Temat: Biblia jako źródło kultury i arcydzieło literatury.

Najstarsze teksty biblijne pochodzą z XIII w. p.n.e.. Proces powstawania Starego Testamentu zakończył się w I w. p.n.e. Nowy testament powstał pomiędzy 51 a 96 rokiem n.e.
Biblie dzielimy zasadniczo na dwie części: Stary Testament (ST) i Nowy Testament (NT).
W ST wyróżniamy trzy części:
1. Prawo (Tora lub Pięcioksiąg Mojżeszowy Księga Rodzaju (Genesis), Księga Wyjścia (Exodus), Księga Kapłańska, Księga Liczb, Księga Powtórzonego Prawa)
2. Księgi prorockie
3. Pisma ( Księga psalmów, Pieśń nad pieśniami, dzieła filozoficzne i księgi historyczne)
ST składa się z 46 ksiąg.
NT jest złożony z 27 ksiąg, które można podzielić następująco:
1. Księgi dydaktyczne (Listy św. Pawła )
2. Księgi historyczne ( 4 ewangelie i Dzieje Apostolskie)
3. Księga prorocka ( Apokalipsa św. Jana)
Biblia stanowi nie tylko ważne dzieło literackie, które jest punktem odwołań i nawiązań twórców kultury w późniejszych epokach. Jest przede wszystkim świętą księgą społeczeństw chrześcijańskich i wyznawców judaizmu. Biblia stanowi sacrum - czyli świętość, autorytet religijny, zbiór pism sakralnych. B. jest także źródłem kultury moralnej, prezentuje wzorce postępowania, pewien kodeks tego, co dobre lub złe. Jest ona zbiorem fabuł, anegdot, motywów i stylistyki, do których wciąż powraca literatura. Jest natchnieniem dla wielu artystów, inspiruje myślicieli, przez wieki była tematem realizacji malarskich i rzeźbiarskich. Biblia zawiera wiele postaw, wzorców i wydarzeń, które wciąż funkcjonuja w świadomości współczesnego człowieka, wychowanego w tym kręgu kulturowym, nawet jeśli nie wyznaje religii chrześcijańskiej ani żydowskiej. Znajomość Biblii jest konieczna dla zrozumienia wielu współczesnych dzieł literatury.
Reasumując, Biblia...
- jest zbiorem przykładów - wzorców i antywzorców postępowania
- zawiera kodeks moralny, wyznacza dobro i zło
- jest bogatym magazynem prawd o człowieku, o złożoności natury ludzkiej
- jest próbą odpowiedzi na pytania nurtujące ludzkość - porządkuje sprawy życia i śmierci, cierpienia i szczęścia, definiuje człowieka
- prezentuje ludzi, ich obyczaje i poglądy z wielu epok, ale eksponuje to, co uniwersalne i nie zależne od kostiumu i czasu historycznego
- jest dziełem, które wpłynęło na światopogląd, kulturę, a nawet język współczesnych ludzi
- dla wielu jest sacrum - czyli księgą świętą, należącą do autorytetów i skarbów wyznawanej religii.
- Jest dziełem złożonym, niejednolitym, źródłem przeróżnych gatunków literackich, odmiennych sylwetek i różnych czynów - daje odbiorcy możliwość wielu wyborów.

Wielogatunkowy charakter Biblii:
- psalmy : dziękczynne, błagalne, pochwalne, królewskie, patriotyczne, religijne, mądrościowe.
- Przypowieść (parabola) - proste obrazki, "historyjki", które za pomocą krótkich fabułek ilustrują życiowe prawdy ( O synu marnotrawnym, O siewcy )
- Apokalipsa - proroctwo obrazujące losy świata i ludzkości, koniec istnienia i Sąd Ostateczny. Składa się z symboli i tajemniczych znaków, szyfrów
- Inne: podanie, legenda, historia, pieśń, modlitwa, dialog, aforyzmy, saga rodu, nowela, kazanie, poemat, dramat, listy, kroniki, hymny, treny itp.
Podział Biblii ze względu na rodzaje literackie:
EPIKA
- Biografia - np. ewangelie
- Saga rodu- dzieje patriarchów
- Powieść obyczajowa - Księga Ruth
- Poemat opisowy - Genesis
- Kroniki, epistolografie (listy)
- Zbiór praw
LIRYKA
- hymny ( Hymn o Miłości)
- psalmy ( Księga Psalmów)
- pieśń miłosna ( Pieśń nad Pieśniami )
- tren ( Lamentacje Jeremiasza)
DRAMAT
- fragmenty Księgi Hioba, Pieśni nad Pieśniami
Motywy biblijne są zawarte w indywidualnych pracach zainteresowanych.

