Pojęcie	Definicja
Polskie Państwo Podziemne	tajne struktury państwa polskiego, istniejące w czasie II wojny światowej, podlegające Rządowi RP na uchodźstwie. W skład PPP wchodziły dwa piony: cywilny i wojskowy. Pion cywilny to Delegatura Rządu na Kraj, którą kierował Delegat (od 1944 roku w randze wicepremiera) podporządkowana bezpośrednio rządowi emigracyjnemu w Londynie. Podlegały mu wydziały: wywiadu, dywersji, oświaty, sądownictwa i polityki. Pion wojskowy to Służba Zwycięstwu Polski (27 IX 1939 - 13 XI 1939), Związek Walki Zbrojnej (13 XI 1939 - 14 II 1942) Armia Krajowa (14 II 1942 - 19 I 1945), którą w kraju kierowali komendanci (ZWZ) oraz dowódcy (AK). Politycznie podporządkowana była Delegatowi Rządu na Kraj oraz rządowi emigracyjnemu natomiast wojskowo Naczelnemu Wodzowi Polskich Sił Zbrojnych. W ramach Armii Krajowej działały siedem oddziałów: Organizacyjnego, Informacyjno-Wywiadowczego, Operacyjno-Szkoleniowego, Kwatermistrzostwa, Łączności, Biura Informacji i Propagandy oraz Finansowego, miała też własnych duszpasterzy. Jako odrębną jednostkę utworzono w styczniu 1943 Kedyw, przeprowadzający akcje dywersyjne i specjalne.
ruch oporu	to walka społeczeństw państw totalitarnych lub krajów okupowanych skierowana przeciwko władzom państw lub administracji okupacyjnej podczas II wojny światowej.
bierny opór	sprzeciw bez używania siły fizycznej lub bez większej aktywności. Pojęcie to jest związane z obywatelskim nieposłuszeństwem i niekiedy bywa używane zamiennie.
Rada Jedności Narodowej	powstała z 8 na 9 stycznia 1944 r. w wyniku przekształcenia Krajowej Reprezentacji Politycznej, na mocy dekretu Delegata Rządu z 9 stycznia 1944 r., organizacja Polskiego Państwa Podziemnego stanowiąca jego pion polityczny. Przewodniczącym RJN został przedstawiciel PPS-WRN, a także przewodniczący wcześniejszej KRP, Kazimierz Pużak. 15 marca RJN ogłosiła deklaracje programową O co walczy naród polski? (w odpowiedzi na odezwę PPR O co walczymy), zawierająca program przebudowy społeczno-gospodarczej. Była ona w pewnym stopniu chęcią stworzenia przeciwwagi politycznej i odpowiedzią na utworzenie przez komunistów w styczniu 1944 r. samozwańczej Krajowej Rady Narodowej. 22 lutego 1945 r. wyraziła protest przeciwko decyzjom konferencji jałtańskiej w sprawie polskiej i jednocześnie wyraziła gotowość udziału w powołaniu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej. W marcu 1945 r. część członków RJN została aresztowana przez NKWD i w czerwcu 1945 r. bezprawnie osądzona w procesie szesnastu w Moskwie. RJN została odbudowana w mniejszym składzie, a jej przewodniczący zmieniali się co miesiąc. Po utworzeniu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej RJN rozwiązała się i 1 lipca 1945 wystosowała Deklarację Rady Jedności Narodowej, w której zawarła przypomnienie celów wojennych Polski, politykę ZSRR wobec RP oraz Testament Polski Walczącej. W skład RJN wchodziło po 3 reprezentantów stronnictw skupionych dotychczas w KRP oraz od lipca po 1 przedstawicielu: Ojczyzny, Racławic, Zjednoczenia Demokratycznego, spółdzielczości i Kościoła katolickiego.
