Motywy biblijne i ich funkcje w literaturze póŸniejszych epok.
Wpływ "Biblii" na piœmiennictwo polskie wynikał z jego œcisłych związków z chrzeœcijańską kulturą europejską, jak i ze stosunków społeczno-politycznych na przestrzeni stuleci. Stosunki te decydowały o wyborze pewnych wątków tematycznych czy też korzystaniu ze stylu biblijnego. Twórcy różnych epok chętnie sięgali do tradycji biblijnej wykorzystując w swych dziełach pradawne symbole i postaci. Ze względu na swą uniwersalną wymowę wiele motywów biblijnych pojawia się w literaturze nowożytnej w formie odniesień i nawiązań, pełniąc różnorodne funkcje. 1. Najczęœciej wykorzystywanym motywem jest motyw Apokalipsy. Obecnoœć tego motywu potęguje katastroficzną wymowę dzieła, obrazuje totalne zniszczenie, chaos, klęskę doczesnego œwiata i jego odrodzenie, upadek ludzkoœci i walkę dobra ze złem. Najbardziej znanymi symbolami Apokalipsy są: siedem pieczęci, siedem trąb, bestia-Antychryst oraz cztery zwierzęta (lew, wół, orzeł i zwierzę o ludzkiej twarzy). ROMANTYZM (całoœciowe widzenie Apokalipsy: z kataklizmu wyłania się nowy œwiat): Juliusz Słowacki "Uspokojenie" - widzenie Apokalipsy na planie dziejów politycznych narodu, który zmartwychwstanie do wolnoœci. Adam Mickiewicz "Dziady" czeœć III - w Wielkiej Improwizacji widzenie księdza Piotra jest stylizowane na apokaliptyczno-profetyczne. Zygmunt Krasiński "Nie-Boska komedia" - kataklizm jest tylko przejœciowym etapem ku nowemu życiu. MŁODA POLSKA (zawężenie pojmowania Apokalipsy do wymiaru katastroficznego): Jan Kasprowicz "Dies irae" (dzień gniewu) - hymn; apokaliptyczna wizja Sądu Ostatecznego fascynowała poetów modernizmu, co przejawiało się w katastroficznych wyobrażeniach losów ludzkoœci. Kasprowicz wyraża bunt przeciw Bogu i rozpatruje pojęcie dobra i zła. Trzeba w tym miejscu przypomnieć manicheizm, koncepcję wg której Dobro i Zło są równorzędnymi siłami stwarzającymi wszechœwiat, istnieją w odwiecznym konflikcie, lecz obie są pierwiastkami koniecznymi. XX LECIE MIĘDZYWOJENNE (wizje Apokalipsy przewidywanej): Czesław Miłosz "Roki" - œwiat ulega ostatecznej zagładzie, w wizji Apokalipsy nie zapomina o edukowaniu czytelnika: człowiek po katastrofie nie może pozostać obojętny, zawsze pozostaje coœ do uratowania. Czesław Miłosz "Walc" - zapowiedŸ I wojny œwiatowej, a następnie II wojny œwiatowej, nadchodzi nowa apokalipsa, wiersz jest pesymistycznym proroctwem obu wojen, zapowiedŸ obłąkania i œmierci w tępym niewolnictwie. Józef Czechowicz "Żal" - apokaliptyczne widzenie wojny, która będzie dla człowieka sprawdzianem z człowieczeństwa, koniec œwiata w sensie fizycznym i moralnym, apokalipsa będzie spowodowana przez ludzi. Antoni Słonimski "Niemcom" - pogląd katastroficzny przed II wojną œwiatową. LITERATURA WSPÓŁCZESNA (Apokalipsa spełniona): Czesław Miłosz "Piosenka o końcu œwiata" - ukazanie końca œwiata jako czegoœ normalnego, nagłego, nadeszłego bez rozgłosu, koniec œwiata możemy wywołać swoimi czynami i nieprzemyœlanymi decyzjami. Krzysztof Kamil Baczyński *** (Których nam nikt nie wynagrodzisz...) - nad czasami wojny przejął władzę Antychryst - symbol Apokalipsy. Wizje Apokalipsy spełnionej obrazują również liczne dzieła literatury wojenno-okupacyjnej i powojennej: Zofia Nałkowska - "Medaliony", Tadeusz Borowski - opowiadania, Gustaw Herling-Grudziński - "Inny œwiat", Hanna Krall - "Zdążyć przed Panem Bogiem", Kazimierz Moczarski - "Rozmowy z katem", Miron Białoszewski - "Pamiętnik z powstania warszawskiego". Tadeusz Konwicki "Mała apokalipsa" - przepowiednia upadku