Motywy biblijne i ich funkcje w literaturze późniejszych epok.
Wpływ "Biblii" na piśmiennictwo polskie wynikał z jego ścisłych związków z chrześcijańską kulturą europejską, jak i ze stosunków społeczno-politycznych na przestrzeni stuleci. Stosunki te decydowały o wyborze pewnych wątków tematycznych czy też korzystaniu ze stylu biblijnego.
Twórcy różnych epok chętnie sięgali do tradycji biblijnej wykorzystując w swych dziełach pradawne symbole i postaci. Ze względu na swą uniwersalną wymowę wiele motywów biblijnych pojawia się w literaturze nowożytnej w formie odniesień i nawiązań, pełniąc różnorodne funkcje.
1. Najczęściej wykorzystywanym motywem jest motyw Apokalipsy. Obecność tego motywu potęguje katastroficzną wymowę dzieła, obrazuje totalne zniszczenie, chaos, klęskę doczesnego świata i jego odrodzenie, upadek ludzkości i walkę dobra ze złem. Najbardziej znanymi symbolami Apokalipsy są: siedem pieczęci, siedem trąb, bestia-Antychryst oraz cztery zwierzęta (lew, wół, orzeł i zwierzę o ludzkiej twarzy).
ROMANTYZM (całościowe widzenie Apokalipsy: z kataklizmu wyłania się nowy świat):
Juliusz Słowacki "Uspokojenie" - widzenie Apokalipsy na planie dziejów politycznych narodu, który zmartwychwstanie do wolności.
Adam Mickiewicz "Dziady" cześć III - w Wielkiej Improwizacji widzenie księdza Piotra jest stylizowane na apokaliptyczno-profetyczne.
Zygmunt Krasiński "Nie-Boska komedia" - kataklizm jest tylko przejściowym etapem ku nowemu życiu.
MŁODA POLSKA (zawężenie pojmowania Apokalipsy do wymiaru katastroficznego):
Jan Kasprowicz "Dies irae" (dzień gniewu) - hymn; apokaliptyczna wizja Sądu Ostatecznego fascynowała poetów modernizmu, co przejawiało się w katastroficznych wyobrażeniach losów ludzkości. Kasprowicz wyraża bunt przeciw Bogu i rozpatruje pojęcie dobra i zła. Trzeba w tym miejscu przypomnieć manicheizm, koncepcję wg której Dobro i Zło są równorzędnymi siłami stwarzającymi wszechświat, istnieją w odwiecznym konflikcie, lecz obie są pierwiastkami koniecznymi.
XX LECIE MIĘDZYWOJENNE (wizje Apokalipsy przewidywanej):
Czesław Miłosz "Roki" - świat ulega ostatecznej zagładzie, w wizji Apokalipsy nie zapomina o edukowaniu czytelnika: człowiek po katastrofie nie może pozostać obojętny, zawsze pozostaje coś do uratowania.
Czesław Miłosz "Walc" - zapowiedź I wojny światowej, a następnie II wojny światowej, nadchodzi nowa apokalipsa, wiersz jest pesymistycznym proroctwem obu wojen, zapowiedź obłąkania i śmierci w tępym niewolnictwie.
Józef Czechowicz "Żal" - apokaliptyczne widzenie wojny, która będzie dla człowieka sprawdzianem z człowieczeństwa, koniec świata w sensie fizycznym i moralnym, apokalipsa będzie spowodowana przez ludzi.
Antoni Słonimski "Niemcom" - pogląd katastroficzny przed II wojną światową.
LITERATURA WSPÓŁCZESNA (Apokalipsa spełniona):
Czesław Miłosz "Piosenka o końcu świata" - ukazanie końca świata jako czegoś normalnego, nagłego, nadeszłego bez rozgłosu, koniec świata możemy wywołać swoimi czynami i nieprzemyślanymi decyzjami.
Krzysztof Kamil Baczyński *** (Których nam nikt nie wynagrodzisz...) - nad czasami wojny przejął władzę Antychryst - symbol Apokalipsy.
Wizje Apokalipsy spełnionej obrazują również liczne dzieła literatury wojenno-okupacyjnej i powojennej: Zofia Nałkowska - "Medaliony", Tadeusz Borowski - opowiadania, Gustaw Herling-Grudziński - "Inny świat", Hanna Krall - "Zdążyć przed Panem Bogiem", Kazimierz Moczarski - "Rozmowy z katem", Miron Białoszewski - "Pamiętnik z powstania warszawskiego".