Delegatura Rządu na Kraj	tajny naczelny organ władzy administracyjnej w okupowanej Polsce, utworzony w 1940 r., składający się z departamentów. Na jej czele stał Delegat Rządu na Kraj. Delegatura kierowała pracą pionu cywilnego. Jej zadaniami było utrzymanie ciągłości instytucji państwowych, zapewnienie normalnego funkcjonowania państwa, przygotowanie do przyjęcia kontroli nad krajem po zakończeniu wojny, rejestracja poczynań okupantów i dokumentacja zbrodni wojennych, ochrona i ratowanie zagrożonych dóbr kultury. 15 listopada 1942 Polityczny Komitet Porozumiewawczy zaakceptował statut Delegatury, opracowany przez Delegata Rządu na Kraj Jana Piekałkiewicza. W strukturze Polskiego Państwa Podziemnego działały trzy Delegatury Rządu: Delegatura Rządu na ziemie włączone do III Rzeszy Delegatura Rządu na ziemie włączone do ZSRR Delegatura Rządu na Generalne Gubernatorstwo a także wydzielone komórki: Rada Narodowościowa, Rada Pomocy Żydom oraz Komórka "Zachód" . Biuro Delegata Rządu na Kraj składało się z Prezydium w ramach którego działały: Sekcja Prezydialna, Sekcja Finansowo-Budżetowa, Sekcja Kontroli oraz Dział (Departament) Likwidacji Skutków Wojny. Delegatora Rządu na Kraj prowadziła działalność za pośrednictwem departamentów. Były to: Departament Spraw Wewnętrznych Departament Informacji i Dokumentacji Departament Oświaty i Kultury Departament Pracy i Opieki Społecznej Departament Rolnictwa Departament Skarbu Departament Przemysłu i Handlu Departament Poczt i Telegrafów Departament Komunikacji Departament Robót Publicznych i Odbudowy Komitet Ekonomiczny Krajowa Rada Odbudowy Departament Sprawiedliwości (i Legislacji) Sekcja (Departament) Spraw Zagranicznych Biuro Narodowościowe Komitet Koordynacji Ustawodawczej Centralna Komisja Badania i Rejestrowania Zbrodni Okupanta w Polsce Komitet Administracyjny Komitet Polityczny Komórka pomocy dla jeńców angielskich Departament Obrony Narodowej Delegatura miała również strukturę terenową. Dzieliła się na (na ziemiach włączonych do III Rzeszy): Okręgowa Delegatura Rządu Ciechanów Okręgowa Delegatura Rządu Łódź Okręgowa Delegatura Rządu Pomorze Okręgowa Delegatura Rządu Poznań Okręgowa Delegatura Rządu Śląsk W Generalnym Gubernatorstwie funkcjonowały: Okręgowa Delegatura Rządu Kielce Okręgowa Delegatura Rządu Kraków Okręgowa Delegatura Rządu Lublin Okręgowa Delegatura Rządu Warszawa-miasto Okręgowa Delegatura Rządu Warszawa-województwo Na ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej Polskiej działały: Okręgowa Delegatura Rządu Białystok Okręgowa Delegatura Rządu Lwów Okręgowa Delegatura Rządu Nowogródek Okręgowa Delegatura Rządu Polesie Okręgowa Delegatura Rządu Wilno Okręgowa Delegatura Rządu Wołyń W marcu 1943 działacz Rady Pomocy Żydom "Żegota" Witold Bieńkowski ps. Wencki powołał Referat Żydowski Delegatury Rządu na Kraj.
Polska Partia Socjalistyczna-Wolność, Równość, Niepodległość (PPS-WRN)	We wrześniu 1939 r. partia włączyła się w kampanię obronną przeciwko niemieckiej agresji powołując Robotnicze Brygady Obrony Warszawy, organizowała obronę cywilną, wydawała patriotyczną prasę. W podziemiu działała od 1939 r. jako PPS-WRN (Wolność, Równość, Niepodległość) albo Ruchu Mas Pracujących Polski. Lewica socjalistów powołała organizację Polscy Socjaliści, która częściowo połączyła się z PPS-WRN. Pozostała grupa utworzyła Robotniczą Partię Polskich Socjalistów, która podzieliła się na umiarkowaną PPS-Lewicę oraz prokomunistyczny RPPS Osóbki-Morawskiego. PPS-WRN stanowiła część polskiego państwa podziemnego, brała udział w tworzeniu konspiracyjnych oddziałów zbrojnych i zajmowała początkowo stanowisko zbieżne z polityką rządu emigracyjnego w Londynie. W latach 1941-1943 konflikt WRN z Londynem zaowocował przejściowym zawieszeniem udziału partii w ciałach politycznych podziemia i przejściowym wejściem na jej miejsce Polskich Socjalistów. Przedstawiciel PPS Kazimierz Pużak stanął na czele podziemnego parlamentu Rady Jedności Narodowej. Socjalista Antoni Pajdak wszedł również w skład Krajowej Rady Ministrów. Osobny artykuł: Polska Partia Socjalistyczna - Wolność, Równość, Niepodległość. PPS-WRN włączyła swoje oddziały wojskowe Gwardię Ludową w skład Armii Krajowej stanowiąc do 10% jej stanu organizacyjnego. Oddziały PPS czynnie włączyły się w powstanie warszawskie w 1944 r. Na emigracji krajową PPS reprezentował Komitet Zagraniczny PPS, który uczestniczył we wszystkich gabinetach rządu RP na uchodźstwie (m.in. w rządzie Stanisława Mikołajczyka przedstawiciel PPS Jan Kwapiński pełnił funkcje wicepremiera, zaś w następnym gabinecie na czele stanął przybyły z kraju socjalista Tomasz Arciszewski).
