Porównaj różne wcielenia diabła w literaturze i omów ich funkcje , odwołując się do wybranych tematów literackich.

W literaturze odnajdujemy całą masę wizerunków i oblicz diabła, może dlatego, że tak naprawdę nikt nie spotkał się z nim "twarzą w twarz". Spotykamy więc wspomnianego, dumnego Lucyfera, przewrotnego Mefistofelesa, inteligentnego Wolanda czy też dającego się przechytrzyć diablika z "Pani Twardowskiej".
Diabeł i jego niecne uczynki to motyw popularny i często adoptowany na potrzeby artystów i filozofów. Szczególnie fascynuje tajemnica, która wiąże sie z osobą władcy ciemności. W potocznym rozumieniu szatan postrzegany jest jako sprawca wszelkiego zła, kusiciel ludzi, ojciec grzeszników. Siedziba jego jest piekło. Wielki Pan piekieł znalazł swe miejsce w literaturze światowej. Wokół niego narosło wiele mitów, legend. W zależności od czasu i okoliczności Szatan objawiał rozmaite strony i różnie był ukazywany. Czasem traktowany był humorystycznie, a czasem z powaga, przez wielu pisarzy ośmieszany, a nawet zepchnięto go pod ziemię. Mimo swoich wzlotów i upadków nadal głęboko jest zakorzeniony w świadomości ludzi epoki komputerów i klonowania. Ludzi tych nie przestało fascynować zło, wzrosło nawet zainteresowanie szatanem.

Diabeł –oskarżyciel, oszczerca, ogólna nazwa złych, upadłych aniołów lub złych lub złośliwych demonów (jak w przypadku demonologii słowiańskiej).W XVI w. Jan Wier wyliczył, że istnieje 7405926 zwyczajnych diabłów podzielonych na 111 legionów po 6666 demonów, a dowodzi nimi 72 książąt ciemności.

Uosobienie nieczystej siły, Lucyfer strącony przez Boga za to, iż chciał być mu równy, kusiciel Chrystusa, demon, zło wcielone. To najczęstsze skojarzenia z odwiecznym przeciwnikiem dobra. W słowiańskiej kulturze do motywu szatana nawiązywały wizerunki diabłów - brzydkich brodatych postaci, chodzących zazwyczaj na kozich kopytach i noszących na głowie rogi i posiadających ogon.

W istocie, Diabeł jest równie stary jak sam człowiek. Może on być wywodzony z animistycznej koncepcji Natury, dostrzegającej za naturalnymi zdarzeniami aktywne, twórcze duchy. Dla człowieka pierwotnego myślenie o siłach Dobra i Zła oznaczało ich personifikację. Dobre wydarzenia przypisywał on dobrym duchom, złe zaś - duchom złym. Na późniejszym etapie rozwoju myśli ludzkiej demony stojące za dobrymi czynami podporządkowane zostały dobremu bóstwu, a demony stojące za złymi czynami podporządkowano złemu duchowi. Diabeł i jego niecne uczynki to motyw popularny i często adaptowany na potrzeby artystów i filozofów. Szczególnie fascynuje tajemnica, która wiąże się z osobą władcy ciemności. W potocznym rozumieniu szatan postrzegany jest jako sprawca wszelkiego zła, kusiciel ludzi, ojciec grzeszników. Siedzibą jego jest piekło. Wielki Pan piekieł znalazł swe miejsce w literaturze światowej. Wokół niego narosło wiele mitów i legend. W zależności od czasu i okoliczności Szatan objawiał rozmaite strony i różnie był ukazywany. Czasem traktowany był humorystycznie, a czasem z powagą, przez wielu pisarzy był ośmieszany ,a nawet zepchnięto go pod ziemię. Mimo swoich wzlotów i upadków nadal głęboko jest zakorzeniony w świadomości ludzi epoki komputerów i klonowania. Ludzi tych nie przestało fascynować zło, wzrosło nawet zainteresowanie szatanem. Znów pojawia się w literaturze, sztuce, na ekranach kin.
Człowiek zawsze poszukiwał wyjaśnienia dla swoich poczyna – i tych złych i tych dobrych. Dziedzictwo religii judaistycznej objawiło nam monoteizm – od tej pory człowiek mógł wierzyć, iż za jego dobre uczynki odpowiedzialny jest Bóg, to Jego nauki kierują nami jeśli pragniemy być jednostkami wartościowymi, jeśli uznajemy fakt, iż nic co trudne nie przychodzi łatwo. Bowiem w istocie być szlachetnym i dobrym, nie oszukiwać, nie iść „na łatwiznę”, nie lenić się i nie pragnąć łatwych laurów to wielkie wyrzeczenie dla człowieka. Pozostanie uczciwym to wielkie wyzwanie, szczególnie w naszych czasach kiedy jesteśmy wręcz bombardowani informacjami o ludziach, którzy w nieuczciwy sposób dorobili się majątku, którzy za nic mają przykazania boskie chociaż deklarują się jako praktykujący chrześcijanie. Z drugiej strony zaś szatan, podobnie jak mroczna strona człowieka, zawsze fascynował ludzi. Im bardziej było coś ukryte przed człowiekiem, tym bardziej on tego pragnął. Szatan jest biblijnym „zakazanym owocem” i jako taki fascynował ludzi od wieków i przez wieki.
Analizując dorobek literatury po raz pierwszy z diabłem spotykamy się w Biblii .