Motywy biblijne w literaturze późniejszych epok

Biblia, jako jedna z podstaw kultury europejskiej, stanowi zbiór tekstów, do których autorzy kolejnych epok odwołują się bardzo często: średniowiecze: wszelkie misteria tego okresu oparte są na motywach biblijnych; "Bogurodzica", która stanowi również dokument historii naszego języka oparta jest na motywie z Biblii: jest prośbą do Matki Boskiej; jest też wiele odwołań do religijności wypływającej przecież z Biblii: "Pieśń o Rolandzie", a dokładniej cały skomplikowany rytuał śmierci; renesans: Kochanowski odwołuje się do Boga, jako wszechstwórcy w swoim "Czego chcesz od nas Panie" oraz w "Psałterzu Dawidów" parafrazuje biblijne psalmy; w Baroku również pisano psalmy, a ze względu na religijną skłonność do pokuty za grzechy, rozpowszechniły się psalmy pokutne; w oświeceniu patrzono na Biblię z punktu widzenia racjonalizmu (poznanie rozumowe, przez doświadczenie), deizmu (Bóg stworzył, ale dalej nie ma wpływu) oraz ateizmu (negacji istnienia Boga); natomiast sentymentalizm patrzy na Biblię jako utwór przekazujący niezmienne zasady etyczne, na których powinno być oparte życie ludzkie; wdziano w niej również obraz mentalności człowieka pierwotnego nieskażonego cywilizacją; romantyzm gruntownie zmienia pogląd na Biblię: pojawiają się odwołania do mesjanizmu narodowego (III cz. "Dziadów" pokazuje obraz walki narodowowyzwoleńczej jako walkę dobra ze złem, "Kordian"); pozytywizm jest kolejnym odejściem od Biblii i koncentracji na racjonalizmie, ale odwołania są: "Quo vadis" Sienkiewicza modernizm: biblia powraca, jednak pojawia się koncentracja na złu zawartemu w niej, co związane jest z poczuciem kryzysu i schyłkowości cywilizacji: motywy katastroficzne: "Dies Irae" Kasprowicza (prezentowany jest dzień sądu ostatecznego, a Bóg występuje w roli bezlitosnego, który wymierza karę, choć ona sam jest przyczyną winy);

 Motywy biblijne w literaturze późniejszych epok - omów na dwóch wybranych przykładach z różnych okresów literackich.

