Polskie Państwo Podziemne
1 września 1939 roku uderzyły na Polskę wojska III Rzeszy. Rozpoczęła się II wojna światowa. 17 września wkroczyły bez wypowiedzenia wojny, armie Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR). Polskę wykreślono z mapy Europy.
Społeczeństwo polskie znalazło się pod okupacją niemiecka i sowiecką. Władze polskie zostały zmuszone do emigracji. Na obczyźnie, najpierw we Francji, a po jej kapitulacji w czerwcu 1940 roku, w Anglii utworzono Rząd Polski. W Kraju powstało Polskie Państwo Podziemne.
Polskie Państwo Podziemne było fenomenem na skalę światową czasów II wojny światowej. Mimo bezwzględnego terroru funkcjonowały wszystkie jego organa, zarówno cywilne, jak i wojskowe. Była to szczególna walka o zachowanie ciągłości Państwa i życia Narodu.
I. Władze Cywilne
Czwarty rozbiór ziem Rzeczypospolitej Polskiej oraz jej okupacja nie zniosły suwerenności państwa, które utrzymało ciągłość wyłonionych za granicą i konspiracyjnie w kraju władz polskich na całym swym obszarze. W latach 1939-1945 Państwo Polskie trwało jako Państwo Podziemne, kierowane - z wolnych krajów sojuszniczych - przez w pełni legalne władze naczelne: Prezydenta, Rząd i Naczelnego Wodza oraz ich krajowe przedstawicielstwa; w najtrudniejszych warunkach obu okupacji i bezprzykładnego terroru wypełniało nieomal wszystkie obowiązujące je funkcje: władcze, organizatorskie, wojskowe i opiekuńcze.
Najwyższą władzę w Państwie Podziemnym sprawował Delegat Rządu na Kraj (od maja 1944 roku w randze wicepremiera), kierując zakonspirowanym aparatem administracji cywilnej - Delegaturą Rządu: na szczeblu centralnym, w województwach i powiatach.
Delegatami Rządu na Kraj byli:
od XII 1940 r. do VIII 1942 r. Cyryl Ratajski "Wartski"
od VIII 1942 r. do II 1943 r. Jan Piekałkiewicz "Juliański"
od II 1943 r. do III 1945 r. Jan Stanisław Jankowski "Sobol",
od III 1945 r. do VI 1945 r. Stefan Korboński "Zieliński"
Podziemnym Parlamentem - reprezentacją największych stronnictw politycznych: Stronnictwa Ludowego, Polskiej Partii Socjalistycznej, Stronnictwa Narodowego i Stronnictwa Pracy - były kolejno:
Polityczny Komitet Porozumiewawczy (II 1940r. - VIII 1943 r.);
Krajowa Reprezentacja Polityczna (VIII 1943 r. - II 1944 r.);
Rada Jedności Narodowej (III 1944 r. - VI 1945 r.),
Delegatura Rządu na Kraj składała się z osiemnastu departamentów. Jako konspiracyjna władza cywilna organizowała i wspomagała dziedziny życia publicznego zakazane przez okupanta: szkolnictwo, kulturę i naukę, opiekę społeczną, sądownictwo.
Polskie Państwo Podziemne, organizując powszechny opór społeczeństwa poprzez realizowanie zadań tzw. Walki Cywilnej, pomagało Polakom zachować godną postawę ludzi nie ulegających zniewoleniu i walczących. Pozostanie ono świadectwem siły zorganizowanego narodu i znakiem niewygasłej nadziei.
II. Siły Zbrojne
W nocy z 26 na 27 września 1939 roku w Warszawie, po miesięcznej obronie stolicy, na kilkanaście godzin przed jej kapitulacją, grupa wyższych oficerów z gen. Michałem Karaszewiczem-Tokarzewskim przy współudziale prezydenta stolicy Stefana Starzyńskigo, wykonując rozkaz marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego, zawiązała konspiracyjną organizację o nazwie Służba Zwycięstwu Polski. Ta organizacja została w styczniu 1940 roku przekształcona w Związek Walki Zbrojnej, powołany w listopadzie 1939 r. we Francji na rozkaz Naczelnego Wodza, gen. broni Władysława Sikorskiego.
Dowódcami tego zbrojnego ramienia Podziemnego Państwa byli:
od IX 1939 r. do I 1940 r. gen. bryg. Michał Karaszewicz-Tokarzewski "Torwid"
od XI 1939 r. do VI 1940 r. gen. broni Kazimierz Sosnkowski "Godziemba"
VI 1940 r. do VI 1943 r. gen. dywizji Stefan Rowecki "Grot"
od VII 1943 r. do X 1944 r. gen. dywizji Tadeusz Komorowski "Bór"
od X 1944 r. do 19 I 1945 r. gen. brygady Leopold Okulicki "Niedźwiadek"
Rozkazem Naczelnego Wodza 14 lutego 1942 r. roku Związek Walki Zbrojnej przemianowany został na Armię Krajową. Armia Krajowa przewidywała koncentrację swego wysiłku na czas ogólnonarodowego powstania. Pod jej osłoną miała ujawnić się administracja państwowa i podjąć normalną pracę.