Biblia ,,Stary Testament” - w Księdze Rodzaju spotykamy się z Wężem, kusicielem, który jest alegorią zła:

„A wąż był bardziej przebiegły niż wszystkie zwierzęta lądowe, które Pan Bóg stworzył. On to rzekł do niewiasty: Czy rzeczywiście Bóg powiedział: Nie jedzcie owoców ze wszystkich drzew tego ogrodu?”

Poprzez przewrotnie argumentując przekonuje Ewę do zerwania Jabłka z Drzewa Poznania Dobrego i Złego. Ta ulega i częstuje nim Adama. Wąż to jedna z wielu form jaką przybiera Sztan w Biblii. Również w Księdze Hioba spotykamy postać Szatana, jednak nie przybiera ona określonych form. Szatan występuje w niej jako wróg człowieka, nie zaś, jak w późniejszych księgach, wróg Boga.

Biblia ,, Nowy Testament ” Szatan jest uosobieniem samych negatywnych cech – oszczerstwa, kłamstwa, prześladowania. Diabeł ma w Nowym Testamencie kilka twarzy. Występuje m.in. jako: Belzebub, Lucyfer – „gwiazda zaranna”, Smok w Apokalipsie św. Jana, Wielka Nierządnica, Antychryst.

Wielu innych pisarzy brało inspiracje do pisania swoich dzieł z ,,diabła” nieczystej siły zła jak np. w utworach :

„Boska komedia” część: „Piekło” Dante Alighieri przedstawił piekło, które powstało wskutek upadku Lucyfera. Szatan znajduje się na samym jego dnie. Przedstawiony jest jako ogromny, trójgłowy potwór z trzema parami skrzydeł pozbawionych upierzenia oraz przypominających mu, że był kiedyś Serafinem. Jego trzy twarze tworzące jedną głowę, są przeciwieństwem Trójcy Świętej. W swych szczękach więzi trzech największych grzeszników: Judasza oraz Brutusa i Kasjusza, zdrajców Juliusza Cezara. Lucyfer w „Boskiej Komedii”, choć jest potężnym cezarem Piekła i uosabia całą moc i siłę zła, staje się równocześnie przytłoczony przez dobro, ukarany poprzez unieruchomienie na samym dnie podziemia i pozbawiony możliwości wydostania się z niego.

„Raj utracony” - John Milton przedstawia inny niż zwykle wizerunek diabła. Nie ma rogów ani szponów, nie jest istotą bezduszną i pełną chęci destrukcji. Szatan Miltona to istota targana emocjami. Jego cele są w sprzeczności z tym, na co Bóg mógł się zgodzić, dlatego zostaje skazany na potępienie. Szatan pragnie nieskrępowanej wolności, samostanowienia, nie chce mieć zwierzchnika. Chce być w pełni niepodległy dlatego zbuntował się przeciwko Bogu. W sercu szatana mieszają się różne uczucia i postawy. Jest pełen anielskiej dumy, godności, z drugiej strony jest zrozpaczony, zdaje sobie sprawę z klęski, jednak nie może się do niej przyznać. Cierpi z powodu upadku i zauważa w sobie zło.