œwiata pogrążonego w totalitarnym systemie, przedstawiona rzeczywistoœć jest œwiatem apokaliptycznym. Tadeusz Konwicki ukazuje w swoim dziele małą, naszą, polską apokalipsę: realia kraju zobrazowane są jako chaos, nie ma ludzi cnotliwych (pozostali tylko zdrajcy, przekupni i przestraszeni), system - powoduje całkowity upadek wartoœci i staje się normalnoœcią. "Mała" apokalipsa oznacza również apokalipsę prywatną, bohater ma zaprotestować aktem samospalenia, mówi: "mój własny koniec œwiata", jest to apokalipsa w prywatnym rozrachunku bohatera. Oto dwa charakterystyczne fragmenty powieœci: a) "Oto nadchodzi koniec œwiata (...). Koniec mojego osobistego œwiata. Ale zanim mój wszechœwiat rozpadnie się w gruzy, rozsypie się na atomy, (...) czeka mnie jeszcze ostatni kilometr mojej Golgoty..." b) "Mam wrażenie jakby ten kraj naprawdę umierał (...). Nasza nędza współczesna jest przezroczysta jak szkło i niewidzialna jak powietrze (...). Nasza nędza to łaska totalnego państwa, łaska, z której żyjemy." 2. Motyw "marnoœć nad marnoœciami" z Księgi Koheleta. Człowiek jest poddany nieustannemu prawu przemijania, które sprawia, że człowiek nie zaznaje szczęœcia, gdyż bogactwo, mądroœć i rozum przemijają. Nieprzemijalna jest ziemia i słońce, a słaby i kruchy człowiek to marnoœć. Motyw ten często wykorzystywany jest do ukazania "chwilowoœci i krótkoœci" ludzkiej egzystencji. ŒREDNIOWIECZE: "Rozmowy Mistrza Polikarpa ze œmiercią" - œmierć nie ma zrozumienia dla nikogo i niczego, zrównuje ludzi, nie jest ważne pochodzenie ani sprawowane urzędy. RENESANS: Jan Kochanowski - fraszki: "Na różę", "O żywocie ludzkim" - niszczące działanie czasu jest nieuniknione, czas wszystko zmienia i jesteœmy bezradni wobec jego potęgi. Jan Kochanowski Pieœń IX - nie ma na œwiecie nic wiecznego, nie ma wiecznie szczęœliwego życia. BAROK: Daniel Naborowski "Marnoœć" - żywot ludzki przemija, œmierć ma moc nad życiem, ludzie hołdujący sprawom doczesnym poddają się złudzeniom, czas powoduje przemijanie. Daniel Naborowski "Krótkoœć żywota", "Do Anny" - fascynacja metafizyką życia, ukazanie potęgi czasu, który triumfuje, wszystko przemija, ale autor wyznaje miłoœć Annie, miłoœć ta ma oprzeć się czasowi i trwać po wieki. ROMANTYZM: Juliusz Słowacki "Hymn (Smutno mi Boże)" - zachód słońca - potężne, nieprzemijalne dzieło Boga - budzi gorzką refleksję o własnej przemijalnoœci i kruchoœci. MŁODA POLSKA: Do motywu "marnoœć nad marnoœciami" nawiązuje dekadencki nurt poezji Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Jana Kasprowicza i Leopolda Staffa. 3. Motyw Męki Pańskiej - cierpienia Chrystusa, który poœwięcił się dla zbawienia œwiata. ŒREDNIWIECZE: "Żale Matki Boskiej pod krzyżem" "Lament Œwiętokrzyski" jest to głos Bolejącej Matki, jej skarga, płacz pod krzyżem Chrystusa. Jest to przede wszystkim lament matki płaczącej nad synem, kobiety rozpaczającej nad stratą dziecka, kobiety, która zwraca się do innych matek, ludziom opowiada swój ból. MŁODA POLSKA: Jan Kasprowicz "Hymn œwiętego Franciszka z Asyżu" - postać ukrzyżowanego Chrystusa, którego niewinna ofiara życia jest najwyższym objawieniem bożej miłoœci, zafascynowała poetę. ROMANTYZM: Motyw Męki Pańskiej szczególnego znaczenia nabrał w romantyzmie, w której to epoce charakterystycznym pojęciem ideologicznym był mesjanizm. Pojęcie to pochodzi od Chrystusa-Zbawiciela-Mesjasza. Oczekiwanie na Zbawiciela było istotne dla Polski, dla której zbawienie oznaczało wyzwolenie się spod niewoli. Adam Mickiewicz "Dziady" czeœć III - mesjanizm jednostkowy, gdzie Mesjaszem