Do walki bieżącej powołano Związek Odwetu (1940 r.), a poza granicami Rzeczypospolitej - na zapleczu frontu wschodniego organizację dywersyjną "Wachlarz" (1941 r.). W końcu 1942 roku z połączenia tych formacji powstało Kierownictwo Dywersji - Kedyw, którego organizatorem i pierwszym szefem był gen. brygady August Emil Fieldorf "Nil", podległy bezpośrednio Komendantowi Głównemu Armii Krajowej. Oddziały Kedywu powstały także w obszarach, okręgach i obwodach Armii Krajowej. Do momentu rozwiązania Armii Krajowej oddziały Kedywu przeprowadziły kilka tysięcy akcji bojowych przeciw okupantowi. Również Kedyw powołał do życia wiele oddziałów partyzanckich, walczących z Niemcami na całym obszarze Kraju. Wywiad AK zdobył wiele informacji o dużym znaczeniu dla Aliantów - m.in. rozpracował niemieckie przygotowania do uderzenia na ZSRR, przyczynił się do opóźnienia użycia rakiet V1 i V2.
Podziemny przemysł zbrojeniowy produkował materiały wybuchowe, pistolety maszynowe, granaty, miny, butelki samozapalające oraz tysiące sztuk amunicji. Częściowo Armia Krajowa była zaopatrywana w broń, amunicję, ekwipunek i materiały konieczne do prowadzenia działań bojowych przez sojuszników zachodnich, dokonujących zrzutów lotniczych.
Biuro Informacji i Propagandy (BIP), podlegające Komendzie Głównej ZWZ-AK prowadziło szeroką działalność informacyjną m.in. za pomocą tajnie drukowanej i kolportowanej prasy oraz skierowaną przeciw Niemcom wojnę psychologiczną (Akcja N).
W powiązaniu z Armią Krajową działała podziemna Organizacja Harcerzy Związku Harcerstwa Polskiego - kryptonim "Szare Szeregi", której starsi członkowie, przeszkoleni wojskowo, zasilali oddziały dywersyjne Kedywu, sławne z brawurowo przeprowadzanych akcji bojowych.
Kadry Armii Krajowej zasilali także tzw. "Cichociemni" - wyselekcjonowani żołnierze Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, z których trzystu szesnastu po specjalnym przeszkoleniu przerzucono drogą lotniczą do Kraju. Stanowili oni najlepiej wyszkolony i bardzo bojowy element Kierownictwa Dywersji.
W czasie Akcji "Burza" w 1944 roku do historii weszły m.in. walki 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty, 9 Podlaskiej Dywizji Piechoty, Wileńskich Brygad i Nowogródzkich Batalionów biorących udział w Operacji "Ostra Brama". Walczące z Niemcami na ziemiach wschodnich Polski oddziały Armii Krajowej po przejściu frontu były rozbrajane przez Armię Czerwoną, a ich oficerowie i żołnierze internowani.
Szczególne znaczenie w działaniach bojowych miało Powstanie Warszawskie, w którym żołnierze Armii Krajowej i mieszkańcy Stolicy przez sześćdziesiąt trzy dni (1 VIII - 3 X 1944 r.), pozbawieni pomocy z zewnątrz, do końca prowadzili bohaterską, samotną walkę z przygniatającymi siłami wroga.
19 stycznia 1945 roku, gdy Armia Czerwona przekroczyła linię Wisły, generał gen. brygady Leopold Okulicki "Niedźwiadek", ostatni Komendant Armii Krajowej, wydał rozkaz jej rozwiązania.
W czasie wojny zginęło w walce, więzieniach i obozach około sześćdziesięciu tysięcy żołnierzy Armii Krajowej. W okresie od V 1944 do V 1945 do obozów sowieckich wywieziono ponad trzydzieści tysięcy oficerów i żołnierzy Armii Krajowej. Niemal polowa z nich zginęła bez śladu. Ci, którzy przeżyli, wrócili po latach ze zniszczonym zdrowiem.
W latach 1945-1955 w ramach represji komunistycznego Urzędu Bezpieczeństwa aresztowanych zostało około czterdziestu tysięcy żołnierzy Armii Krajowej. Połowa z nich nie doczekała się uwolnienia po październiku 1956 roku; zginęli skazani na karę śmierci w wyniku fałszywych zarzutów, bądź przepadli bez śladu wieści w więzieniach i obozach.
Armia Krajowa była najliczniejsza armią podziemną, wśród tajnych formacji wojskowych działających w okresie Drugiej Wojny Światowej w okupowanej Europie. Jej organizacja, dyscyplina, wyszkolenie i skala działań bojowych potwierdziły, że była liczącą się siłą zbrojną - Armią Podziemnego Państwa Polskiego.
4