„Faust” - Johann Wolfgang Goethe przedstawia postać diabła - Mefistofelesa, który przejmuje władzę nad duszą uczonego – Fausta - za sprawą podpisanego jego własną krwią cyrografu. Cała historia ma podobną, do biblijnej opowieści o Hiobie, genezę. Bóg pozwala Mefistofelesowi uwieść Fausta, wierząc, że nie odda mu swej duszy. Postać diabła podczas trwania akcji utworu zmienia się. Początkowo przyjmuje on formę czarnego psa. Następnie przemienia się w swą naturalną postać. W całej okazałości, ubrany w czerwono – złoty strój, okryty jedwabnym płaszczem i w czapce z kogucimi piórami, ukazuje się uczonemu w jego pracowni. Mefistofeles posiada ogromną magiczną wiedzę, umiejętność spełniania nawet najskrytszych życzeń oraz mądrość, która to w połączeniu z pozostałymi cechami i zdolnościami, sprawia, iż jest ogromnie niebezpieczny.


„Dziady” cz. III - Adam Mickiewicz przedstawia szatana, który walczy o duszę Konrada, podpowiada mu bluźnierstwo. Ostatecznie choć towarzyszą mu siły nieczyste, duchy i głosy z zaświatów, które nie miały dobrych intencji, Konrad zostaje przez nie ocalony przed wypowiedzeniem bluźnierczych słów w kierunku Boga. Szatan jest więc kusicielem, który walczy z bogiem o duszę Konrada. Na drugiej płaszczyźnie szatan przedstawiony jest jako wcielenie zła i utożsamiony ze znienawidzonym przez polaków carem.

„Mistrz i Małgorzata” - Michaił Bułhakow - ukazuje postać szatana, który występuje pod postacią wysokiego cudzoziemca odzianego w gustowny garnitur dzierżącego laskę „z czarną rączką w kształcie głowy pudla”. W rozmowie z Berliozem przedstawia się jako profesor „od czarnej magii”. Przybył on do Moskwy razem ze swoją świtą: olbrzymim kotem Behemotem, dziwacznym Korowiowem - Fagotem, Azazellem i piękną diablicą Hellą. Diabeł w „Mistrzu i Małgorzacie” cierpi na reumatyzm, nosi niechlujnie pocerowaną koszulę, nie ma w sobie niczego z powagi i majestatu diabła. Dopiero na organizowanym przez siebie „Balu stu królów”, po wypiciu pucharu krwi u jego boku pojawia się stalowa szabla, zaś on sam ma na sobie czarny płaszcz. Woland ma nadane typowe cechy ludzkie, jednak z domieszką cząstki magicznej. Jego postać nie ma jednak wiele wspólnego z ogólnym obrazem diabła zakorzenionym w naszej świadomości. Szatan jest w Mistrzu i Małgorzacie postacią mądrą, inteligentną, oczytaną, pewną siebie. Zna człowieka na wylot – zna jego słabości i grzechy. Sam przedstawia siebie jako naukowca – zaiste, jest profesorem ludzkiej duszy. Głównym celem przybycia Wolanda do Moskwy jest zdemaskowanie zła i absurdalności systemu komunistycznego.

„Lucifer” - Tadeusz Miciński przedstawia szatana, który już we wstępie mówi, że pochodzi od Boga: „Jam jest płomień boży”. Sprzeczność „ciemny płomień” zdradza, iż jest symbolem zła określanego zwykle jako ciemność. W utworze zostaje ukazana jego siła, władza nad żywiołami. Jednakże w rzeczywistości szatan jest wewnętrznie rozdarty – jest silny, ale i słaby, ma władzę, „a płakałby nad sobą”. Lucyfer u Micińskiego nie zostaje ukazany jako demoniczny sprawca zbrodni – to jednostka cierpiąca, która drogo płaci za swój bunt przeciw Bogu i jest zwyciężona przez wschodzące słońce, wielbiące Tego, któremu on się przeciwstawił. Upadły anioł staje się nam bliski, gdyż pod jego postacią możemy się kryć my sami, dręczeni rozterkami, przeżywający emocje, napięcia i niepewności wobec wszechświata.


„Demon i Panna Prym” - Paulo Coelho ukazuje historię człowieka, który w życiu przeżywa tragedię, wystawia innych na próbę, szukając w ten sposób swej własnej drogi. Podczas jego podróży towarzyszą mu dwa demony, dobry i zły, walczące o jego duszę. Obserwujemy naprzemienną dominację dobra i zła nad duszą bohatera, a także pojawienie się walczących sił nieczystych u boku Chantal Prym, która została wybrana przez tajemniczego gościa do swego eksperymentu. Coelho pokazuje całkiem nowe spojrzenie na świat fantastyczny. Udowadnia, że wpływ demonów i innych sił nadprzyrodzonych, na życie człowieka, jest jedynie częściowy, gdyż tylko my sami możemy wybrać naszą przyszłość.

