalizacji
Socjalizacja pierwotna
Taka, która człowiek przechodzi w dzieciństwie i dzięki której staje się członkiem społeczeństwa. W jej toku uczy się elementarnych wzorów zachowań i podstawowych ról społecznych. W jej procesie kształtuje się też osobowość podstawowa.
„Uogólnienie inne” - pojęcie to oznacza końcową fazę socjalizacji pierwotnej. Kiedy to np. dziecko stwierdza, że jakiś nakaz lub zakaz nadany przez rodzica jest powszechny, że „tak się robi”.
Socjalizacja wtórna
Dotyczy jednostki, która ma już za sobą socjalizacje pierwotną. Wprowadza człowieka w poszczególne segmenty życia społecznego. W jej procesie człowiek uczy się poprawnego odgrywania ról.
Resocjalizacja
Jej celem jest przemian człowieka Wymazywanie z jego świadomości dotychczasowych treści i wprowadzenie nowych, całkowite przekształcenie jego dotychczasowego obrazu świata oraz siebie samego.
Robert K. Merton - „Teoria socjologiczna i struktura społeczna”.
Struktura społeczna i anomia.
Elementy struktury kulturowej
- kulturowo zdefiniowane zamierzenia i zainteresowania wytyczone jako usankcjonowane cele dla wszystkich lub dla różnie umiejscowionych członków społeczeństwa (cele kulturowe).
- drugi element określa reguluje i kontroluje przyjęte sposoby zdążania do owych celów. Dobór środków wiodących do celów kulturowych ograniczony jest przez zinstytucjonalizowane normy.
Równowaga pomiędzy tymi dwoma stanami struktury społeczeństwa utrzymywana jest tak długo, jak długo jednostki poddane obu ograniczeniom kulturowym osiągają zadowolenie, tzn. satysfakcje płynącą z realizowania celów oraz wynikającą bezpośrednio z instytucjonalnie ulokowanych sposobów dążenia do nich. Liczy się produkt i proces, rezultat i działanie.
2. Typy przystosowania jednostek w społeczeństwie
a) Konformizm
b) Innowacja
Takim zachowaniem cechuje się osoba, która przyswoiła kulturowy nacisk na cel, ale nie zaakceptowała zinstytucjonalizowanych norm.
c) Rytualizm
Polega na odrzuceniu kulturowych celów np. wielkiego sukcesu finansowego, bądź zaniżeniu ich do poziomu, na którym aspiracje jednostki mogą zostać zaspokojone. Mimo to w dalszym ciągu przestrzegane są normy instytucjonalne.
d) Wycofanie
Odrzucenie celów kulturowych i środków instytucjonalnych.
e) Bunt
Jest to odrzucenie powszechnych celów kulturowych i środków instytucjonalnych, które uważane są za arbitralne i zastąpienie ich nowymi wartościami.
Resentyment - pojęcie wprowadzone przez Nietschego. Składa się z 3 elementów:
- rozproszone uczucie nienawiści, zawiści i wrogości
- poczucie niemożności aktywnego wyrażenia tych emocji wobec osoby lub warstwy społeczeństwa, która je wywołuje
- nieustanne doświadczenie na nowo owej bezsilnej wrogości
Określenia tego używa się do opisania postawy człowieka, który swoje niezadowolenie, rozczarowanie, czy zawiść wobec cudzych osiągnięć usiłuje zniwelować podważając ich wartości. (schemat „kwaśnych winogron”).
Bunt dotyczy autentycznej przemiany wartości, kiedy to doświadczenie frustracji prowadzi do całkowitego odrzucenia wartości uprzednio cenionych.
E. Aronson
I. Poznanie społeczne
Jeremy Bentham stworzył teorie „rachunku szczęścia”. Rola państwa i systemu gospodarczego jest zapewnienie „największego szczęścia dla największej liczby obywateli”.
1. Wpływ kontekstu na ocenę społeczną.
Kontekst społeczny - sposób przedstawiania i opisywania różnych rzeczy. Można w nim wyróżnić 4 aspekty:
Porównanie alternatywnych możliwości
Wstępna akwizycja pojęć przez sytuację
Sposób ujęcia czy przedstawienia decyzji
Sposób podania informacji
Podstawowa zasada myślenia społecznego:
„Ocena jest względna; to jak oceniamy dana osobę czy rzecz, zależy od otaczającego ja kontekstu”
Ad. a) Można sprawić aby w zależności od kontekstu te same obiekty czy możliwości wydawały się lepsze lub gorsze.
Ad. b) Wstępna akwizycja (priming) - procedura oparta na założeniu, że pojęcia napotkane niedawno lub często aktywizowane, zwykle przychodzą na myśl, a zatem są używane do interpretowania zdarzeń społecznych.