Na przestrzeni wieków różni twórcy sięgali do tradycji literackiej, która stanowiła dla nich źródło motywów literackich. Niewątpliwie najczęściej wykorzystywane są w literaturze motywy z najstarszych dzieł literackich - takich jak Biblia czy Mitologia.
Wielość motywów czerpanych z Pisma Św. przez twórców świadczy o ogromnym znaczeniu Biblii. Popularne są szczególnie motywy stworzenia świata, raju, Kaina i Abla, męki i zmartwychwstania Chrystusa, motyw narodu wybranego, Judasza, miłosiernego Samarytanina. Pisarze sięgali też często po motyw Apokalipsy (Apokalipsa św. Jana to ostatnia księga NT, która przedstawia wizję końca świata, jego upadek, zagładę i dzień Sądu Ostatecznego).
Jan Kasprowicz w hymnie "Dies irae" w sposób poetycki wyraża apokaliptyczną wizję Sądu Ostatecznego. Utwór ten stanowi pytanie o dobro, zło, grzech, winę, jest buntem przeciwko Bogu, który zło i grzech wpisał niejako w istotę świata i człowieka. Ludzkość jest w tym utworze reprezentowana przez Adama i Ewę. Ewa ukazana jest jako pramatka grzechu, Adam natomiast reprezentuje postawę prometejską (pragnie całą winę wziąć na siebie. Obraz Boga w tym hymnie nie zgadza się z koncepcją biblijną. Bóg ukazany jest tu jako wielki sędzia, nie znający litości. Nie współgrają również koncepcje świata po sądzie ostatecznym. Wg. Apokalipsy św. Jana po zniszczeniu świata powstanie nowe miasto, w którym ludzie będą zjednoczeni z Bogiem, będą się cieszyć wiecznym życiem. Natomiast wg. Kasprowicza w miejsce starego świata powstanie nicość, nie będzie mowy o żadnym nowym bycie (katastrofizm).
Również "Nie-boska komedia" Z. Krasińskiego wykorzystuje motyw Apokalipsy. Ukazana została w tym utworze zagłada świata arystokratów, wywołana przez rewolucjonistów - ludzi, którzy burzą wszelkie wartości, kierują się instynktem. W "Nie-boskiej komedii" Krasiński neguje rewolucję jako siłę destrukcyjną (wprowadza chaos, niszczy normy moralne, społeczne, wyzwala prymitywne instynkty). Jest ona jednak koniecznością w dziejach ludzkości. Utwór kończy się ostateczną klęską obu obozów. Klęskę ponosi również Pankracy - przywódca rewolucjonistów. Zostaje on oślepiony światłem Chrystusa, który ukazuje mu się jako słup ognia (nawiązanie do Apokalipsy). Pankracy umierając wypowiada słowa: "Galilejczyku zwyciężyłeś", które sugerują koniec świata. Tak więc w "Nie-boskiej komedii" o ostatecznym czynniku decyduje interwencja Boska. Historia postrzegana jest jako wynik wyroków Boga, a nie sfera ludzkiego działania (prowidencjalizm).
Poetą, który upodobał sobie motyw Apokalipsy jest Czesław Miłosz. W "Oeconomie divina" ukazany jest obraz Boga i świata w chwili zagłady. Bóg ukazany jest jako wielki sędzia, mający władzę nad ludźmi. Wizja świata w momencie rozpadu jest katastroficzna. Ludzie przestaną wtedy rozumieć, nie mają uzasadnienia dla działania, dla sensu życia. Nie będą w stanie wykonywać nawet czynności, które są charakterystyczne dla człowieka pierwotnego. Spowodowane jest to rozwojem cywilizacji. Ideologicznie tytuł tego utworu tłumaczy się jako "boski plan zbawienia". Ludzie sądzeni są przez Boga, gdyby jednak sąd ten wypadł niekorzystnie, karą dla ludzi będzie zaprzestanie interweniowania Boga w ich losy, odwrócenie się od nich. Utwór jest więc nawiązaniem i jednocześnie polemiką z wizją końca świata, ukazaną w Piśmie Św.
Motyw Apokalipsy dominuje też w poezji K.K. Baczyńskiego. Twórca ten zresztą został nazwany poetą "Apokalipsy spełnionej", gdyż pokazywał w swych wierszach wojnę - klęskę ludzkości, katastrofę, zagładę cywilizacji. Baczyński określał mianem Apokalipsy czasy cierpienia, bólu, świat pochłonięty walką, w którym nie ma miejsca na marzenia, miłość, jest tylko koszmar dni wojennych, atmosfera strachu, grozy. Wojna zabiła w ludziach moralność, nastąpił zmierzch świata wartości.
Niezwykle trwały okazał się też motyw narodu wybranego, który został przeniesiony na grunt polski w dobie romantyzmu. Motyw ten pojawia się np w III cz. "Dziadów" A. Mickiewicza w "Widzeniu księdza Piotra". W tym fragmencie przedstawiony jest obraz męczeństwa narodu polskiego, ukazany w sposób analogiczny do męczeństwa Chrystusa na krzyżu. Tak jak Chrystus był Mesjaszem dla całej ludzkości, tak Polska ma spełnić podobną rolę wobec narodów europejskich pozostających w niewoli. W tym przekonaniu o niezwykłym posłannictwie narodu wybranego zawiera się istota mesjanizmu, poglądu przypisującego narodowi polskiemu specjalne posłannictwo - Polska Chrystusem narodów. W myśl tej teorii, gdy miara cierpienia wypełni się, Polska zmartwychwstanie, odzyska wolność i przyniesie ją innym ujarzmionym narodom. Zanim to jednak nastąpi ukazana jest symboliczna scena ukrzyżowania Polski. Rolę Heroda pełni Mikołaj I, Piłatem umywającym ręce jest Francja. Rolę żołdaków pojących żółcią pełnią Prusy i Austria. W bok rani żołdak Moskal.
W "Kordianie" Słowackiego pada hasło "Polska Winkelriedem narodów". Autor porównuje ojczyznę do legendarnego bohatera szwajcarskiego który, walcząc przeciwko Austriakom, skierował na siebie wrogi włócznie, czyniąc w ten sposób wyrwę w szeregach nieprzyjaciela i przechylając szalę zwycięstwa na stronę swych rodaków. Polska więc to naród wybrany, swoim zrywem skupia na sobie uwagę mocarstw, zwłaszcza Rosji, umożliwiając tym samym innym uciśnionym narodom czyny niepodległościowe.
Przedstawione przykłady świadczą o wielkiej żywotności motywów biblijnych w literaturze polskiej. Różnorodność i bogactwo nawiązań wskazują wyraźnie, że Biblia była , jest i chyba zawsze będzie ogromnym źródłem motywów i inspiracji dla twórców literatury.

