Posługując się stosownymi przykładami wskaż najciekawsze odzwierciedlenia kultury średniowiecza w literaturze późniejszych epok

"To, co prawdziwe nie umiera."

Istnieją w historii literatury pisarze pokroju Walter Scotta traktujący historię jako tło dla opowiadanej przez siebie fabuły i przeżyć bohaterów. Wyrażam tu dezaprobatę dla tego rodzaju powieściopisarzy, którzy nie dbają o historyczną dokładność i autentyczność podawanych faktów. Na kartach powieści pojawiają się różnego rodzaju uczty, pojedynki i turnieje rycerskie. Czytelnicy wolą karmić się kłamstwami niż poznać stare obyczaje i prawdy. Szkoda, bo życie ludzkie staje się bardziej fascynujące kiedy patrzy się nań przez lunetę a nie przez dziurkę od klucza. Staje się wówczas pozbawione fałszu, bo kiedy patrzy się jedynie na to, co chce się widzieć wtedy jest się duchowo ociemniałym.

badacze średniowiecza - mediewiści - nie zawsze cieszą się z wielkiego, obserwowanego w ostatnich latach, w kręgach kultury określanej terminem 'New Age' zainteresowania wiekami średnimi. Dzieje się tak ponieważ jest to zainteresowanie dość specyficzne i niezgodne ze stanem dzisiejszych badań. W tych kręgach panuje przekonanie o tym, że to czasy pełne irracjonalizmu, świat wymyślony, pełen niestworzonych cudów, magii i ezoteryki. Takimi obrazami epatują filmowe wersje opowieści o Robin Hoodzie, czy Królu Arturze i rycerzach Okrągłego stołu. Nie wolne od nich są także różne - ekranizowane powieści, by wspomnieć jedynie Imię Róży Umberto Eco, czy późniejszą jego książkę Baudolino.

Żywe zainteresowanie średniowieczem jest w dużym stopniu swoistym spadkiem po epoce romantyzmu, w której twórców fascynowały średniowieczne mroki i aura mrocznej tajemniczości. W języku potocznym stało się średniowiecze synonimem ciemnoty, braku wiedzy i wiary w zabobony. Epoka ta, uważana powszechnie za czasy panującego bezprawia i barbarzyństwa jest uważana za okres polowań na czarownice, które były poddawane wymyślnym torturom. Stereotypy tego rodzaju bardzo trudno wykorzenić z powszechnej świadomości, nawet poddając je korekcie opartej na rzetelnej, historycznej wiedzy wywiedzionej z licznych badań.

W pracy postaram się opisać w skrócie w jaki sposób dzieła wielkich pisarzy korespondują ze średniowiecznymi wzorcami kulturowymi, ale skupię się przede wszystkim na twórczości wybitnych współczesnych poetów polskich. Sądzę że skoncentrowanie się na poezji i odszukanie nawiązań będzie zadaniem ciekawym, a może nawet fascynującym.

W wiekach średnich Europa była wyniszczana przez kolejne, pełne okrucieństwa wojny, dokonywano zbrodni nie mających nic wspólnego z rycerskim etosem. Bohater powieści Miguela de Cervantesa - Don Kichot z La Manchy powiela średniowieczny wzór rycerza, tyle że w realiach siedemnastowiecznej Hiszpanii. Jego przygody i perypetie wywołują uśmiech, a nawet prowokują do śmiechu, ale skłaniają także do poważnej refleksji nad losem jaki dotykał idealistów, starających się wbrew rozsądkowi i ogólnie przyjętym zasadom realizować swoje ideały. Don Kichot jest powieścią przygodową, parodiującą popularne w Hiszpanii romanse rycerskie, mające swoje źródło w średniowiecznych eposach.

Życie i przygody głównego bohatera oglądane z boku są komedią - ale dla niego samego były tragedią.

W kręgu kultury rycerskiej powstawała literatura dworska, dzięki której zachował się pełen kolorów i piękna obraz średniowiecza. Epoka ta była źródłem inspiracji dla najwybitniejszego dramatopisarza epoki elżbietańskiej - Wiliama Szekspira. Napisany przez niego Makbet jest utworem historycznym opartym na dziejach średniowiecznej Szkocji. Czas akcji dramatu obejmuje okres panowania Makbeta, a zatem lata 1039 - 1056 jak podaje Rafał Holinshead w kronice historycznej, którą wykorzystał Szekspir jako materiał źródłowy. Mistrzostwo pisarza przejawia się w doskonałym połączeniu wielu przestrzeni i płaszczyzn dramatu, a także prowadzeniu wielu postaci w taki sposób, że akcja przez cały czas trzyma w napięciu i budzi niesłabnące zaciekawienie.

Romantyczny powieściopisarz Ignacy Kraszewski jest autorem wielu utworów historycznych. Jednym z najbardziej znanych jest Stara baśń, opowiadająca dzieje Słowian z X wieku. Opisywanie przez Kraszewskiego życie pierwszych Polan, zarówno domowe, codzienne, jak i publiczne, religijne - staje się swoistym ostrzeżeniem. Pisarz pokazuje że największym zagrożeniem dla narodu jest brak zgody i jedności między członkami danej społeczności. Historia narodów pokazuje, że narody niewiele uczą się z historii.