Stronnictwo Ludowe-„Ruch” (SL-„Roch”)	Po klęsce wrześniowej SL przeszło do konspiracji i działało pod kryptonimem SL-„Roch”. Skupiając kilkadziesiąt tysięcy działaczy było najsilniejszym konspiracyjnym stronnictwem politycznym w okupowanej Polsce.
Stronnictwo Narodowe (SN)	W okresie II wojny światowej SN było jednym z 4 głównych konspiracyjnych stronnictw politycznych które działało pod kryptonimem Kwadrat. Było reprezentowane, do czerwca 1941 w rządzie RP na uchodźstwie przez - Władysława Folkierskiego i Zygmunta Berezowskiego oraz w Delegaturze Rządu RP na Kraj i w Politycznym Komitecie Porozumiewawczym. Kwadrat postulował model Polski narodowej i bezklasowej. Opowiadał się za walką z Niemcami, wyparciem z Polski obcego kapitału, uspołecznieniem własności przez udział robotników w przedsiębiorstwach, przebudową ustroju rolnego oraz za znacznym przesunięciem zachodniej granicy. Zwalczał wpływy komunistyczne w Polsce. W październiku 1939 na konspiracyjnym posiedzeniu, zarząd główny SN powołał Narodową Organizację Wojskową. W 1942 część kierownictwa politycznego Kwadratu wystąpiła z inicjatywą podporządkowania NOW dowództwu AK, co spowodowało rozłam w SN i NOW. Działacze opozycyjni wraz z Organizacją Wojskową Związek Jaszczurczy utworzyli we wrześniu 1942 Narodowe Siły Zbrojne. W listopadzie 1942 doszło do scalenia NOW z AK. Od lipca 1944 roku władze Stronnictwa prowadziły rozmowy polityczne z Niemcami, w celu zapobieżenia przewidywanej masakry młodzieży polskiej w Warszawie w związku planowanym powstaniem. Hrabia Ronikier przedstawił w toczących się rozmowach ideę, by Armia Krajowa przejęła Warszawę bez morderczego boju z Niemcami, na co skłonni byli przystać niektórzy politycy i wojskowi niemieccy (vide casus Paryża w sierpniu 1944 roku). Ideę tę popierał m.in. Józef Mackiewicz.
Stronnictwo Pracy (SP)	W czasie II wojny światowej SP wchodziło w skład rządów RP na uchodźstwie. Dwaj politycy stronnictwa pełnili funkcję Delegata Rządu na Kraj: Cyryl Ratajski (1940-1942) i Jan Jankowski (1943-1945). Po wojnie partia ta wznowiła działalność w Polsce. Jednak wobec infiltrowania przez agentów UB Zarząd Główny Stronnictwa Pracy 18 lipca 1946 postanowił zawiesić działalność partii. Stronnictwo działało na emigracji jako niezależne Stronnictwo Pracy.
