Czas i miejsce wydarzeń

Akcja rozgrywa się w latach 1878-1879, niemniej retrospekcje, które pojawiają się w „Pamiętniku starego subiekta” obejmują okres od 1837 roku. Opisane są tam wydarzenia takie jak Wiosna Ludów, czy kampania węgierska (1848), a także powstanie styczniowe (1863).
Akcja rozgrywa się przeważnie w Warszawie, ale poszczególne epizody rozgrywają się w Zasławku oraz w Paryżu. „Pamiętnik starego subiekta”, opisuje wydarzenia rozgrywające się na Węgrzech. Prus znakomicie oddaje koloryt samej stolicy. Czytając „Lalkę”, można odtworzyć dokładny plan Warszawy, np. sklep Wokulskiego znajdował się na Krakowskim Przedmieściu.
W powieści pojawia się wiele nazw ulic: Świętojerska, Tamka, Nowy Świat, Karowa, Garbarska, Topiela, Dobra, a także dzielnice: Nalewki, Powidle, miejsca: Ogród Saski.
Prus opisuje także warszawskie hotele, pałace. A w „Pamiętniku starego subiekta” dokładnie opisuje wnętrze sklepu i piwiarni. Oczami Rzeckiego oglądamy także teatr oraz mieszkania kamienicy zakupionej przez Wokulskiego.

Główne wątki powieści

1. Wątek romansowy Izabeli Łęckiej i Stanisława Wokulskiego
2. Przedstawienie warstw społecznych : arystokracji, mieszczaństwa, Żydów, ludu
3. Tło polityczne utworu (zarysowane za sprawą „Pamiętnika starego subiekta”)
4. Zderzenie się idei romantycznych z pozytywistycznymi,
5. Ukazanie pozytywistycznych metod odbudowy Polski po upadku powstania listopadowego i styczniowego jako alternatywy.

Społeczeństwo Warszawy

Prus na podstawia poszczególnych bohaterów przedstawił panoramę ówczesnego społeczeństwa polskiego.
Mieszkańcy Powiśla - to najuboższa warstwa społeczeństwa, reprezentują ją: Wysoki oraz Maria (prostytutka). Są to ludzie, którzy żyją w skrajnej nędzy. Chorzy, biedni i bez dachu nad głową. Zdegenerowani fizycznie i psychicznie. Brak środków do życia powoduje, że mieszkańcy tej dzielnicy trudnią się prostytucja i zbrodnią. Na co dzień spotykają się ze śmiercią, cierpieniem i zbrodnią.
Mieszczaństwo reprezentowane, miedzy innymi przez Rzeckiego i Węgrowicza (opiekuna Towarzystwa Dobroczynności).
Są to ludzie, którzy bardzo ciężko pracują, w wolnych chwilach spotykają się w jadłodajni by rozprawiać o polityce i wydarzeniach warszawskich. Ich praca, choć ciężka, wystarcza jedynie na bieżące życie. Nie pozwala im na szaleństwa ani na inwestycje. Uważają, że Polacy nie maja głowy do interesów a poza tym, tkwią w przekonaniu, że na handlu bogacą się tylko Żydzi i Niemcy
Do grupy mieszczan należą również Żydzi: bogaci, prowadzący międzynarodowe interesy. Mieszkają w okolicach ulicy Świetojerskiej. Żyją w niepewności, mając świadomość odrzucenia zarówno przez Polaków jak i przez Żydów. Tak było w przypadku Henryka Szlangbauma, przyjaciela Wokulskiego, który uciekł z domu i wyrzekł się żydowskiej tradycji. Wokulski przyjął go wbrew opinii publicznej do pracy w swoim sklepie. Nie widzi w osobie Szlangbauma wroga, ceni w nim patriotyzm, widzi w nim człowieka który brał udział w powstaniu styczniowym. Podobnie jest w przypadku Szumana, który uważa, że naukowiec to jest ktoś ponad narodowością, kto pracuje nie dla jakiegoś narodu ale dla wszystkich ludzi.
Robotnicy - socjaliści. Przedstawicielem tego światopoglądu w powieści Prusa jest Klejn, nieudacznik, który nie potrafi nikogo przekonać do swojego stanowiska. Jednak mimo karykaturalnego ukazania socjalistów autor wspomina o więźniach Cytadeli, którzy wierzyli w głoszone przez siebie ideały.
Arystokracja, to ostatnia warstwa społeczna, którą Prus charakteryzuje w swojej powieści.
Niegdyś należały do niej najzamożniejsze rody szlacheckie, dziś bankruci, którzy poza nazwiskiem nie mają już nic. Są dumni i wyniośli, krytykują wszystkich, którzy potrafili się odnaleźć w nowej rzeczywistości. Z pogarda traktują Wokulskiego, który prowadzi międzynarodowe interesy, gardzą nim za brak pochodzenia szlacheckiego. Jedyną pozytywną reprezentantką arystokracji jest prezesowa Zasławska, starsza kobieta, która rozumie nowe realia a przede wszystkim potrafi szanować ludzi za to jacy są, a nie za to z jakiej warstwy społecznej pochodzą.