Tadeusz Konwicki "Mała apokalipsa" - przepowiednia upadku świata pogrążonego w totalitarnym systemie, przedstawiona rzeczywistość jest światem apokaliptycznym. Tadeusz Konwicki ukazuje w swoim dziele małą, naszą, polską apokalipsę: realia kraju zobrazowane są jako chaos, nie ma ludzi cnotliwych (pozostali tylko zdrajcy, przekupni i przestraszeni), system - powoduje całkowity upadek wartości i staje się normalnością. "Mała" apokalipsa oznacza również apokalipsę prywatną, bohater ma zaprotestować aktem samospalenia, mówi: "mój własny koniec świata", jest to apokalipsa w prywatnym rozrachunku bohatera. Oto dwa charakterystyczne fragmenty powieści:
a) "Oto nadchodzi koniec świata (...). Koniec mojego osobistego świata. Ale zanim mój wszechświat rozpadnie się w gruzy, rozsypie się na atomy, (...) czeka mnie jeszcze ostatni kilometr mojej Golgoty..."
b) "Mam wrażenie jakby ten kraj naprawdę umierał (...). Nasza nędza współczesna jest przezroczysta jak szkło i niewidzialna jak powietrze (...). Nasza nędza to łaska totalnego państwa, łaska, z której żyjemy."
2. Motyw "marność nad marnościami" z Księgi Koheleta.
Człowiek jest poddany nieustannemu prawu przemijania, które sprawia, że człowiek nie zaznaje szczęścia, gdyż bogactwo, mądrość i rozum przemijają. Nieprzemijalna jest ziemia i słońce, a słaby i kruchy człowiek to marność. Motyw ten często wykorzystywany jest do ukazania "chwilowości i krótkości" ludzkiej egzystencji.
ŚREDNIOWIECZE:
"Rozmowy Mistrza Polikarpa ze śmiercią" - śmierć nie ma zrozumienia dla nikogo i niczego, zrównuje ludzi, nie jest ważne pochodzenie ani sprawowane urzędy.
RENESANS:
Jan Kochanowski - fraszki: "Na różę", "O żywocie ludzkim" - niszczące działanie czasu jest nieuniknione, czas wszystko zmienia i jesteśmy bezradni wobec jego potęgi.
Jan Kochanowski Pieśń IX - nie ma na świecie nic wiecznego, nie ma wiecznie szczęśliwego życia.
BAROK:
Daniel Naborowski "Marność" - żywot ludzki przemija, śmierć ma moc nad życiem, ludzie hołdujący sprawom doczesnym poddają się złudzeniom, czas powoduje przemijanie.
Daniel Naborowski "Krótkość żywota", "Do Anny" - fascynacja metafizyką życia, ukazanie potęgi czasu, który triumfuje, wszystko przemija, ale autor wyznaje miłość Annie, miłość ta ma oprzeć się czasowi i trwać po wieki.
ROMANTYZM:
Juliusz Słowacki "Hymn (Smutno mi Boże)" - zachód słońca - potężne, nieprzemijalne dzieło Boga - budzi gorzką refleksję o własnej przemijalności i kruchości.
MŁODA POLSKA:
Do motywu "marność nad marnościami" nawiązuje dekadencki nurt poezji Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Jana Kasprowicza i Leopolda Staffa.
3. Motyw Męki Pańskiej - cierpienia Chrystusa, który poświęcił się dla zbawienia świata.
ŚREDNIWIECZE:
"Żale Matki Boskiej pod krzyżem"
"Lament Świętokrzyski" jest to głos Bolejącej Matki, jej skarga, płacz pod krzyżem Chrystusa. Jest to przede wszystkim lament matki płaczącej nad synem, kobiety rozpaczającej nad stratą dziecka, kobiety, która zwraca się do innych matek, ludziom opowiada swój ból.
MŁODA POLSKA:
Jan Kasprowicz "Hymn świętego Franciszka z Asyżu" - postać ukrzyżowanego Chrystusa, którego niewinna ofiara życia jest najwyższym objawieniem bożej miłości, zafascynowała poetę.
ROMANTYZM:
Motyw Męki Pańskiej szczególnego znaczenia nabrał w romantyzmie, w której to epoce charakterystycznym pojęciem ideologicznym był mesjanizm. Pojęcie to pochodzi od Chrystusa-Zbawiciela-Mesjasza. Oczekiwanie na Zbawiciela było istotne dla Polski, dla której zbawienie oznaczało wyzwolenie się spod niewoli.