jest bohater, jednostka ludzka, którą w "Widzeniu księdza Piotra" okreœlono tajemniczym mianem "czterdzieœci i cztery". Mesjanizm narodowy polegał na przypisaniu narodowi polskiemu wielkiej roli w kwestii zbawienia œwiata, wyzwolenia go spod ucisku, niewoli, tyranii. Polska jawi się jako 'Chrystus narodów', a jej dzieje przedstawione są na wzór Męki Pańskiej. Niewola i cierpienia Polski pod zaborami maja odkupić wolnoœć innych narodów. Adam Mickiewicz "Księgi narodu" i "Księgi pielgrzymstwa polskiego" - hasło Polski jako Mesjasza i narodu wybranego. Juliusz Słowacki "Kordian" - poeta podjął wątek mesjanizmu jednostki wyjątkowej (poety), interpretując mesjanizm jako obłęd (przedstawia urojenia "mesjaszy" w domu wariatów). 4. Motyw genezyjski. Motyw stworzenia œwiata wg Księgi Genesis był często interpretowany przez wielkich poetów. RENESANS: Jan Kochanowski Pieœń XIX - nawiązanie do toposu stworzenia œwiata ma charakter argumentacyjny i podkreœla walory artystyczne pieœni. Jan Kochanowski Pieœń XXV - "Hymn do Boga", poeta szuka argumentów, by przekonać ludzi, że œwiat jest tworem Boga. Opis stworzenia œwiata potraktowany jest całoœciowo. ROMANTYZM: Adam Mickiewicz "Oda do młodoœci" - motyw biblijnego tworzenia œwiata służy podniesieniu rangi przemian. LITERATURA WSPÓŁCZESNA: Czesław Miłosz "Słońce" - autor wykorzystał motyw stworzenia œwiata, by zwrócić uwagę na słońce, które stało się dla poety Ÿródłem refleksji na temat istnienia. 5. Motyw niezawinionego cierpienia z Księgi Hioba. ROMANTYZM: - Motyw niezawinionego cierpienia możemy kojarzyć z cierpieniem narodu polskiego pod zaborami (patrz pkt. 3 - Romantyzm). - Adam Mickiewicz "Dziady" czeœć III - autor oddaje hołd męczeństwu polskiej młodzieży, przedstawia wywózki, więzienie, przesłuchania. Cierpienie mogło przybierać również inne formy: - cierpienie z miłoœci : a) Johan Wolfgang Goethe "Cierpienia młodego Wertera" - Werter jest zakochany w Lottcie, która ma już innego narzeczonego, nieszczęœliwe perypetie miłosne kończą się samobójstwem pełnego rozdarcia bohatera (postawa młodego człowieka stała się kultowa dla epoki romantyzmu). b) Adam Mickiewicz "Dziady" czeœć IV - tragiczna miłoœć Gustawa i Pasterki, Ona nie może wyjœć za niego za mąż, gdyż On nie jest odpowiednią partią. On - Gustaw - cierpi do granic obłąkania i usiłuje popełnić samobójstwo. c) Juliusz Słowacki "Kordian" - zakochany Kordian popełnia samobójstwo, gdy ukochana (Laura) odpycha go. - cierpienie z powodu tęsknoty za ojczyzną: a) Juliusz Słowacki "Hymn (Smutno mi Boże)" - tęsknota przybiera formy różnych obrazów (np. płacz dziecka za odchodzącą matką), pogłębia ją widok polskich bocianów "sto mil od brzegu i sto mil przed brzegiem". b) Cyprian Kamil Norwid "Moja piosenka II" - cierpienie z powodu tęsknoty za krajem: Do kraju tego, gdzie kruszynę chleba podnoszą z ziemi przez uszanowanie dla darów nieba, Tęskno mi Panie... 6. Motyw Arki Przymierza. RENESANS: - Ksiądz Piotr Skarga "Kazania sejmowe" - w Pierwszym kazaniu sejmowym autor podkreœla u Mojżesza mądroœć "z nieba" w sprawowaniu władzy nad ludem. - Adam Mickiewicz "Pieœń Wajdeloty" z "Konrada Wallenroda" - obecnoœć motywu biblijnej Arki Przymierza z czasów Mojżesza, poezja organizuje więŸ, łącznoœć pomiędzy starszymi a młodszymi pokoleniami narodu, a tym samym jest wielką siłą scalającą naród, stanowiącą o jego istnieniu. I tak właœnie głosi wymowny cytat: O wieœci gminna! Ty arko przymierza Między dawnymi i młodszymi laty. W tobie lud składa broń swego rycerza, Swych myœli przędzę i swych uczuć kwiaty.