Polska Partia Robotnicza (PPR)	partia utworzona 5 stycznia 1942 r. w Warszawie. PPR powstała z inicjatywy Międzynarodówki Komunistycznej oraz komunistów polskich przebywających w Związku Radzieckim, gdzie została utworzona tzw. Grupa Inicjatywna (m.in. M. Nowotko, P. Finder, M. Fornalska, B. Małojec), która w grudniu 1941 i w styczniu 1942 przedostała się do kraju i nawiązała łączność z niewielkimi konspiracyjnymi organizacjami antyfaszystowskimi, skupiającymi byłych członków Komunistycznej Partii Polski oraz zwolenników komunizmu. W okresie okupacji niemieckiej sekretarzami KC PPR byli: Nowotko (styczeń-listopad 1942), Małojec (grudzień 1942), Finder (grudzień 1942-listopad 1943) i W. Gomułka (od listopada 1943). Program PPR został nakreślony w podstawowych zarysach w pierwszej odezwie w styczniu 1942, a następnie rozwinięty w deklaracji programowej o co walczymy (listopad 1943). PPR wzywała: do walki z Niemcami, do zawarcia sojuszu ze Związkiem Radzieckim, ustanowienia granicy wschodniej na Bugu, a zachodniej na Odrze i Nysie Łużyckiej. W wyzwolonym kraju zapowiadała: przeprowadzenie nacjonalizacji wielkiego przemysłu, banków i transportu, wywłaszczenie wielkiej własności ziemskiej bez odszkodowania, zagwarantowanie prawa do pracy, wprowadzenie planowania w gospodarce narodowej, uprzemysłowienia kraju, demokratyzacji życia państwowego itd. Odmawiała natomiast prawa do sprawowania władzy Rzeczypospolitej Polskiej na wychodźstwie. W marcu 1942 PPR powołała Gwardię Ludową. W noc sylwestrową 1943/1944 z jej inicjatywy powołano Krajową Radę Narodową. Organizując rady narodowe w terenie oraz rozwijając działalność Armii Ludowej. PPR przygotowywała zalążki przyszłego aparatu władzy konkurencyjnej w stosunku do Delegatury Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj. Z inicjatywy PPR został utworzona w styczniu 1943 organizacja młodzieżowa Związek Walki Młodych. Konspiracyjnym organami prasowymi były m.in. „Trybuna Wolności”, „Trybuna Chłopska”. Po oswobodzeniu ziem polskich spod okupacji niemieckiej PPR, której szeregi zasilili polscy komuniści przebywający w czasie wojny w Związku Radzieckim, stała się faktycznie partią rządzącą. I Zjazd PPR (grudzień 1945) potwierdził dotychczasowy program oraz ustalił zadania związane z utrwaleniem nowej władzy, czyli budowę tzw. demokracji ludowej, będącej odmianą systemu rządów totalitarnych. Członkowie PPR stanowili trzon administracji państwowej, rad narodowych, Milicji Obywatelskiej, a zwłaszcza organów bezpieczeństwa. 15 grudnia 1948 nastąpiło zjednoczenie PPR z Polską Partią Socjalistyczną w Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą.
partyzantka	forma walki zbrojnej jednej ze stron, polegająca na działaniach nieregularnych, odwrotach, przemarszach i innych formach walki, przy poparciu ludności przeciwko okupantowi lub rodzimym rządom. Jest to również wojna, w której są atakowane małe oddziały wroga. Ataki przeprowadza się z ukrycia, z przygotowaniem zasadzek.
dywersja	niszczące działanie wojenne na zapleczu, element z arsenału walki mający na celu odwrócenie uwagi przeciwnika. Działanie z ukrycia w celu podkopania obronności lub gospodarki nieprzyjaciela w czasie wojny czy też wrogiego państwa w czasie pokoju. Dezorganizacja sił przeciwnika, polegająca na niszczeniu lub uszkadzaniu sił zbrojnych wroga.
sabotaż	działanie na zapleczu i tyłach wojsk wroga, mające na celu utrudnienie mu działalności na froncie. Dywersja to jeden z podstawowych elementów strategii wojny partyzanckiej. Według prawa wojennego dywersantów nie traktuje się jak jeńców wojennych.
wywiad	służba specjalna zajmująca się pozyskiwaniem (często niejawnych) informacji. W skali państwa wywiad to jeden ze sposobów rozpoznania strategicznego, polegający na zbieraniu najważniejszych wiadomości politycznych, wojskowych i gospodarczych.
kontrwywiad	działalność mająca na celu neutralizowanie działalności obcych służb wywiadowczych, jak też przeciwdziałanie szpiegostwu w ogólności. Często ujmuje się tu również działania mające na celu ochronę i obronę przed dywersją i sabotażem. Kontrwywiadem przeważnie zajmują się służby cywilne, policyjne i wojskowe, potocznie określane również mianem kontrwywiad.
Służba Zwycięstwu Polsce (SZP)	polska organizacja konspiracyjna podczas II wojny światowej, Powołana 27 września 1939 roku (jeszcze podczas oblężenia Warszawy) na rozkaz dowódcy obrony Warszawy generała Juliusza Rómmla. Dowódcą SZP został generał Michał Karaszewicz-Tokarzewski.
Związek Walki Zbrojnej (ZWZ)	Cele organizacji obejmowały: walkę o wyzwolenie Polski w granicach przedwojennych, odtworzenie i reorganizację armii polskiej oraz powołanie tymczasowych ośrodków władzy. SZP podporządkowała się Rządowi RP na uchodźstwie. Uważana przez gen. Władysława Sikorskiego za zbyt zbliżoną do obozu sanacyjnego została rozkazem Naczelnego Wodza rozwiązana i zastąpiona z dniem 13 listopada 1939 roku przez Związek Walki Zbrojnej (ZWZ). Była pierwszą organizacją zbrojną Polskiego Państwa Podziemnego. Dotychczasowy dowódca SZP, gen. Michał Karaszewicz-Tokarzewski został mianowany komendantem ZWZ na obszar okupacji sowieckiej.
