Motywy biblijne i ich funkcje w literaturze pŸniejszych epok.
Wpyw "Biblii" na piœmiennictwo polskie wynika z jego œcisych zwizkw z chrzeœcijask kultur europejsk, jak i ze stosunkw spoeczno-politycznych na przestrzeni stuleci. Stosunki te decydoway o wyborze pewnych wtkw tematycznych czy te korzystaniu ze stylu biblijnego. Twrcy rnych epok chtnie sigali do tradycji biblijnej wykorzystujc w swych dzieach pradawne symbole i postaci. Ze wzgldu na sw uniwersaln wymow wiele motyww biblijnych pojawia si w literaturze nowoytnej w formie odniesie i nawiza, penic rnorodne funkcje. 1. Najczœciej wykorzystywanym motywem jest motyw Apokalipsy. Obecnoœ tego motywu potguje katastroficzn wymow dziea, obrazuje totalne zniszczenie, chaos, klsk doczesnego œwiata i jego odrodzenie, upadek ludzkoœci i walk dobra ze zem. Najbardziej znanymi symbolami Apokalipsy s: siedem pieczci, siedem trb, bestia-Antychryst oraz cztery zwierzta (lew, w, orze i zwierz o ludzkiej twarzy). ROMANTYZM (caoœciowe widzenie Apokalipsy: z kataklizmu wyania si nowy œwiat): Juliusz Sowacki "Uspokojenie" - widzenie Apokalipsy na planie dziejw politycznych narodu, ktry zmartwychwstanie do wolnoœci. Adam Mickiewicz "Dziady" czeœ III - w Wielkiej Improwizacji widzenie ksidza Piotra jest stylizowane na apokaliptyczno-profetyczne. Zygmunt Krasiski "Nie-Boska komedia" - kataklizm jest tylko przejœciowym etapem ku nowemu yciu. MODA POLSKA (zawenie pojmowania Apokalipsy do wymiaru katastroficznego): Jan Kasprowicz "Dies irae" (dzie gniewu) - hymn; apokaliptyczna wizja Sdu Ostatecznego fascynowaa poetw modernizmu, co przejawiao si w katastroficznych wyobraeniach losw ludzkoœci. Kasprowicz wyraa bunt przeciw Bogu i rozpatruje pojcie dobra i za. Trzeba w tym miejscu przypomnie manicheizm, koncepcj wg ktrej Dobro i Zo s rwnorzdnymi siami stwarzajcymi wszechœwiat, istniej w odwiecznym konflikcie, lecz obie s pierwiastkami koniecznymi. XX LECIE MIDZYWOJENNE (wizje Apokalipsy przewidywanej): Czesaw Miosz "Roki" - œwiat ulega ostatecznej zagadzie, w wizji Apokalipsy nie zapomina o edukowaniu czytelnika: czowiek po katastrofie nie moe pozosta obojtny, zawsze pozostaje coœ do uratowania. Czesaw Miosz "Walc" - zapowiedŸ I wojny œwiatowej, a nastpnie II wojny œwiatowej, nadchodzi nowa apokalipsa, wiersz jest pesymistycznym proroctwem obu wojen, zapowiedŸ obkania i œmierci w tpym niewolnictwie. Jzef Czechowicz "al" - apokaliptyczne widzenie wojny, ktra bdzie dla czowieka sprawdzianem z czowieczestwa, koniec œwiata w sensie fizycznym i moralnym, apokalipsa bdzie spowodowana przez ludzi. Antoni Sonimski "Niemcom" - pogld katastroficzny przed II wojn œwiatow. LITERATURA WSPӣCZESNA (Apokalipsa speniona): Czesaw Miosz "Piosenka o kocu œwiata" - ukazanie koca œwiata jako czegoœ normalnego, nagego, nadeszego bez rozgosu, koniec œwiata moemy wywoa swoimi czynami i nieprzemyœlanymi decyzjami. Krzysztof Kamil Baczyski *** (Ktrych nam nikt nie wynagrodzisz...) - nad czasami wojny przej wadz Antychryst - symbol Apokalipsy. Wizje Apokalipsy spenionej obrazuj rwnie liczne dziea literatury wojenno-okupacyjnej i powojennej: Zofia Nakowska - "Medaliony", Tadeusz Borowski - opowiadania, Gustaw Herling-Grudziski - "Inny œwiat", Hanna Krall - "Zdy przed Panem Bogiem", Kazimierz Moczarski - "Rozmowy z katem", Miron Biaoszewski - "Pamitnik z powstania warszawskiego". Tadeusz Konwicki "Maa apokalipsa" - przepowiednia