Pozostali reprezentanci arystokracji: Łęccy, Krzeszowscy, książę, Starski swoim zdegradowaniem i zdemoralizowaniem budzą w czytelniku antypatię

Trzy pokolenia idealistów w „Lalce” Bolesława Prusa, czyli powieść o „straconych złudzeniach”

Powieść „Lalka”, bądź „Trzy pokolenia”, bo tak w pierwotnym zamyśle brzmiał tytuł powieści, opowiada o trzech pokoleniach idealistów, którzy na tle rozpadającego się społeczeństwa pragnęli stworzyć świat nowych idei. Ich praca okazuje się jednak daremną, ponieważ walczą o lepsze jutro, w kraju nieprzygotowanym na przyjście nowych idei.
Najstarszym idealistą jest Ignacy Rzecki. Wywodzi się z warszawskiego ludu, walczy u boku Napoleona, bierze udział w insurekcji kościuszkowskiej, jest autorem „Pamiętnika starego subiekta”, wyrasta w przekonaniu, że walka u boku wielkiego Napoleona jest ogromnym zaszczytem i obowiązkiem każdego Polaka. Wierzy w to, że któregoś dnia ród Bonapartych przyniesie pokój i wolność Polakom.
W 1849 roku bierze udział w powstaniu na Węgrzech, gdzie zdobywa szlify oficerskie. Dzięki temu odznaczeniu zyskuje powszechny szacunek społeczeństwa. Czekając na wielki zryw narodowy nie przestaje być bacznym obserwatorem mieszkańców Warszawy, nawet Stanisława Wokulskiego podejrzewa o zdradę, kiedy wyjeżdża w interesach do Rosji.
Ciągła wiara w zaangażowanie Bonapartego w sprawę polską, sprawia, że Ignacy jest osoba kompletnie nieżyciową. Pracuje za darmo, jest całkowicie obojętny na ówczesne sprawy kulturalne w Polsce. Mimo, że jest człowiekiem dobrym i prostego serca, zdolnym do poświęceń, wiernym w przyjaźni w ostatecznej rozgrywce przegrywa z losem.
Prus, na jego przykładzie, pokazuje upadek romantycznych idei. Rzecki nie wierzy w informację o śmierci księcia Ludwika Napoleona. Jest idealistą, dlatego wierzy, że książę żyje.
Jego idealizm jest widoczny również w stosunku do spraw prywatnych. Uwielbiana przez subiekta Helena Stawska, która w jego zamyśle powinna wyjść za mąż za Stacha, wychodzi za lekkoducha Mraczewskiego. Podziwiany przez niego Stach, ginie z miłości do Izabeli, mimo że Ignacy widzi w nim idealnego przywódcę kolejnych zrywów narodowowyzwoleńczych.
Kolejnym idealistą, który nosi znamiona jeszcze romantyka i już pozytywisty jest Stanisław Wokulski. Od najmłodszych lat pozostawał niezrozumiany przez otoczenie. Jego ojciec za sprawą swoich poczynań majątkowych zepchnął go na dno, do karczmy Hopfera, w której szydzono z jego naukowych zapędów. Studenci akademii medyko - chirurgicznej zaszczepili mu romantyczny rewolucjonizm. Dlatego z młodzieńczym zapałem ruszył w wir powstania styczniowego, wierząc w słuszność sprawy. Dopiero Syberia pozwoliła mu ochłonąć. Nie był to dla niego okres stracony, wzbogacił się i mógł się wreszcie uczyć. Za granicą doceniono go za to, jaki jest a nie za to, co posiada. Został uczonym, powrócił jednak do Polski, by tu oddać się pracy na rzecz ojczyzny. Niestety w Polsce nie zapomniano, że kiedyś był subiektem i zapragnięto znowu ściągnąć go na mierny poziom, na którym był przed wyjazdem. Nie pozostało mu nic innego, jak ożenić się z Małgorzatą Minclową i rozpocząć nowe życie. Jednak nawet śmierć Małgorzaty, nie obudziła w nim dawnej energii