Armia Krajowa (AK)	kryptonimy: Polski Związek Powstańczy, PZP, Siły Zbrojne w Kraju, SZK, konspiracyjna organizacja wojskowa, działająca w okresie okupacji niemieckiej na obszarze państwa polskiego w granicach sprzed 1 września 1939. Stanowiła integralną część Sił Zbrojnych RP. Powstała w wyniku przekształcenia powołanej 27 IX 1939 Służby Zwycięstwu Polski w utworzony 13 XI 1939 Związek Walki Zbrojnej, przemianowany 14 II 1942 rozkazem Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych, generała W. Sikorskiego, na AK. Podlegała Naczelnemu Wodzowi i Rządowi Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie.
akcja scaleniowa	Działania dowództwa ZWZ-AK, mające na celu podporządkowanie sobie innych organizacji wojskowych działających na terenach okupacji niemieckiej i sowieckiej.
Kedyw	KIEROWNICTWO DYWERSJI, organ walki czynnej AK utworzony w listopadzie 1942 w wyniku połączenia Związku Odwetu, „Wachlarza”, „Osy” (Organizacja Specjalnych Akcji Bojowych) i oddziałów dywersyjno-bojowych i innych organizacji konspiracynych, m.in. Tajnej Organizacji Wojskowej (TOW), Socjalistycznej Organizacji Bojowej (SOB), Konfederacji Narodu (KN). Do Kedywu zostały włączone Grupy Szturmowe Szarych Szeregów Chorągwi Warszawskiej, z których sformowano Oddział Specjalny (OS) „Jerzy”. Na przełomie 1942 i 1943 został utworzony organizacyjny pion walki czynnej na wszystkich szczeblach AK: Kedyw Komendy Głównej AK, Kedywy obszarów, Kedywy okręgów, oficerowie dywersji obwodów. Cele Kedywu zostały określone w rozkazie dowódcy AK nr 84 z 22 stycznia 1943 r.: nękanie okupanta i zadawanie mu ciosów przez akcję dywersyjną i sabotażową stosowanie wobec okupanta odwetu za akty gwałtu; przez wykonanie zadań bojowych - przygotowanie żołnierzy do walki w powstaniu, zaktywizowanie oporu społeczeństwa i utrzymanie atmosfery gotowości do walki. Kierunki i zadania akcji bojowej Kedywu (określone zarządzeniem KG AK z 13 marca 1943) to: dywersja techniczna - uderzenia na linie kolejowe, mosty, drogi, telekomunikację, przemysł wojenny, urząd i magazyny; sabotaż na kolei, na poczcie i na wszystkich odcinkach pracy; terror w stosunku do wyróżniających się okrucieństwem Niemców, folksdojczów i kolaborantów; odwet wysiedlenia, łapanki, egzekucje i represje; samoobrona - uwalnianie aresztowanych i więzionych przez akcje bojowe na transporty, więzienia, obozy i miejsca straceń oraz walka partyzancka. Komendantem Kedywu KG AK został płk dypl. Emil August Fieldorf „Nil”; od lutego 1944 komendantem Kedywu KG był ppłk Jan Mazurkiewicz „Radosław”. Kedyw KG utworzył własne wewnętrzne struktury organizacyjne, jak: wywiad bojowy i kontrwywiad, łączność, służba sanitarna, biuro studiów, centralna produkcja środków walki, centrum zaopatrzenia terenu, kusy dywersji. Do dyspozycji komendanta Kedywu KG postawiono oddziały przyjęte z ZO: „Motor” - przeciw niemieckiej komunikacji (rozbudowany w 1942 o stanu pułku, kryptonimy: „Sztuka” wrzesień 1943, „Deska” styczeń 1944, „Broda” maj 1944). W skład „Motoru” wszedł harcerski OS „Jerzy” (drugi kryptonim OS „Wisła”) przeformowany we wrześniu 1943 w batalion „Zośka” (dowódca ppor. Ryszard Białous „Jerzy”). oddziałami do zadań specjalnych, jak powołana w sierpniu 1943 kompania dywersyjna „Agat” (antygestapo), od stycznia 1944 działająca pod kryptonimem „Pegaz”, w maju 1944 przeformowana w batalion „Parasol” (dowódca kpt. Adam Borys „Pług”) OS „Anatol”, przeformowany w maju 1944 w batalion „Miotła”, przeznaczoony do likwidacji zdrajców (dowódca por. Seweryn Skowroński „Anatol”). Przed wybuchem powstania warszawskiego oddziały dyspozycyjne Kedywu KG liczyły ponad 1500 żołnierzy w czasie powstania walczyły w składzie zgrupowania „Radosław”.