Ad. c) Chodzi o to, czy dany problem lub decyzja są przedstawione w taki sposób, że zdają się reprezentować możliwość zysku - czy też straty.
Ad. d) W tworzeniu się wrażeń dotyczących ludzi, z bardzo nielicznymi wyjątkami dominuje efekt pierwszeństwa. Na ocenę mają wpływ przede wszystkim pierwsze wrażenia. Obojętne czy nieistotne informacje zwykle osłabiają ocenę czy wrażenie.
2.Heurystyki oceniania
Heurystyka - umysłowa „droga na skróty”, jest to prosta, często jedynie przybliżona, reguła czy strategia, służąca do rozwiązywania jakiegoś problemu.
- heurystyka reprezentowana - koncentrowanie się na podobieństwie jednego obiektu do drugiego, wnioskując na tej podstawie, że pierwszy obiekt działa podobnie jak drugi.
- heurystyka dostępności - odnosi się do ocen zależnych od łatwości, z jaka przypominamy sobie specyficzne przykłady.
- heurystyki oparte na postawach - postawy mogą być używane do zaliczenia obiektów do kategorii pozytywnej czy negatywnej.
3. Kategoryzacja i stereotypy społeczne
- iluzoryczna korelacja - dostrzeganie związków tam, gdzie ich nie ma.
- jedną z najważniejszych konsekwencji kategoryzacji jest to, że może ona przywołać na myśl pewien zbiór specyficznych danych, czyli stereotypów, które następnie kierują naszymi oczekiwaniami.
- podział na grupę własna i obcą.
4.Pamięć od-twórcza
Pamięć ma charakter odtwórczy. Polega to na tym, że nie można uzyskać dokładnej kopii przeszłych zdarzeń.
5. Jak postawy i przekonania kierują zachowaniem.
- subtelne zmienne sytuacyjne są często silnymi determinantami naszego zachowania.
- większość ludzi skłonnych jest nie dostrzegać znaczenia sytuacji dla wyjaśnienia zachowania, wolą oni wyjaśniać zachowania innych w kategoriach założeń dotyczących ich osobowości i postaw.
- większość ludzi zakłada, że postawy ludzi rzeczywiście pozwalają przewidywać ich zachowanie.
- dostrzegamy związki między postawami, a zachowaniem nawet wtedy, gdy w rzeczywistości nie istnieją.
6. Trzy możliwe błędy w wyjaśnianiu zdarzeń społecznych.
Podstawowy błąd atrybucji
Ogólna skłonność ludzi do przeceniania znaczenia czynników osobowościowych czy dyspozycyjnych -w porównaniu z czynnikami sytuacyjnymi czy środowiskowymi - przy opisywaniu i wyjaśnianiu przyczyn zachowania społecznego.
Błąd działającego obserwatora
Skłonność działających do przypisywania własnych działań czynnikom sytuacyjnym, podczas gdy obserwatorzy skłonni są przypisywać te same działania, stałym dyspozycjom osobowościowym osób działających.
Np. „Wg mojej opinii ja spędzam dużo czasu na plaży, bo jest piękna pogoda, a ty spędzasz dużo czasu na plaży, bo jesteś próżniakiem.”
c) Błąd autopercepcji
Jednym z naszych głównych celów jest podtrzymanie i poprawianie swego zdania o sobie.
Są 2 główne sposoby, którymi „ja” wpływa na poznanie społeczne:
- myślenie egocentryczne
Skłonność do postrzegania własnego ja , jako odgrywającego w wydarzeniach role bardziej centralną, niż to jest w rzeczywistości.
- tendencja samoobrona
Skłonność ludzi by dokonywać atrybucji dyspozycyjnych w przypadku swych sukcesów i atrybucji sytuacyjnych w odniesieniu do swych niepowodzeń.
F. Znaniecki - „Ludzie teraźniejsi, a cywilizacja przyszłości”.
1. Osobowość społeczna
Osobowość poznawcza - wszystkie fragmenty poznania człowieka, między, którymi występują liczne wpływy jednostronne i zależności wzajemne, traktowane jako jeden kompleks dynamiczny. Wykształcenie umysłowe.
- udział człowieka w każdym systemie kulturalnym wymaga pewnych wiadomości i pewnych funkcji umysłowych.
- rozwój umysłowy zależny jest od czynników społecznych
- człowiek, wrastając w cywilizację swojego środowiska i biorąc udział w unormowanych stosunkach i grupach społecznych, uczy się przy pomocy innych umyślnie organizować swą osobowość społeczną w swoiste odrębne systemy, kształtuje samego siebie jako istotę społeczną.
- niektórzy badacze twierdzą, że podstawą indywidualnego życia kulturalnego jest część techniczno-ekonomiczna.