Ogromne zmiany przynosi znajomość z panną Izabelą Łęcką, w której upatruje istoty idealnej, którą wbrew wszystkiemu i wszystkim pragnie ubóstwiać. Miłość do Izabeli powoduje, że Wokulski wkracza w nowy świat, z którym nie chciał mieć nic wspólnego. Czyni to jednak w imię miłości. W walce, która toczy się między sercem a rozumem, wybiera serce, co powoduje tragiczne konsekwencje. Idealna kobieta, którą wybrał w teatrze na wybrankę swojego serca zabiła go, odbiera mu chęci do życia.
Wokulski jest postacią, która zaistniała w niewłaściwym momencie historycznym, kiedy takich jak on nie słuchano. Jest to postać, w której Prus skumulował cechy romantyka jak i człowieka pracy. Prostolinijnego, szczerego, żyjącego ponad podziałami narodowymi, bez antysemickich uprzedzeń. Jest to postać, której również przyświecał kult pracy i chęć eksperymanowania.
Najmłodszym idealistą, dla którego nie ma miejsca w społeczeństwie, jest Julian Ochocki, młody naukowiec, który miał szczęście urodzić się w rodzinie spokrewnionej z arystokratyczną. Dzięki temu uzyskał dyplom z dwóch wyższych uczelni. Prus ukazuje Ochockiego jako naiwnego młodego człowieka i niegroźnego dziwaka, który wyjeżdża do Geista, by tam budować swoją utopię.
W ten oto sposób z kraju odchodzą wszyscy wartościowi ludzie, umierają lub wyjeżdżają, by się realizować by zostać docenionymi za swoją pracę.

Typy narracji w „Lalce”

Narracja odautorska (wszystkowiedzący narrator), podający rzeczowe informacje, budujący napięcie poprzez zastosowanie różnorodnych konstrukcji zdaniowych
Narracja w pierwszej osobie, widoczna w „Pamiętniku starego subiekta”. Dzięki pierwszoosobowej narracji możliwa jest retrospekcja, powrót do zdarzeń, które miały miejsce przed czasem właściwym powieści. Są to między innymi: opowieści o powstaniach, o młodości Stacha i Ignacego. W pierwszej osobie są również rozpisane komentarze Rzeckiego do poszczególnych zdarzeń.
Ukazywanie różnych punktów widzenia. Prus w ten sposób dąży do pełnej obiektywizacji zdarzeń. Miłość Wokulskiego do Izabeli komentują między innymi: sam Wokulski, Izabela,Ignacy i Szuman.
Mowa pozornie zależna, czyli wykorzystanie monologu wewnętrznego. Prus wykorzystuje tę technikę w marzeniach Izabeli Łęckiej, jak również w ciągach myślowych Stanisława Wokulskiego

Stanisław Wokulski - romantyk czy pozytywista?