Szare Szeregi
plan „Burza”,	Kryptonim polityczno-wojskowej akcji, a zwłaszcza działań zbrojnych prowadzonych w 1944 przez AK na tyłach wojsk niemieckich wycofujących się pod naporem Armii Czerwonej. Plan Burza został opracowany w drugiej połowie 1943, gdy zmienił się bieg wydarzeń wojennych i plany powszechnego powstania zbrojnego w kraju stały się nierealne. Instrukcja rządu RP na wychodźstwie z 17 października przewidywała w takim wypadku podjęcie wzmożonej akcji sabotażowo-dywersyjnej mającej charakter ochronny i polityczno-demonstracyjny. Zgodnie z instrukcją dowódca AK gen. Tadeusz Komorowski „Bór” 20 listopada 1943 wydał rozkaz „wzmożonej akcji dywersyjnej” pod kryptonimem „Burza”, który miał wyrażać jej założenia. Chodziło bowiem o krótkie, ale gwałtowne i skuteczne działania zbrojne, które miały się koncentrować na bezustannym nękaniu oddziałów niemieckich na tyłach frontu oraz na silnej dywersji, zwłaszcza na szlakach komunikacyjnych. Do wykonania tych zadań miano użyć wszystkich posiadanych sił i środków. Rozkaz przewidywał ujawnienie się po walce oddziałów AK i przedstawicieli administracji cywilnej Delegatury Rządu RP na Kraj, co było sprzeczne z wytycznymi przekazanymi z Londynu. 18 lutego 1944 Rząd RP ostatecznie zatwierdził rozkazy do Burzy. Jako uzupełnienie uchwalono formułę, z którą ujawniający się miał wystąpić: Na rozkaz Rządu Rzeczypospolitej Polskiej zgłaszam się jako przedstawiciel polskiej władzy administracyjnej (jako dowódca wojskowy) z propozycją współdziałania z wkraczającymi na teren Rzeczypospolitej Polskiej siłami zbrojnymi Sowietów w operacjach wojennych przeciw wspólnemu wrogowi. Przekroczenie przez Armię Czerwoną 4 stycznia 1944 granicy polskiej w rejonie Sarn postawiło w stan gotowości do wykonania Burzy okręg wołyński AK. 15 stycznia komendant okręgu wydał rozkaz mobilizacji dla instruktorów AK w Łucku i Kowlu. W lutym ze zmobilizowanych sił odtworzono 27 WOŁYŃSKĄ DYWIZJĘ PIECHOTY, która wkrótce liczyła ponad 7 tys. żołnierzy. Od 10 lutego 27 DP o jednocześnie okręgiem dowodził ppłk J. W. Kiwerski „Oliwa”, funkcję szefa sztabu pełnił mjr T. Sztumberk-Rychter „Żegota”. 18 marca nastąpiło pierwsze spotkanie z oddziałami radzieckimi; 20 marca oddziały dywizji zdobyły Turzyska, a w dwa dni później Turpin. W końcu marca sztab wojsk radzieckich przyjął polskie propozycje współdziałania na następujących warunkach: 27 DP pod względem operacyjnym podporządkowana dowództwu radzieckiemu, ale podlega Rządowi RP w Londynie oraz Delegatowi Rządu na Kraj w Warszawie i utrzymuje z nim łączność; DP zostanie przeorganizowana w normalną jednostkę wojskową. 30 marca 27 DP wkroczyła do akcji. Po walkach trwających 2-4 kwiecień zdobyła Sztuń, od 6 kwietnia walczyła na pozycjach wzdłuż rzeki Turia; 12 kwietnia po nieudanym ataku oddziałów radzieckich na Włodzimierz Wołyński i ich wycofaniu się za Turię nastąpiło zerwanie łączności z dowództwem radzieckim; oddziały 27 DP znalazły się w okrążeniu. 