Pozytywizm nie sprzyja powstawaniu powieści o tematyce historycznej, ważne stają odmienne idee i zainteresowanie średniowieczem staje się wyraźnie mniejsze niż w epokach poprzednich. W literaturze rozwija się głównie tematyka współczesna. Jednak nie należy przeoczyć pojawienia się Henryka Sienkiewicza i jego ogromnego dorobku powieściopisarskiego. Zanim powstali Krzyżacy Sienkiewicz podjął skrupulatne studia nad okresem rządów Władysława Jagiełły, opierał się między innymi na Historii Polski Jana Długosza i Jadwidze i Jagielle K. Szajnochy. Wielką inspiracją stało się także malarstwo historyczne i monumentalne Jana Matejki, przede wszystkim jego Bitwa pod Grunwaldem . Podsumowaniem i syntezą całej powieści staje się jej ostatnie zdanie, brzmiące następująco: "Więc tobie, wielka, święta przeszłości, i tobie, krwi ofiarna, niech będzie chwała i cześć po wszystkie czasy." Sienkiewicz przedstawia dramatyczny okres dziejowy historii naszego państwa. Rodzące się i rosnące zagrożenie ze strony Zakonu Krzyżackiego, a potem zjednoczenie narodów słowiańskich i przeciwstawienie się Zakonowi, które doprowadziło do grunwaldzkiej bitwy. Główny nacisk kładzie Sienkiewicz na stosunki polsko - krzyżackie panujące przed bitwą. Tło historyczne pokazane jest rzetelnie, z drobiazgowym odwzorowaniem życia dworskiego, rodzinnego, obyczajowego.

W literaturze współczesnej odnaleźć można wiele nawiązań do dawniejszej literatury, malarstwa, rzeźby, architektury czy nawet muzyki. Nawiązania te niejednokrotnie stają się swego rodzaju dialogiem z wcześniejszą tradycją, kiedy pisarz nie akceptuje pewnych elementów tej tradycji, ale uważa je za na tyle istotne, by podjąć z nimi, lub ich recepcją dyskusję. Czasem chodzi o opis jakiegoś dzieła pochodzącego ze średniowiecza, opisy takie stają się interpretacją będącą zderzeniem dwóch kultur - dawnej i współczesnej. Nakładają się na siebie dwa punkty widzenia, różne rodzaje wiedzy i doświadczeń historycznych, ale także odmienne typy wrażliwości. Mocna osobowość interpretatora i twórcy, jego własna wizja świata i przeżywania przynosi często rezultat będący nowym obrazem dawnej epoki. Jeden z najwybitniejszych poetów czasu wojny, którego twórczość wpisujemy w nurt katastrofizmu tak pisał o gotyku w liryku, o takim właśnie tytule :

"...Z kościołów ciemną głębią głucho napuszonych

wypełzły ciężkie krople fugą nie zagraną

i zastałe wiekami stalugowe świece -

- żółte mumie okrucieństw wypełzłe na ścianę.

Ciężar głębi powietrza splątany w organach

zachrypi w słowach ponurych marszem pogrzebowym..."

Pozornie nic nas w takiej wizji nie zaskakuje, gdyż tak zazwyczaj wyglądają nasze wyobrażenia o sztuce gotyku. Jednak Baczyński dokonał zamiany języka sztuki - o architekturze powiedział poezją - efektem jest wizja plastyczna i pełna ekspresji, ale wierna duchowi średniowiecza i temu co jest uważane za jego charakterystyczny klimat.

Podobne nam jest zainteresowanie ludzi średniowiecza życiem po śmierci. Obawa przed życiem i tym, co ono przynosi była równie silna jak lęk przed śmiercią. Życie niosło ze sobą rozliczne zagrożenia, których pełen spis odnaleźć można na kartach Wielkiego Testamentu Francis Villona. Człowiek średniowiecza czuł się bezsilnie i bezradnie w obliczu zła i niebezpieczeństw, ulegał silnym, często skrajnym emocjom.

Liryk Stanisława Grochowiaka zatytułowany Święty Szymon Słupnik jest nawiązaniem do historii świętego Szymona, który przez blisko siedemdziesiąt lat stał i żył na słupie przy pogańskiej świątyni. Każdy dzień przynosił mu innego rodzaju cierpienie, ale on nigdy nie zwątpił oddając każde doznanie Bogu. Autor - będący zarazem podmiotem lirycznym pokazuje różnice jakie mamy między średniowiecznym a dzisiejszym rozumieniem ascezy i krytykuje postawę współczesną. Wiersz ten skłania do pesymistycznej refleksji nad tym, co dzieje się w świecie, który wszyscy poprzez swoje działania współtworzymy. W innym wierszu zatytułowanym Chmura Grochowiak przywołuje także topos poety przeklętego znany nam już z poezji Villona.