Urodził się w latach trzydziestych XIX wieku, najprawdopodobniej w zubożałej rodzinie szlacheckiej. Dzięki swojej wytrwałości i chęci kształcenia się, rzucił pracę w karczmie u Hopfera i rozpoczął naukę w Szkole Głównej.
Fascynował się naukami przyrodniczymi. Cenił ludzi pomysłowych i inteligentnych, wspierał finansowo wynalazców; Geista i Ochockiego. Dzięki zagranicznym interesom w czasie wojny podwoił swój majątek, zdobyty dzięki małżeństwu z Małgorzatą Minclową. Jest racjonalistą. Założona przez niego spółka handlowa jest jego odpowiedzią na postulat pracy organicznej. Wspiera również biednych ludzi, daje Wysockiemu pracę, pomaga w odzyskaniu pracy jego bratu. Namawia Marię, by zrezygnowała z haniebnego zawodu i kieruje ją do zakonu Sióstr Magdalenek, by tam nauczyła się wykonywania zawodu szwaczki. Ma również pomysł na przebudowę Powiela. Dzielnicę nędzarzy pragnie zamienić w piękne bulwary. Są to te epizody jego życia, które mogłyby przemawiać za nim jako za bohaterem nowym, pozytywistycznym jednak jego konstrukcja jest bardziej skomplikowana.
Stanisław Wokulski wśród pędu życia, pośród nowych obowiązków i interesów zakochuje się bez pamięci w Izabeli Łęckiej. To właśnie miłość do niej sprawia, że postanawia zdobyć majątek. Czyni to dlatego, by zdobyć kobietę z arystokratycznego rodu. Pracuje w myśl nowych idei, ale z pobudek romantycznych. Zakochany bez pamięci traci dla niej głowę. Zachowuje się nierozważnie i pochopnie a więc iście romantycznie. Wyzywa na pojedynek barona Krzeszowskiego, kupuje za dziewięćdziesiąt tysięcy rubli kamienicę Łęckich, mimo świadomości, że nie jest ona tyle warta, ratując w ten sposób posag panny Izabeli. Odkupuje jej rodzinne srebra, tylko po to, by je później zwrócić.
Można więc powiedzieć, że Wokulski jest romantykiem, który musiał się odnaleźć w nowej rzeczywistości dziejowej. Czas i historia wymusiły na nim nowe postawy, nowe zachowania, lecz w duszy pozostał tym samym romantykiem wychowanym na literaturze romantycznej, biorącym udział w powstaniu styczniowym. Romantyczna i tragiczna jednocześnie miłość pociągnęła za sobą szereg irracjonalnych zachowań, aż po próbę samobójczą, która jest bliska postawie takich bohaterów jak: Werter, Gustaw, czy Kordian. Doktor Szuman bardzo trafnie określił Wokulskiego jako, że: [c]„stopiło się w nim dwu ludzi: romantyk sprzed roku sześćdziesiątego i pozytywista z siedemdziesiątego”. [/c]

Izabela Łęcka - przedstawicielka arystokratycznego salonu

Panna Izabela Łęcka urodziła się w arystokratycznym domu, w którym niczego jej nie brakowało. Przez lata przyzwyczaiła się do luksusów, którymi była otoczona. Nie istniały dla niej pory dnia ani nocy. Wstawała, kiedy chciała i godzinami wpatrywała się w reprodukcję posągu Apollona, upatrując w nim ideału mężczyzny. Od dzieciństwa podróżowała po Europie, odwiedzając coraz to nowe salony. Biedę znała tylko z opowiadań, naiwnie wierzyła, że jej przyczyną są grzechy tych, których ona dotknęła. Była atrakcyjną kobietą, za którą mężczyźni wprost szaleli, ona jednak nie myślała o zamążpójściu. Sytuacja uległa diametralnej zmianie w momencie, gdy się okazało, że jej ojciec jest bankrutem. Wszyscy pretendenci do jej ręki rozpierzchli się. Pozostał jeden za to zakochany w niej do szaleństwa, kupiec - Stanisław Wokulski. Izabela jednak mimo utraty majątku pozostała wierna etykiecie, uważając, że nie jest to dobra partia. Przypisywała mu nieokrzesanie z powodu braku arystokratycznego pochodzenia. Nie potrafiła docenić jego dobrego serca, ani uczucia jakim ją obdarzył. Swoje wyrzuty sumienia względem ludzi prostych, zaspokajała organizując kwesty na rzecz biednych, niemniej był to raczej kaprys niż potrzeba serca. Lubiła drugorzędnych aktorów, zachwycała się ich wątpliwym talentem.
Uważa siebie za ideał, za osobę o anielskim charakterze i niezwykłej osobowości. Jest przekonana, że wolno jej pogardzać ludźmi z racji ich niższego pochodzenia.
Fascynuje się zolowskimi bohaterami, nieustannie flirtuje, dając sobie w ten sposób namiastkę miłości. Nie potrafi kochać, zaręczyła się z Wokulskim ze względu na trudną sytuację materialną ojca. Nie potrafi jednak uszanować człowieka, który ją uwielbia.
Panna Izabela jest typową przedstawicielką arystokratycznego rodu. Zainteresowała się Wokulskim jako zjawiskiem sezonu, później próbowała wykorzystać jego dobre serce, żeby ratować rodzinny majątek, by ostatecznie upokarzać go przy Starskim.