Motywy biblijne w znanych Ci utworach literatury polskiej 

"Biblia" i kultura oraz literatura antyczna są głównym ˇródłem kultury europejskiej, a więc i polskiej. Nazwa "Biblia" pochodzi od greckiego słowa i oznacza dosłownie: księgi. W dziele tym wyróżnia się "Stary Testament" i "Nowy Testament". "Stary Testament" powstawał na przestrzeni wieków: XIII p.n.e. - I n.e., a więc w ciągu około 1400 lat i miał wielu autorów, często anonimowych. "Nowy Testament" powstawał od 51 do 96 roku n.e., czyli w okresie 45 lat i autorzy byli współcześni sobie, często słowa Chrystusa przekazali Jego uczniowie. Wszystkie księgi obejmujące różne gatunki biblijne dzieli się tematycznie na: historyczne, mądrościowe i prorockie. "Biblia" kształtuje duchowe oblicze człowieka, który jest świadomy swej słabości, ale też i boskiej mocy, czuje się odpowiedzialny za siebie i innych. To wychowanie w wierze stało się podstawą światopoglądu twórców i często bywa inspiracją ich twórczości.
W literaturze średniowiecznej odnajdujemy wiele motywów biblijnych. Epoka ta kształtowała się pod olbrzymim wpływem Kościoła i rozprzestrzeniającej się religii chrześcijańskiej. Twórcami utworów literackich byli przeważnie duchowni. Popularnym gatunkiem stały się apokryfy nawiązujące do trzech motywów biblijnych: żywotu Matki Boskiej, dzieciństwa Chrystusa i ofiary krzyżowej na Golgocie. Średniowieczna literatura polska posiada bardzo obszerny zasób pieśni maryjnych - niezwykle wówczas popularnych. Propaguje też chrześcijańskie wzorce osobowe: ascety, rycerza walczącego z poganami oraz dobrego władcy wzorującego się na pasterzu Bożej owczarni. Model ascety zawarty jest w popularnych wówczas żywotach świętych, do których zalicza się anonimową "Legendę o św. Aleksym". Postać świętego posiada cechy godne naśladowania: miłowanie Boga, zdolność do poświęceń, wyrzekanie się dóbr materialnych. Również rycerz Roland z "Pieśni o Rolandzie" posiada cechy, które powinien kształcić w sobie każdy mężczyzna noszący miecz: odwagę, siłę, gotowość do poniesienia śmierci w imię słusznej sprawy. Portret dobrego i bogobojnego władcy przekazał nam Gall Anonim w "Kronice", w której zawarł charakterystykę Bolesława Chrobrego i dalszego jego następcy - Bolesława Krzywoustego.
Epoka odrodzenia "odkryła" kulturę i literaturę antyczną i zachłysnęła się ich pięknem. Twórcy tej epoki dali jednak wyraz także treściom biblijnym. Głęboka wiara tchnie z dziękczynnej pieśni Jana Kochanowskiego "Czego chcesz od nas Panie za Twe hojne dary". W innej pieśni ten sam poeta poucza, że "A jeśli komu droga otwarta do nieba - Tym, co służą Ojczyˇnie". Sens tych słów jest odbiciem spojrzenia na świat i los ludzki przez pryzmat wiary, która każe człowiekowi troszczyć się o los drugiego człowieka - brata, bo wszyscy są dziećmi jednego Boga - Ojca.
Literatura polska okresu Baroku chętnie wracała do tematyki biblijnej i stąd tak częsty w niej motyw śmierci, przemijania. W biblijnej "Księdze Koheleta" autor snuje rozważania nad sensem życia ludzkiego. Refren "marność nad marnościami" jest odpowiedzią na pytanie o szczęście; nie zapewnia go ani bogactwo, ani rozkosz, ani mądrość. Człowiek poddany jest prawu przemijania. Motyw ten odnajdujemy w wierszach Daniela Naborowskiego: "Marność" oraz "Krótkość żywota".
"Dziady" A. Mickiewicza wyrosły także z głębokiej wiary poety. Ukochaną i umęczoną ojczyznę porównuje on do Chrystusa. Odpowiednikiem Heroda staje się car, lata prześladowań Polaków zestawione są z męką Jezusa, krzyżem są trzy państwa zaborcze. Zmartwychwstanie Chrystusa jest dla poety zapowiedzią zmartwychwstania Polski. Również "Hymn" J. Słowackiego rozpoczynający się od słów "Bogarodzico, Dziewico! Słuchaj nas, Matko Boża..." nawiązuje do pierwszej pieśni polskiej, która stała się hymnem narodowym. W utworze odnajdujemy wiarę poety w miłość Matki Bożej do walczących o wolność Polaków i gorącą prośbę, aby wyjednała Ona Boże błogosławieństwo dla powstańców.
Jezus, Maryja i Józef oraz wiele innych postaci biblijnych stanowią w naszej literaturze wzory pracowitości. Pochwałę pracowitości i naganę lenistwa znajdujemy w wielu utworach różnych epok i autorów. Pracę sławią: Mikołaj Rej, Jan Kochanowski, Ignacy Krasicki, Adam Mickiewicz, Maria Konopnicka i wielu innych twórców literatury. Wzorami pracowitości stają się postacie bohaterów powieści: "Nad Niemnem", "Chłopów", "Nocy i dni".
Częsty w naszej literaturze jest także motyw Sądu Ostatecznego, do którego nawiązuje Jan Kasprowicz w katastroficznych hymnach. Zygmunt Krasiński w "Nie - Boskiej komedii" nawiązuje do "Apokalipsy" stwierdzając, że ostatnie słowo historii ludzkiej należy do Chrystusa. Pankracy po odniesionym zwycięstwie wyznaje: "Galilae , vicisti!" (Chryste, zwyciężyłeś!). Do motywów biblijnych i wiary chrześcijańskiej odwołuje się bardzo często powstańczy poeta Krzysztof Kamil Baczyński, który z pokorą i ufnością gotów jest ponieść śmierć dla ojczyzny, choć tak bardzo kocha życie. Władysław Broniewski w wierszu "Romantyczność" nawiązuje do motywu Męki Pańskiej zestawiając ten tragiczny obraz z życiem i śmiercią Ryfki - żydowskiej dziewczynki.
Podobnie jak z literatury antycznej, tak i z "Biblii" wiele określeń weszło do języka potocznego:
ˇ nosić swój krzyż - przenośnie: cierpieć,
ˇ pocałunek Judasza - podstępne skazanie kogoś na cierpienia,
ˇ apostoł - głosiciel. 

Motywy i symbole biblijne w różnych utworach literackich.