,,Pani Twardowska” Adama Mickiewicza

W karczmie panuje wesoła atmosfera, w pewnym momencie Twardowski zauważa diabła w kieliszku wódki. Stworzenie wyskakuje z niego, przedstawia się jako Mefistofeles i przypomina o pakcie podpisanym na Łysej Górze. Od zawarcia umowy minęło już 7 lat, a Twardowski nie wywiązał się z niej. Mefistofeles przychodzi więc po duszę szlachcica. Pomysł ucieczki okazuje się nieskuteczny, więc Twardowski znajduje nowy: w cyrografie jest zapisane, że zanim Mefistofeles zabierze jego duszę, musi wykonać trzy wyznaczone mu zadania. Pierwszym z nich jest zamiana namalowanego konia w prawdziwego i utworzenie bicza z piasku, drugim – kąpiel w wodzie święconej, trzecim – ożenek z Twardowską. Diabeł wykonał dwa zadania, a gdy usłyszał o ostatnim, uciekł przez dziurkę od klucza.

Postać diabła jest przedstawiona w zabawny sposób, zostaje on przechytrzony, a więc nie jest niebezpieczny.

„Kordian” - Juliusz Słowacki

Scena Przygotowania ma miejsce w górach karpackich, w chacie słynnego czarnoksiężnika Twardowskiego (na Łysej Górze przez długi czas oddawano cześć bóstwom, krążyły legendy o sabatach czarownic, zlotach diabłów). Zbierają się tam istoty o nadprzyrodzonych siłach. Między innymi ukazuje się Szatan pod postacią pięknego anioła i zwołuje na ziemię dziesięć tysięcy innych szatanów. Stwarza w kotle przywódców powstania listopadowego. Pomagają mu w tym zadaniu głównie czarownice i trzy diabły (Astaroth, Gehenna, Mefistofel). Kolejne spotkanie z Szatanem ma miejsce w scenie VI, aktu III. Kordian spotyka w szpitalu wariatów Doktora, który okazuje się być diabłem. Lekarz próbuje wmówić mu chorobę psychiczną, aby ten zaniechał dalszych zamachów na cara – źródło największego zła. Szatan Słowackiego kusi Polaków do zemsty i walki, która przecież zakończy się klęską (nieudolni przywódcy stworzeni w Przygotowaniu).

 

,,Doktor Faustus” –Tomasz Mann

Jest to historia Adriana Laverkühna, kompozytora, który zawiera układ z diabłem. Dzieje się to jakby poza rzeczywistością – w jego wyobraźni, jako wynik obłędu. Między innymi w zamian za wyrzeczenie się ziemskiej miłości, człowiek ma otrzymać wenę twórczą i geniusz. W wyniku ciężkiej pracy i wielu zmagań powstaje wielkie dzieło muzyczne, jednak ostatecznie kompozytor ponosi klęskę, a towarzyszą temu cierpienia i choroba. W końcu bohater umiera. Mann nawiązuje do motywów Fausta i ogólnie pojętego zła, które czai się wszędzie. Diabeł ma swoje narzędzia i wysłanników na ziemi, zło pojawić się może tam, gdzie najmniej się tego spodziewamy. Jednocześnie człowiek jest w stanie sprzedać duszę diabłu za spełnienie pragnień. Stwarzając postać kompozytora, autor nawiązał też do losów narodu niemieckiego, cofnął się do czasów II wojny światowej.

 

Dopóki na świecie istnieje zło postać diabła pojawiać się będzie w tekstach kultury, symbolizując grzech, pierwotną inteligencję, bunt i wszelkie nieszczęścia. Mimo negatywnego usposobienia, postać ta fascynuje i inspiruje kolejnych twórców. Wiadomo ,że samo pojęcie ,,diabeł” jest niejednoznaczne .W wyznaniach , wierzeniach , mitach ,legendach i literaturach diabeł może być wyrazem przekonania o odwiecznej dwoistości świata lub też lub też ukaranym zdrajcą Boga .

W utworach postać diabła jest motorem akcji budującym napięcie i zainteresowanie o dalszych losach bohaterów ,pragnąc odpowiedzi na które nie znamy odpowiedzi . Pragniemy się dowiedzieć czy faktycznie postać mitycznego diabła nie jest przysłowiową legendą .