Pozostali bohaterowie:

Tomasz Łęcki - sześćdziesięciokilkuletni starzec, niewysoki, krępy. Nosił nieduże, białe wąsy. Arystokrata, który roztrwonił rodowy majątek na zbyt wystawne życie. Mimo długów i wielu wierzycieli, pan Łęcki, nie traci poczucia wyższości. Mimo, że nie ma pieniędzy gardzi Stanisławem Wokulskim, który utrzymuje jego rodzinę. Nawet nie zadaje sobie trudu, by sprawdzić, jaka jest wartości kamienicy, którą wystawia na licytację. Mimo zawyżonej sumy, jaką płaci za nią Wokulski, Łęcki czuje się urażony, liczy bowiem na dużo większą sumę pieniędzy.
Prezesowa Zasławska - starsza kobieta, bardzo serdeczna i uczciwa w ocenie Stanisława Wokulskiego. Jest wzorową przedstawicielką arystokracji i patriotką. Nie są jej obojętne losy chłopstwa.
Książę - postać dwulicowa, w swojej sferze uważany był za patriotę, na organizowanych przez siebie sesjach mówił o potrzebach zmian warunków życia warstw najuboższych, zaś w rzeczywistości nie zrobił nic pożytecznego.
Kazimierz Starski - młody, ubogi szlachcic, bankrut a do tego flirciarz i uwodziciel. Brakuje mu dobrych manier, żyje beztrosko z dnia na dzień od podboju do podboju. Podoba mu się Izabela, z którą chętnie wdałby się w krótki niezobowiązujący romans, niestety nie może o niej myśleć na poważnie, ponieważ sam potrzebuje bogatej kobiety, która mogłaby go utrzymać.
Julian Ochocki - kuzyn Izabeli, wynalazca, niezrozumiany przez nikogo indywidualista. Wierzy w postęp i rozwój ludzkości. Najchętniej zamknąłby się w laboratorium i do końca życia oddał swojej jedynej miłości - nauce. Poszukuje prawdy i dobra, dostrzega zepsucie arystokracji i jest najmłodszym indywidualistą wykreowanym przez Prusa.
Baronostwo Krzeszowscy - małżeństwo, które wiecznie się kłóci, z tego powodu żyją w wiecznej separacji. Baron roztrwonił swój majątek, uprawiając hazard i obstawiając wyniki wyścigów konnych a baronowa żyje przeszłością, rozpamiętując śmierć córki. Nuda powoduje, że baronowa wiecznie dokucza mieszkańcom kamienicy. To ona oskarża Helenę Stawska o kradzież lalki.
Ignacy Rzecki - przyjaciel Wokulskiego, subiekt w jego sklepie. To przedstawiciel najstarszego pokolenia idealistów. Entuzjasta Napoleona, uczestnik Wiosny Ludów. Nadzieję na odzyskanie niepodległości wiąże z polityką Francji. Dobry i uczciwy człowiek, nadzoruje sklep i zakupioną przez Wokulskiego kamienicę.

Profesor Geist - mieszka w Paryżu, naukowiec, próbuje pozyskać bogatych ludzi, aby móc prowadzić badania. Jest wynalazcą metalu lżejszego od powietrza. Żyje w skrajnej nędzy, wszelkie fundusze przeznacza na eksperymenty.

---