Spotykane są one dość często. Zdecydowanie najwięcej nawiązań odnosi się do biblijnych motywów Starego Testamentu. I tak:

- do opisu stworzenia świata i człowieka nawiązują tacy twórcy, jak Jan Kochanowski ("Czego chcesz od nas, Panie") Czesław Miłosz w swoim "Słońcu", Jan Twardowski w "Podziękowaniu" czy wreszcie Zbigniew Herbert w "Modlitwie";


- do "Psalmów" najczęściej wracają ich tłumacze: Kochanowski, Rej, Sęp - Szarzyński, Karpiński, Staff i Miłosz. Rola "Psalmów" mimo upływu wielu wieków nie uległa zmianie - nadal są najdoskonalszą formą wyrażenia swego zachwytu i jednocześnie podziękowania Bogu. Ponadto, ze względu na swój uniwersalny charakter "Psalmy" porównywane są do największych zabytków architektury;

- do motywów nawiązujących do "Księgi Koheleta" sięga Daniel Naborowski, twórca barokowy, którego poezja nawiązuje do hasła rozważań o człowieku;

- do "Pieśni nad pieśniami" nawiązuje wielu twórców, którzy ze względu na charakter tego utworu wykorzystują jego wersety jako tytuły swych dzieł (np. J. Andrzejewski) czy też zaczerpnięte z utworu fragmenty stosują jako wprowadzenie do własnych dzieł;

- do wszelkiego rodzaju ksiąg prorockich chętnie nawiązują twórcy XIX - to wieczni, którzy dzięki takiemu przyjęciu roli narodu mogą wyrażać optymistyczne treści (mesjanizm);

- do liryki żałobnej, czyli trenów nawiązywał Jan Kochanowski, który za ich pomocą wyrażał swój ból po utracie najbliższej mu osoby - córki;

- do motywu biblijnego potopu nawiązuje Sienkiewicz w jednej z części "Trylogii", tytuł ten ma jednak charakter metaforyczny;

Nieco mniej odniesień do Nowego Testamentu znajduje się w literaturze. Część twórców sięgała po formę przypowieści, chcąc w ten sposób ukazać pewne przesłanie. Przykładem tego może być np. przypowieść o strażniku bramy, jaką umieścił F. Kafka w swoim "Procesie". Lecz najsłynniejszym motywem, pochodzącym z Nowego Testamentu jest motyw Apokalipsy. Odwołania do niego znaleźć możemy niemalże we wszystkich okresach literackich. Jednak najchętniej sięgali po niego dekadenci i katastrofiści. I tak motyw ten obecny będzie w "Rokach" Miłosza, "Samie" Czechowicza, w twórczości K. K. Baczyńskiego, w "Małej apokalipsie" Konwickiego, w "Dies irae" Kasprowicza i w wielu wielu innych utworach.

Wielu twórców sięga do postaci Matki Boskiej. Do jej osoby odnosi się "Bogurodzica", będąca prośbą o wyproszenie łask dla ludzi. Poeci nie tylko prosili o łaski, sięgali także do motywu Matki cierpiącej (Stabat Mater), pełnej bólu po stracie syna ("Żale Matki Boskiej pod krzyżem").

Równie często sięgano do motywu cierpiącego Chrystusa. Motyw pasji oraz jego ewentualne powiązanie z życiem ludzkim obecny jest u Broniewskiego ("Ballady i romanse"), Herberta ("Rozmyślania pana Cogito"), Różewicza (w "Gotyku") a także u Mickiewicza ("Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego" oraz w "Dziadach cz. III"). Podobną do Chrystusowej postawę reprezentuje Judym w "Ludziach bezdomnych", spełniający ideę poświęcenia, posłannictwa oraz ofiarowania się dla odkupienia i wymazania grzechów ludzkości.

Do motywu Piekła, Nieba, Raju, Czyścca odwołują się Dante w"Boskiej komedii" oraz Adam Mickiewicz w "Dziadach".

Kilku twórców sięga do jednego z najczęściej przedstawianych w Biblii obrazów - do motywu walki dobra ze złem. Rozważania takie, opierające się na koncepcji dramatu metafizycznego, snują Krasiński w "Nieboskiej komedii", Goethe w "Fauście" oraz Mickiewicz w "Dziadach".

Pamiętać tu także należy o nakreśleniu samej sylwetki Boga oraz zmagającego się z nim człowieka. To tego, najważniejszego chyba biblijnego motywu sięgają Kochanowski ("Treny"), Mickiewicz ("Wielka Improwizacja"), Kasprowicz ("Hymny"), Szczypiorski (" Początek"), a także Leśmian (obwiniający Boga o wszystkie nieszczęścia) i ks. Twardowski (wielbiący łaskę i miłość bożą).

Do początków chrześcijaństwa sięga Henryk Sienkiewicz w jednej ze swoich najsłynniejszych powieści - "Quo vadis".

Bardzo ważnymi utworami, głęboko związanymi z chrześcijańską tematyką i symboliką, są pieśni religijne. Przytoczyć tu można utwory napisane przez Karpińskiego, takie jak "Bóg się rodzi", "Kolęda" czy "Pieśń poranna".

Jednym z doskonałych przykładów nawiązania do Biblii poprzez stylizację językową jest "Requiem aeternam" Przybyszewskiego, rozpoczynające się od słów "Na początku była chuć".