18 kwietnia, po śmierci płka Kiwerskiego i objęciu komendy przez mjra Sztumberk-Rychtera, zapadła decyzja przebijania się w kierunku północnym na Polesie. W nocy 20/21 kwietnia 27 DP za cenę znacznych strat wyszła z okrążenia. Tocząc nieustanne walki dotarła w rejon lasów szackich, skąd po kilkudniowych walkach 20 maja ruszyła w kierunku Prypeci z zamiarem przebicia się przez front. W trakcie marszu 27 DP otrzymała rozkaz dowódcy AK wycofania się na teren okręgu lubelskiego. Rozkaz ten nie dotarł do oddziałów prowadzonych przez kpt K. Baniaka „Gardę”; 27 maja przebiły się one przez front na stronę radziecką, ponosząc bardzo ciężkie straty, a następnie zostały wcielone do armii gen. Berlinga. Pozostałe pododdziały 27 DP AK w nocy 9/10 czerwca przeszły przez Bug w rejonie Włodawy. Skierowane na wypoczynek i reorganizacje do lasów parczewskich wzięły w końcu lipca udział w Burzy na Lubelszczyźnie. 23 czerwca ruszyła ofensywa białoruska. 3 lipca ppłk A. Krzyżanowski „Wilk”, sprawujący dowództwo nad okręgami wileńskimi i nowogrodzkimi AK zarządził koncentrację sił do przeprowadzenia operacji „Ostra Brama”, czyli do ataku na Wilno; miały uderzyć cztery zgrupowania o łącznej sile 5600 ludzi. Wewnątrz miasta miały atakować oddziały konspiracyjne w sile ok. 500 ludzi. Postępy ofensywy radzieckiej spowodowały przyspieszenie ataku oddziałów polskich na miasto, mimo że tylko część z nich znalazła się na jego przedpolach. 7 lipca o świcie nastąpił szturm. Oddziałom uderzającym z zewnątrz nie udało się nawiązać łączności z walczącymi w śródmieściu oddziałami konspiracyjnymi. Nieprzyjaciel wprowadził do akcji artylerię oraz lotnictwo i polskie natarcie nie powiodło się. W godzinach popołudniowych 7 lipca do działań weszły także oddziały radzieckie. Po zaciętych walkach Wilno zdobyło dopiero 13 lipca. Część oddziałów AK, które nie wzięła bezpośredniego udziału w walce o Wilno, wspólnie z oddziałami radzieckimi atakował silne umocnione Ejszyszki. Po zakończeniu walk o Wilno ppłk Krzyżanowski spotkał się z dowódcą 3 FRONTU BIAŁORUSKIEGO gen. I. Czerniachowskim, który bez zastrzeżeń przyjął polską propozycję wystawienia dywizji piechoty i brygady kawalerii. 17 lipca ppłk Krzyżanowski został zaproszony do sztabu gen. Czernichowskiego i tam podstępnie aresztowany. Taki sam los spotkał jego oficerów. Część oddziałów, nie dając się rozbić, podjęła próbę przebicia się w kierunku zachodnim, ale wobec pościgu radzieckiego powiodła się ona tylko nielicznym. 21 lipca pod Surkontami doszło do walki, w której zginął autor operacji „Ostra Brama” ppłk M. Kalankiewicz „Kotwicz”. Burza na Wileńszyźnie zakończyła się aresztowaniem i deportacją ok. 5 tys. żołnierzy AK. Burza w obszarze lwowskim rozpoczęła się w czasie ruszania frontu w połowie lipca 1944; 23-26 lipca toczyły się walki o Lwów. Wzięła w nich udział 5 DYWIZJA PIECHOTY AK i 14 PUŁK UŁANÓW w sile ok. 3 tys. ludzi. Oddziały AK walczyły także w Borysławiu, Drohobyczu, Samborze i Stryju. Po zakończeniu walk, 27 lipca, dowodzący działaniami komendant obszaru lwowskiego płk W. Filipkowski „Janka” stawił się wraz z delegatem okręgowym A. Ostrowskim na spotkanie z przedstawicielem sztabu gen. I. Koniewem, który zażądał rozbrojenia oddziałów AK lub podporządkowania ich gen. Żymierski. Filipkowski „Janka” wydał rozkazy rozwiązania oddziałów w obszarze lwowskim. 29 lipca 1944 komendant obszaru, Delegat Rządu RP na Kraj z osobami towarzyszącymi udali się do Żytmierza na rozmowy z gen. Żymierskim. Wobec odrzucenia przez delegację propozycji wejścia w skład ludowego Wojska Polskiego (WP) została ona aresztowana, oprócz Ostrowskiego, który wyraził chęć współpracy z Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego (PKWN). Około 22 lipca do wykonania zadań Burza przystąpił okręg lubelski AK, którego zgrupowanie dywizyjne składało się z 3 DP AK na Zamojszczyźnie, 9 DP AK na Podlasiu i 27 DP AK w rejonie Włodawy, razem ok. 5 tys. żołnierzy. 