upadku œwiata pogronego w totalitarnym systemie, przedstawiona rzeczywistoœ jest œwiatem apokaliptycznym. Tadeusz Konwicki ukazuje w swoim dziele ma, nasz, polsk apokalips: realia kraju zobrazowane s jako chaos, nie ma ludzi cnotliwych (pozostali tylko zdrajcy, przekupni i przestraszeni), system - powoduje cakowity upadek wartoœci i staje si normalnoœci. "Maa" apokalipsa oznacza rwnie apokalips prywatn, bohater ma zaprotestowa aktem samospalenia, mwi: "mj wasny koniec œwiata", jest to apokalipsa w prywatnym rozrachunku bohatera. Oto dwa charakterystyczne fragmenty powieœci: a) "Oto nadchodzi koniec œwiata (...). Koniec mojego osobistego œwiata. Ale zanim mj wszechœwiat rozpadnie si w gruzy, rozsypie si na atomy, (...) czeka mnie jeszcze ostatni kilometr mojej Golgoty..." b) "Mam wraenie jakby ten kraj naprawd umiera (...). Nasza ndza wspczesna jest przezroczysta jak szko i niewidzialna jak powietrze (...). Nasza ndza to aska totalnego pastwa, aska, z ktrej yjemy." 2. Motyw "marnoœ nad marnoœciami" z Ksigi Koheleta. Czowiek jest poddany nieustannemu prawu przemijania, ktre sprawia, e czowiek nie zaznaje szczœcia, gdy bogactwo, mdroœ i rozum przemijaj. Nieprzemijalna jest ziemia i soce, a saby i kruchy czowiek to marnoœ. Motyw ten czsto wykorzystywany jest do ukazania "chwilowoœci i krtkoœci" ludzkiej egzystencji. ŒREDNIOWIECZE: "Rozmowy Mistrza Polikarpa ze œmierci" - œmier nie ma zrozumienia dla nikogo i niczego, zrwnuje ludzi, nie jest wane pochodzenie ani sprawowane urzdy. RENESANS: Jan Kochanowski - fraszki: "Na r", "O ywocie ludzkim" - niszczce dziaanie czasu jest nieuniknione, czas wszystko zmienia i jesteœmy bezradni wobec jego potgi. Jan Kochanowski Pieœ IX - nie ma na œwiecie nic wiecznego, nie ma wiecznie szczœliwego ycia. BAROK: Daniel Naborowski "Marnoœ" - ywot ludzki przemija, œmier ma moc nad yciem, ludzie hodujcy sprawom doczesnym poddaj si zudzeniom, czas powoduje przemijanie. Daniel Naborowski "Krtkoœ ywota", "Do Anny" - fascynacja metafizyk ycia, ukazanie potgi czasu, ktry triumfuje, wszystko przemija, ale autor wyznaje mioœ Annie, mioœ ta ma oprze si czasowi i trwa po wieki. ROMANTYZM: Juliusz Sowacki "Hymn (Smutno mi Boe)" - zachd soca - potne, nieprzemijalne dzieo Boga - budzi gorzk refleksj o wasnej przemijalnoœci i kruchoœci. MODA POLSKA: Do motywu "marnoœ nad marnoœciami" nawizuje dekadencki nurt poezji Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Jana Kasprowicza i Leopolda Staffa. 3. Motyw Mki Paskiej - cierpienia Chrystusa, ktry poœwici si dla zbawienia œwiata. ŒREDNIWIECZE: "ale Matki Boskiej pod krzyem" "Lament Œwitokrzyski" jest to gos Bolejcej Matki, jej skarga, pacz pod krzyem Chrystusa. Jest to przede wszystkim lament matki paczcej nad synem, kobiety rozpaczajcej nad strat dziecka, kobiety, ktra zwraca si do innych matek, ludziom opowiada swj bl. MODA POLSKA: Jan Kasprowicz "Hymn œwitego Franciszka z Asyu" - posta ukrzyowanego Chrystusa, ktrego niewinna ofiara ycia jest najwyszym objawieniem boej mioœci, zafascynowaa poet. ROMANTYZM: Motyw Mki Paskiej szczeglnego znaczenia nabra w romantyzmie, w ktrej to epoce charakterystycznym pojciem ideologicznym by mesjanizm. Pojcie to pochodzi od Chrystusa-Zbawiciela-Mesjasza. Oczekiwanie na Zbawiciela byo istotne dla Polski, dla ktrej zbawienie oznaczao wyzwolenie si spod niewoli. Adam Mickiewicz "Dziady" czeœ III - mesjanizm jednostkowy, gdzie Mesjaszem