Inspiracje biblijne w literaturze

Biblia i Antyk to dwa źródła kultury europejskiej z łaciny biblia - książka. Zbiór ksiąg uważanych przez Żydów i chrześcijan za święte. Katolicki kanon ksiąg Pisma Świętego ustalono na Soborze Trydenckim w XVI wieku. Kanon obejmuje 46 ksiąg Starego Testamentu i 27 Nowego Testamentu. Mimo wielości autorów Biblia zaskakuje jednością treści. Księgi Biblii powstawały XIII w. p.n.e. do I w. n.e.

Przyjęcie chrztu przez Polskę i wejście w krąg kultury chrześcijańskiej spowodowało, że Biblia zaczyna odgrywać dominującą rolę w życiu. Staje się podstawą do, której odwołuje się właściwie cała literatura średniowieczna. Dopiero potem następuje zeświecczenie życia. W Średniowieczu tłumaczenia psalmów. Pojawiają się różne tłumaczenia Biblii: Biblia królowej Zofii, Psałterz Dawidów.

Literatura średniowieczna w różnorodny sposób odwołuje się do motywów biblijnych. Np. misterium średniowieczne "Historyje o chwalebnym zmartwychwstaniu pańskim" Mikołaja z Wilkowiecka. Również poezja czerpała z Biblii, anonimowy wiersz "Żale Matki Boskiej pod Krzyżem", także pieśni "Bogurodzica". Średniowieczny dramat misteryjny ukazujący wątki biblijne z Nowego Testamentu. Genezą dramatów średniowiecznych było zmartwychwstanie i narodzenie Chrystusa. Początkowo były one fragmentami mszy, potem misterie odbywały się poza mszą.

Powstają wierszowane dekalogi zgodnie z duchem parenezy (pouczenie). Słynny dialog wierszowany "Rozmowy, które miał Salomon Mądry z Warchołem Grubym, a sprośnym". Parafrazy psalmów - psałterze (floriański) i tłumaczenia Biblii (królowej Zofii, Wujka). Nurt apokaliptyczny - obrazy sądu ostatecznego np. "Dies Irae". Literatur średniowieczna przesiąknięta była lękiem przed gniewem boskim. potępieniem. Utwory na pograniczu religijności i świeckości np. "Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią". Biblia - wyrasta z niej nauka kościoła oraz cała sztuka, liryka, dramat. Pisarz nie dba o swoją sławę - Ad moiorem dei Gloriam.

Renesans zwrócony ku Antykowi, ale nie odrzuca Biblii i także korzysta z inspiracji biblijnych. Odnajdujemy je u wielu pisarzy renesansowych.

Mikołaj Rej - związany z ruchem reformatorskim, autor zbioru kazań "Postylla" - inspirowane Biblią. Autor dramatu "Żywot Józefa", który ma formę bardziej dialogu religijno-dydaktycznego niż dramatu, temat zaczerpnięty z Biblii. Bohaterem jest patriarcha Józef - postać z Księgi Rodzaju, sprzedany przez braci do Egiptu. Tam uwięziony, ale dzięki proroczemu tłumaczeniu snów podniesiony do godności wielkorządcy Egiptu. Motyw Józefa na trwałe wszedł do dorobku literatury europejskiej różnych epok. Postać Józefa zainspirowała Tomasza Manna do napisania powieści pt. "Józef i jego bracia". Motyw Józefa popularny w XVI w. - stanowi pouczający przykład do naśladowania. Przykład prawości, wierności Bogu nawet w cierpieniu, ufności. Wytrwałość jego zostaje wynagrodzona. Wątek Józefa daje dowód sprawiedliwości bożej. Myśl o Bogu sprawiedliwym, rządzącym światem wypowiada Rej - "w którego dziwnej opatrzności wszystko chodzi". Jeśli człowiek w Bogu pokłada nadzieję to zostanie wynagrodzony jak Józef. Także inni sięgali do tego motywu, Szymon Szymonowic napisał dramat "Castus Josep". Przedstawia kuszenie Józefa przez kobietę, ale on pozostaje wierny czystości. Motyw ten pojawia się w "Kazaniach sejmowych" Piotra Skargi - inspiracja do refleksji na temat mądrości. Nawiązywali do Józefa także: Ujejski, Kafka, Bruno Szulc, T. Mann.

Motywy biblijne obecne są także w twórczości Jana Kochanowskiego - "Czego chcesz od nas Panie" - hymn pochwalny na cześć Boga, artysty, twórcy świata. Uroda świata polega nie na urodzie poszczególnych elementów, ale na harmonii całości. Także poemat "Zuzanna" jest zainspirowany Biblią. Motyw ze starego testamenty, z powrotu Daniela. Motyw Zuzanny bardzo popularny w okresie Renesansu. Młoda Zuzanna żona Joachima podpatrywana jest przez dwóch lubieżnych starców. Żądają by im się oddała, bo jeśli nie to oskarżą ją o cudzołóstwo i zdradę męża. Prawo Żydów kazało cudzołóstwo ukamienowaniem. Zuzia musi dokonać wyboru - złamać prawo boże lub ponieść haniebną śmierć ladacznicy. Wybiera sąd bo woli być sądzona przez ludzi bez uczynku, niż z grzechem stanąć przed Bogiem. Bóg jednak wynagradza cnotę Zuzanny - zsyła anioła Daniela, który odwraca bieg sprawy i stawia starcom takie pytania, że ujawnia ich podłość i kłamstwo. Motyw Zuzanny przyjmował różne kształty: opowieści o boskiej opatrzności, przykład wytrwałości niewieściej. W malarstwie najczęściej temat do aktów. Przy czym akt przedstawiano dwojako. Na początku obrazy przedstawiały ją nieświadomą, podglądaną - wydobywano niewinność. Potem świadomą (napięcie) - ukazanie popłochu, przerażenie Zuzanny. Kochanowski opowiada historię w porządku biblijnym. Jednak eksponuje to co zostało opuszczone w pierwowzorze, czego się domyślamy - noc poprzedzająca sąd Zuzanny, jej refleksje na temat cnoty, wielkiego skarbu.