Wg nich sposób, w jaki człowiek pozyskuje środki dla swego utrzymania, warunkuje całokształt jego osobowości. Nie odnosi się to jednak do wszystkich, bo zawsze istniała mniejszość, którym inni dostarczali środki utrzymania, i u których inne strony osobowości bardziej się rozwijały.
- większość życia społecznego, większości jednostek ludzkich upływa w obrębie trwałych i zwartych kręgów społecznych, w których jednostki te odgrywają role osobiste np. krąg rodzinny, sąsiedzki, zawodowy.
Rola osobista - krąg i on sam (osobnik), kształtuje jego osobe wg pewnego uznanego typu czy wzoru osobowego. W każdym kręgu jest on taką osobą, za jaką go ma dany krąg i on sam siebie ma w tym kręgu.
Osoba społeczna - indywidualny człowiek w określonej roli osobistej, którą faktycznie odgrywa w odpowiednim kręgu społecznym.
- rola społeczna jako wzór osobowy może być ta sama dla wielu osób, ogrywana w wielu kręgach, przez wiele jednostek.
- człowiek w różnych kręgach spełnia różne role
- dążności człowieka rozwinięte w pierwszym okresie życia nadają główny kierunek jego ewolucji.
Każdy wzór osobowy ma 4 składniki:
- jaźń odzwierciedlona
- stan socjalny
- funkcja społeczna
- znaczenie życiowe
Jaźń odzwierciedlona (jaźń społeczna)- to osobnik ujęty tak, jak przedstawia się sobie samemu, gdy uświadamia, lub wyobraża sobie, że jest przedmiotem zainteresowania pewnego kręgu społecznego. Świadomość własnego „ja” powstaje u osobnika w związku z odbiciem, odzwierciedleniem tego przedstawienia, które w jego mniemaniu inni ludzie mają o nim.
Stan socjalny - całokształt tych praw, które osobnikowi przyznaje i stara się zapewnić dany krąg społeczny, bądź z własnej inicjatywy, bądź działając z ramienia i pod kontrolą większej wspólnoty lub grupy. Prawom tym odpowiadają obowiązki względem osobnika, ze strony uczestników kręgu, których wykonywania krąg od nich wymaga. Do stanu socjalnego należą: stanowisko moralne, pozycja ekonomiczna, sfera bezpieczeństwa i sfera prywatności.
- stanowisko moralne - jest to prawo osoby społecznej do tego, aby być traktowaną jako mniej lub więcej ważny przedmiot czynnych obowiązków moralnych (np. lekarz ma prawo moralne, aby pacjenci udawali się do niego po poradę).
- pozycja ekonomiczna - polega na przyznanym osobnikowi przez dany krąg społeczny prawie do utrzymania bytu materialnego na pewnym poziomie (np. rodzice zapewniają byt dziecku).
- sfera bezpieczeństwa - obejmuje wszystkie te wartości człowieka, które dany krąg społeczny uważa za słusznie do innego należące i które chroni od uszkodzenia przez ujemne działanie innych. Krąg społeczny dba aby osobnikowi nie wyrządzono krzywdy.
- sfera prywatności - wszystkie te czynności osobnika, które dany krąg świadomie wyłącza z zakresu regulacji społeczeństwa.
Funkcja społeczna - ogół obowiązków osobnika jakie stanowi w danym kręgu.
Znaczenie życiowe - polega na wpływie, jaki odgrywanie przez osobnika danej roli wywiera bądź na jego własne życie, bądź na życie kulturalne i społeczne jego środowiska. W pierwszym przypadku mówimy o znaczeniu subiektywnym danej roli w ewolucji życiowej jednostki, w drugim o znaczeniu obiektywnym, jakie dane jego uosobienie posiada dla szerszego środowiska społeczno-kulturalnego.
Zróżnicowanie w ustosunkowaniu jednostki względem kręgu społecznego:
- dążność do przystosowania osobistego
Człowiek dobrowolnie stara się odpowiedzieć wymaganiom kręgu. Usiłuje odegrać tę rolę, którą krąg mu narzuca i tak jak krąg tego żąda.
- dążność do samodzielności społecznej - człowiek staje się urzeczywistnić „własne” sprawdziany osobowe, czerpiąc je spoza kręgu lub przekształcając te, które mu krąg narzuca, wybiera sam swoją rolę.
Istnieją 4 główne klasy dążności osobotwórczych:
- dążność do ekspansyjnego podporządkowania się
- dążność do restrykcyjnego podporządkowania się
- dążność do ekspansyjnej samodzielności
- dążność do restrykcyjnej samodzielności.
Różnicują się w zależności od optymistycznego i pesymistycznego nastawienia człowieka względem własnej osoby.