Nawiązuje do średniowiecza także Zbigniew Herbert. Przykładem takiego aluzyjnego wiersza może być "

Przesłanie Pana Cogito. Pan Cogito - bohater, a zarazem alterego Herberta nawołuje do godności, do tego by dawać świadectwo prawdzie. Liryk jest także wezwaniem do buntu przeciwko złu, należy strzec się zbędnej dumy, pogardzać nikczemnością, szanować ludzi i przyrodę. Takiego rodzaju przymioty i zachowania w życiu zapewnią współczesnemu człowiekowi miejsce obok takich bohaterów jak Roland, Hektor czy Gilgamesz. Jednak podmiot liryczny mówi także jakie mogą być konsekwencje takiej postawy :

"a nagrodzą cię za to tym co mają pod ręką

chłostą śmiechu zabójstwem na śmietniku"

Kolejny wiersz Herberta, godny omówienia w tej pracy to Tren Fortynbrasa. Poeta nawiązuje i stara się zreinterpretować zakończenie tragedii Hamlet Wiliama Szekspira. Sytuacja opisana w wierszu jest konfrontacją dwu postaw, jedną reprezentuje tytułowy Fortynbras, drugą książę Hamlet. Herbert próbuje dokonać rozliczenia z postawą Hamleta i ocenić jego ideały, które przez to, że są nieosiągalne stają się wyznacznikiem moralności człowieka.

Tadeusz Różewicz jest kolejnym współczesnym poetą, który w epoce średniowiecza poszukuje źródeł swojej twórczości. Wiersz zatytułowany Drewno jest poetyckim opisem rzeźby. Przedstawiona przez autora rzeźba to Chrystus, który upada pod ciężarem krzyża, opis jest sugestywny i przypomina sceny pasyjne ze średniowiecznych misteriów. Grochowiak tworzy niedługie, przypominające epigramat, studium dzieła sztuki sakralnej. Drewniana rzeźba poprzez zastosowane metafory zdaje się autentycznie cierpieć, wiersz skłania czytelników do zadumy nad Męką Pańską i poświęceniem Boga dla Zbawienia świata. Jest to refleksja przychodząca do głowy chrześcijanom. Różewicz natomiast jest zdeklarowanym ateistą, jednak nie przechodzi obojętnie obok takiej średniowiecznej rzeźby. Dla niego jest to znak tego, że ówczesna sztuka była uniwersalna, a przekaz jaki ze sobą niesie, plastyka i wyrazistość rzeźby staje się czytelna dla wszystkich.

Utwór, który pozwolę sobie przytoczyć na koniec to Miniatura średniowieczna Wisławy Szymborskiej. Poetka odwołuje się do tradycji malarstwa miniaturowego, specyficznego w średniowieczu. Miniatury powstawały na kartach ksiąg, miały określony, symboliczny zestaw kolorów i motywów. Utwór Szymborskiej pokazuje przekrój przez drabinę społeczną dzielącą średniowieczne społeczeństwa, poetka pokazuje elementy składające się na ówczesny świat. Podkreśla także wszechobecność łaciny, charakterystyczne elementy architektoniczne - wiersz wypełnia obraz piękny i pełen kolorów: poruszający się orszak rycerzy, konie które niemal tańczą. Szymborska celowo z przesadą i przejaskrawieniem idealizuje obrazek średniowieczny. Służy jej to by ukazać drugą stronę medalu - tą, której na średniowiecznej miniaturze dostrzec nie można. Przeciwwagą staje się brzydota, ułomność, nędza i śmieszność, panująca w wiekach średnich wbrew jednostronnemu i tendencyjnemu obrazowi tej epoki. Szymborska dzięki posłużeniu się ironią liryczną i kontrastem uzyskuje żartobliwy i oceniony w sposób subtelny obraz średniowiecza.

Wiele postaci znanych nam z kręgu kultury średniowiecznej do dziś ma symboliczne znaczenie wywołujące określone skojarzenia. Za przykład niech posłuży choćby święty Franciszek, czy święty Aleksy. W późniejszych epokach, a zwłaszcza w romantyzmie, odwołanie do średniowiecza, które było postrzegane jako mroczny i tajemniczy okres w dziejach kultury służyło budowaniu nastroju poszczególnych utworów. Odniesienie do wieków średnich pozwalało na skrót myślowy, choć często było to odwołanie do stereotypowej wiedzy utrwalonej w powszechnej ale potocznej świadomości. Dialog z kulturą średniowieczną i jej dorobkiem jest ważnym elementem całej sztuki, zawsze, w każdej epoce twórcy nawiązują i czerpią z epok wcześniejszych. Dorobek wieków średnich jest przywoływany na dwa sposoby: czysto artystyczny jak u Grochowiaka i w sposób pozwalający na liczne przekształcenia i stylizacje. Są to bardzo ważne nurty, dzięki którym dawna, średniowieczna kultura i sztuka staje się obecna we współczesnej literaturze i poezji polskiej.