Kolejne dzieło Kochanowskiego wyrastające z Biblii to "Psałterz Dawidów". Uznano je za największe. Profesor Ziomek określa "Psałterz Dawidów" jako parafrazę psalmów. Składa się ze 150 psalmów podzielonych na 5 ksiąg. Wypowiada się jeden podmiot liryczny - król Dawid, który występuje w różnych rolach: król, grzesznik, pokutnik, ojciec, wódz. Psałterz - cykliczny zbiór utworów o bardzo bogatej skali lirycznej. Ze względu na treść można je podzielić na psalmy błagalne, wielbiące, dziękczynne, historyczne i pokutne. Styl psalmów można określić jako biblijny, ale jest także inspirowany Antykiem. Również i w pieśniach wzorowanych na Horacym odnajdziemy stylizację biblijną. Kochanowski tłumaczy psalmy werset po wersecie, nie zmienia układu całości ani konstrukcji poszczególnych psalmów. Inwencja poety wtkana w tkankę stylistyczną dzieła. Przy czym jest to bardzo dyskretne działanie. Różnice ujawnia dokładne śledzenie. Inwencje Kochanowskiego wyrasta z ducha Renesansu i wpływa na obraz groźnego Boga Starego Testamentu budzącego lęk - obraz zostaje złagodzony. W Starym Testamencie występują zasadniczo dwa imiona Boga: Pan i Bóg (Jahwe i Elohim). Kochanowski posługuje się parafrazą literacką, nazywa Boga: ojcem, Bogiem wiecznym, Panem wszechmocnym, wiele określeń. Kochanowski w psalmach wprowadza zaprzeczone epitety Boga (Boże niezmierzony) zalecane przez Arystotelesa. W jego poetyce nadają wysoki styl, w Biblii epitetów zaprzeczonych nie ma. Poezja hebrajska nie zna ani rymu ani rytmu w pojęciu greckim czy łacińskim. Podstawowym elementem jest paraleizm członków (dwie części zdań tworzą całość). Kochanowski tego nie respektuje, stosuje przerzutnie.

Psałterz jest dziełem życia Kochanowskiego. Nad przekładem pracował około dziesięciu lat. Profesor Krzyżanowski: "Treść Psałterza ujął w kunsztowną formę strof horacjańskich, zastępuje niejednokrotnie zwroty i wyrażenia oryginału hebrajskiego analogicznymi frazami liryka rzymskiego. Tego rodzaju synteza koncepcji biblijnej i antycznej całkowicie odpowiadała ideałom Kochanowskiego". W rezultacie udało się Kochanowskiemu osiągnąć mistrzostwo polegające na wyrażeniu ogromnego bogactwa treści religijnej, w wierszach i zwrotkach niezwykle urozmaiconych i dać dzieło o wybitnej wartości poetyckiej, które z tekstem muzycznym wybitnego kompozytora Mikołaja Gomółki, dla całych pokoleń stało się praktycznym podręcznikiem poetyki, zbiorem wspaniałych obrazów i gotowych formuł językowo-stylistycznych. Zainteresowanie psalmami było zawsze ogromne. W Średniowieczu - psałterze, w Renesansie reformacja wpływa na te zainteresowania. Mnożą się poetyckie przekłady na polski: Kochanowski, Jakub Wujek, Mikołaj Rej. W innych epokach pisarze także sięgali do psalmów np. Franciszek Karpiński, współcześni: Leopold Staff, Roman Brandsteatter, Czesław Miłosz.

Inspiracje biblijne w Baroku - szczególnie chętnie parafrazowano psalmy np.: Potocki, Lubomirski. Najważniejsze: "Psalmodia polska" Wespazjana Kochowskiego z 1695 roku. Występuje tu znamienna dla XVII w. idea bożego wybraństwa Polski, co najmocniej zaowocuje w okresie Romantyzmu - mesjanizm.

Religijność Baroku skłaniała do zainteresowania zadośćuczynieniem za grzechy - upodobanie do psalmów pokutnych. Interesowano się także postaciami nawróconych grzeszników: Marii Magdaleny, dobrego grzesznika Pawła apostoła. Zainteresowanie postaciami kobiet - motyw Zuzanny, Judyty, Estery. Barok przynosi ożywienie motywów Nowego Testamentu w literaturze co tłumaczy się po-trydencką reformą w kościele, która w zainteresowaniu Starym Testamentem widziała wpływ protestantyzmu. W okresie Baroku Biblia - święta księga, główne źródło modlitewnego wzruszenia.