jest bohater, jednostka ludzka, ktr w "Widzeniu ksidza Piotra" okreœlono tajemniczym mianem "czterdzieœci i cztery". Mesjanizm narodowy polega na przypisaniu narodowi polskiemu wielkiej roli w kwestii zbawienia œwiata, wyzwolenia go spod ucisku, niewoli, tyranii. Polska jawi si jako 'Chrystus narodw', a jej dzieje przedstawione s na wzr Mki Paskiej. Niewola i cierpienia Polski pod zaborami maja odkupi wolnoœ innych narodw. Adam Mickiewicz "Ksigi narodu" i "Ksigi pielgrzymstwa polskiego" - haso Polski jako Mesjasza i narodu wybranego. Juliusz Sowacki "Kordian" - poeta podj wtek mesjanizmu jednostki wyjtkowej (poety), interpretujc mesjanizm jako obd (przedstawia urojenia "mesjaszy" w domu wariatw). 4. Motyw genezyjski. Motyw stworzenia œwiata wg Ksigi Genesis by czsto interpretowany przez wielkich poetw. RENESANS: Jan Kochanowski Pieœ XIX - nawizanie do toposu stworzenia œwiata ma charakter argumentacyjny i podkreœla walory artystyczne pieœni. Jan Kochanowski Pieœ XXV - "Hymn do Boga", poeta szuka argumentw, by przekona ludzi, e œwiat jest tworem Boga. Opis stworzenia œwiata potraktowany jest caoœciowo. ROMANTYZM: Adam Mickiewicz "Oda do modoœci" - motyw biblijnego tworzenia œwiata suy podniesieniu rangi przemian. LITERATURA WSPӣCZESNA: Czesaw Miosz "Soce" - autor wykorzysta motyw stworzenia œwiata, by zwrci uwag na soce, ktre stao si dla poety Ÿrdem refleksji na temat istnienia. 5. Motyw niezawinionego cierpienia z Ksigi Hioba. ROMANTYZM: - Motyw niezawinionego cierpienia moemy kojarzy z cierpieniem narodu polskiego pod zaborami (patrz pkt. 3 - Romantyzm). - Adam Mickiewicz "Dziady" czeœ III - autor oddaje hod mczestwu polskiej modziey, przedstawia wywzki, wizienie, przesuchania. Cierpienie mogo przybiera rwnie inne formy: - cierpienie z mioœci : a) Johan Wolfgang Goethe "Cierpienia modego Wertera" - Werter jest zakochany w Lottcie, ktra ma ju innego narzeczonego, nieszczœliwe perypetie miosne kocz si samobjstwem penego rozdarcia bohatera (postawa modego czowieka staa si kultowa dla epoki romantyzmu). b) Adam Mickiewicz "Dziady" czeœ IV - tragiczna mioœ Gustawa i Pasterki, Ona nie moe wyjœ za niego za m, gdy On nie jest odpowiedni parti. On - Gustaw - cierpi do granic obkania i usiuje popeni samobjstwo. c) Juliusz Sowacki "Kordian" - zakochany Kordian popenia samobjstwo, gdy ukochana (Laura) odpycha go. - cierpienie z powodu tsknoty za ojczyzn: a) Juliusz Sowacki "Hymn (Smutno mi Boe)" - tsknota przybiera formy rnych obrazw (np. pacz dziecka za odchodzc matk), pogbia j widok polskich bocianw "sto mil od brzegu i sto mil przed brzegiem". b) Cyprian Kamil Norwid "Moja piosenka II" - cierpienie z powodu tsknoty za krajem: Do kraju tego, gdzie kruszyn chleba podnosz z ziemi przez uszanowanie dla darw nieba, Tskno mi Panie... 6. Motyw Arki Przymierza. RENESANS: - Ksidz Piotr Skarga "Kazania sejmowe" - w Pierwszym kazaniu sejmowym autor podkreœla u Mojesza mdroœ "z nieba" w sprawowaniu wadzy nad ludem. - Adam Mickiewicz "Pieœ Wajdeloty" z "Konrada Wallenroda" - obecnoœ motywu biblijnej Arki Przymierza z czasw Mojesza, poezja organizuje wiŸ, cznoœ pomidzy starszymi a modszymi pokoleniami narodu, a tym samym jest wielk si scalajc nard, stanowic o jego istnieniu. I tak waœnie gosi wymowny cytat: O wieœci gminna! Ty arko przymierza Midzy dawnymi i modszymi laty. W tobie lud skada bro swego rycerza, Swych myœli przdz i swych uczu kwiaty.