Adam Mickiewicz "Dziady" cześć III - mesjanizm jednostkowy, gdzie Mesjaszem jest bohater, jednostka ludzka, którą w "Widzeniu księdza Piotra" określono tajemniczym mianem "czterdzieści i cztery". Mesjanizm narodowy polegał na przypisaniu narodowi polskiemu wielkiej roli w kwestii zbawienia świata, wyzwolenia go spod ucisku, niewoli, tyranii. Polska jawi się jako 'Chrystus narodów', a jej dzieje przedstawione są na wzór Męki Pańskiej. Niewola i cierpienia Polski pod zaborami maja odkupić wolność innych narodów.
Adam Mickiewicz "Księgi narodu" i "Księgi pielgrzymstwa polskiego" - hasło Polski jako Mesjasza i narodu wybranego.
Juliusz Słowacki "Kordian" - poeta podjął wątek mesjanizmu jednostki wyjątkowej (poety), interpretując mesjanizm jako obłęd (przedstawia urojenia "mesjaszy" w domu wariatów).
4. Motyw genezyjski. Motyw stworzenia świata wg Księgi Genesis był często interpretowany przez wielkich poetów.
RENESANS:
Jan Kochanowski Pieśń XIX - nawiązanie do toposu stworzenia świata ma charakter argumentacyjny i podkreśla walory artystyczne pieśni.
Jan Kochanowski Pieśń XXV - "Hymn do Boga", poeta szuka argumentów, by przekonać ludzi, że świat jest tworem Boga. Opis stworzenia świata potraktowany jest całościowo.
ROMANTYZM:
Adam Mickiewicz "Oda do młodości" - motyw biblijnego tworzenia świata służy podniesieniu rangi przemian.
LITERATURA WSPÓŁCZESNA:
Czesław Miłosz "Słońce" - autor wykorzystał motyw stworzenia świata, by zwrócić uwagę na słońce, które stało się dla poety źródłem refleksji na temat istnienia.
5. Motyw niezawinionego cierpienia z Księgi Hioba.
ROMANTYZM:
- Motyw niezawinionego cierpienia możemy kojarzyć z cierpieniem narodu polskiego pod zaborami (patrz pkt. 3 - Romantyzm).
- Adam Mickiewicz "Dziady" cześć III - autor oddaje hołd męczeństwu polskiej młodzieży, przedstawia wywózki, więzienie, przesłuchania.
Cierpienie mogło przybierać również inne formy:
- cierpienie z miłości :
a) Johan Wolfgang Goethe "Cierpienia młodego Wertera" - Werter jest zakochany w Lottcie, która ma już innego narzeczonego, nieszczęśliwe perypetie miłosne kończą się samobójstwem pełnego rozdarcia bohatera (postawa młodego człowieka stała się kultowa dla epoki romantyzmu).
b) Adam Mickiewicz "Dziady" cześć IV - tragiczna miłość Gustawa i Pasterki, Ona nie może wyjść za niego za mąż, gdyż On nie jest odpowiednią partią. On - Gustaw - cierpi do granic obłąkania i usiłuje popełnić samobójstwo.
c) Juliusz Słowacki "Kordian" - zakochany Kordian popełnia samobójstwo, gdy ukochana (Laura) odpycha go.
- cierpienie z powodu tęsknoty za ojczyzną:
a) Juliusz Słowacki "Hymn (Smutno mi Boże)" - tęsknota przybiera formy różnych obrazów (np. płacz dziecka za odchodzącą matką), pogłębia ją widok polskich bocianów "sto mil od brzegu i sto mil przed brzegiem".
b) Cyprian Kamil Norwid "Moja piosenka II" - cierpienie z powodu tęsknoty za krajem: Do kraju tego, gdzie kruszynę chleba podnoszą z ziemi przez uszanowanie dla darów nieba, Tęskno mi Panie...
6. Motyw Arki Przymierza.
RENESANS:
- Ksiądz Piotr Skarga "Kazania sejmowe" - w Pierwszym kazaniu sejmowym autor podkreśla u Mojżesza mądrość "z nieba" w sprawowaniu władzy nad ludem.
- Adam Mickiewicz "Pieśń Wajdeloty" z "Konrada Wallenroda" - obecność motywu biblijnej Arki Przymierza z czasów Mojżesza, poezja organizuje więź, łączność pomiędzy starszymi a młodszymi pokoleniami narodu, a tym samym jest wielką siłą scalającą naród, stanowiącą o jego istnieniu. I tak właśnie głosi wymowny cytat: O wieści gminna! Ty arko przymierza Między dawnymi i młodszymi laty. W tobie lud składa broń swego rycerza, Swych myśli przędzę i swych uczuć kwiaty.