Oświecenie patrzy na Biblię w duchu osiemnastowiecznego racjonalizmu. Traktują ją rozumowo. Deizm mówi, że Bóg stworzył świat, ale się nim wcale nie zajmuje. Tendencje deistyczne i ateistyczne. Biblia jest traktowana na równi z literaturą antyczną. Biblia staje się źródłem inspiracji motywów, bohaterów, przygód. pojawiają się liczne przeróbki i tłumaczenia tragedii i oper, których bohaterami są postacie biblijne (Bogusławski, Niemcewicz). Pojawiają się nawet biblijne tragikomedie - Józef Hinosowicz.

W okresie sejmu czteroletniego i Targowicy w nurcie satyrycznym popularne są trawestacje - satyryczne przeróbki Biblii np. parodia księgi rodzaju Niemcewicza. Nurt sentymentalizmu patrzy na Biblię jako na księgę odsłaniającą mentalność człowieka pierwotnego, nieskażonego przez cywilizację. Biblia - księga ukazująca niezmienne zasady etyczne, na których człowiek powinien oprzeć swe życie np. dla Grodzińskiego, Karpińskiego. Po utracie niepodległości częstym motywem staje się opłakiwanie utraty wolności.

Romantyzm szczególnie po upadku powstania listopadowego Biblia nabiera dużego znaczenia. W nurcie liryki patriotycznej rozwija się mesjanizm. Uaktualnione podobieństwo Polski do Izraela oraz idea mówiąca o Polsce jako o narodzie wybranym. Tematyka religijna w liryce, w utworach narracyjnych, dramatach. Największe osiągnięcie liryki romantycznej - wiersz Mickiewicza "Słowa Najświętszej Maryji Panny". Powrót do osób i motywów biblijnych - Ujejski, Odyniec, Lenartowicz, Goszczyński. Szczególne miejsce w patriotycznym nurcie religijnym zajmują "Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego" i "Anchelli" Słowackiego. Stanowią one narodową ewangelię mesjanistyczną, która pragnie w narodzie podtrzymać wiarę w odzyskanie niepodległości. Obaj autorzy prozą stylizowaną na Biblię wypowiadają się na temat zadań emigracji. Mickiewicz porównuje ich do pierwszych apostołów wolności. "Genesis ducha" - Słowacki ukazuje dzieje ludzkości jako historię wyzwalania się ducha z materii drogą jej stopniowego doskonalenia się. III część "Dziadów" to próba odczytania dziejów ludzkości, a głównie Polski przez Biblię jako zmaganie dobra ze złem. Uosobienie zła to Nowosilcow i car. Idea dobra to ksiądz Piotr, sprawa polska, polski naród. Konrad porównany przez poetę do biblijnego Samsona. Widzenie księdza Piotra utrzymane w biblijnej symbolice ewangelii. Celem tego dramatu jest zmobilizowanie narodu do wiary, niepoddawania się i nadania sensu cierpieniu Polaków. Tak jak cierpienie i śmierć Chrystusa po którym przyjdzie zmartwychwstanie i odkupienie. Biblią w pewnym sensie inspirowana jest "Nie-boska komedia" - dramat metafizyczny - zmagania dobra ze złem o duszę poety - hrabiego. Cyprian Kamil Norwid tworzył w romantyzmie, ale nie czuł się romantykiem. W jego twórczości znajdujemy niewiele motywów opartych bezpośrednio na Biblii - np. "Do najświętszej Maryji Panny", "Psalm w Hebronie", ale poezja Norwida jest głęboko przeniknięta duchem biblijnym. Jest poprawna teologicznie zdaniem teologów.

EPOKA INSPIRACJE BIBLIJNE
Średnowiecze Motyw piety, czyli Matki Boskiej opłakującej zmarłego syna Żale Matki Boskiej pod krzyżem; motyw Męki Pańskiej i zmartwychwstania - dramat liturgiczny
Renesans J.Kochanowski Czego chcesz od nas Panie … motyw Boga jako doskonałego architekta, twórcy harmonijnego świata, Treny - motyw raju
Barok Bóg i Szatan w poezji M. Sępa Szaryńskiego - Sonety
Oświecenie Biblijni bohaterowie w literaturze : Judyta, Estera, Saul - podkreślenie ich heroizmu
Romantyzm Postać Chrystusa - koncepcja mesjanizmu A. Mickiewicz III cz. Dziadów; motyw Boa, Szatana, Aniołów; motyw widzenia - biblijnego środka konatktu między Bogiem i ludźmi : III cz. Dziadów - Widzenie ks. Piotra
Młoda Polska Postać Szatana : L.Staff Deszcz jesienny; postać Adama i Ewy, Szatana : J.Kasprowicz Hymny; motyw Sądu Ostatecznego, orazy inspirowane Apokalipsą św. Jana : J.Kasprowicz Hymny
Literatura współcznesna W.Szymborska Na wieży Babel, żona Lota; Z.Herbert Modlitwa Pana Cogito-Podróżnika, A.Rymkiewicz Dekalog; S.Grochowiak Kanon; T.Różewicz Ocalony

---