3 DP rozpoczęła działania na linii Hrubieszów-Zamość-Szczebrzeszyn, 9 DP AK Brześć-Międzyrzec-Łuków i 27 DP - Włodawa-Lubartów. W toku Burza na Lubelszczyźnie oddziały AK opanowały samodzielnie: Bełżec, Końskowale, Lubartów, Poniatową, Urzędów i Wąwolnicę. We współdziałaniu z oddziałami radzieckimi zdobyto: Białą Podlaską, Chełm, Dęblin, Krasnystaw, Lublin, Łuków, Międzyrzec, Puławy, Radzyń, Szczebrzeszyn. W oswobodzonych miejscowościach ujawniły się władze podziemne, w Lublinie rozpoczął urzędowanie okręgowy Delegat Rządu RP na Kraj W. Cholewa. Okres dwuwładzy w Lublinie trwał do 29 lipca; prowadzone w tym czasie rozmowy komendanta okręgu AK i Delegata z przedstawicielami PKWN i WP nie dały rezultatu i płk K. Tumidajski wobec rozpoczęcia przez Rosjan rozbrajania oddziałów AK dał rozkaz złożenia broni. Sygnałem rozpoczęcia akcji Burza w podokręgu rzeszowskiego okręgu krakowskiego stało się przekroczenie Sanu przez wojska radzieckie 25 lipca 1944. pododdziały 38 i 39 PUŁKU PIECHOTY AK wzięły udział w walkach w Jarosławiu, Leżajsku, Przeworsku, Przemyślu, Radymnie, Rzeszowie. Na terenie okręgu poleskiego i białostockiego działania w akcjach Burza miały ograniczony charakter. Odtworzona przez okręg poleski 20 DP AK (ok. 1000 ludzi) współdziałała z Armią Czerwoną, a zagrożona rozbrojeniem skierowała się w kierunku Warszawy. Okręg białostocki wystawił do Burzy zgrupowanie pułkowe (w sile ponad 1000 ludzi), które stoczyły kilkanaście większych walk z Niemcami. W obszarze warszawskim AK zadania Burzy były wykonane tylko w podokręgu wschodnim. Zmobilizowane tu siły liczyły ponad 4 tys. żołnierzy; 27-30 lipca m.in. walczyły w Siedlce, 30 lipca zdobyły Tłuszcz, a 9 sierpnia Węgrów. Dowódca podokręgu ppłk W. Suszczyński „Szeliga” po ujawnieniu się 6 sierpnia został wraz oficerami aresztowany. Okręg kielecki należał oprócz lubelskiego do najbardziej aktywnych okręgów centralnych. Zmobilizowane zgrupowania 2 i 7 DP oraz 72 PUŁKU PIECHOTY liczyły ok. 9 tys. żołnierzy. Z walk stołecznych w ostatniej dekadzie lipca i na początku sierpnia największe znaczenie miały działania osłonowe, które przyczyniły się do uchwycenia przez wojska radzieckie przyczółków sandomierskiego i magnuszewskiego na lewym brzegu Wisły. Podjęta przez komendanta okręgu kieleckiego decyzja nie pozostawania za linią frontu sprawiła, iż tylko w sporadycznych wypadkach doszło do rozbrajania i aresztowania oddziałów AK. 26 lipca 1944 dowództwo AK podjęło decyzję włączenia Warszawy do działań Burzy. 31 lipca dowódcy AK wydał rozkaz rozpoczęcia 1 sierpnia powstania warszawskiego. Ustabilizowanie się frontu radzieckiego-niemieckiego na linii Wisły powodowało, że działania Burzy na okupowanych jeszcze terenach przekształciły się w bitwy partyzanckie toczone na bezpośrednim zapleczu frontu. Zmobilizowane siły lewobrzeżnych okręgów AK liczyły w tym czasie ok. 15 tys. żołnierzy. 14 sierpnia dowódca AK wydał rozkaz zorganizowania odsieczy dla Warszawy. Działające w Puszczy Kampinoskiej zgrupowanie „Kampinos”, które prowadziło akcję zaopatrywania Warszawy w broń i żywność, nie mogły samodzielnie wykonać tego zadania. Pierwsze pospieszyły z pomocą oddziały okręgu kieleckiego oraz 25 PUŁKU PIECHOTY zmobilizowany przez okręgi łódzki; z okręgu śląskiego, lubelskiego, podokręgu rzeszowskiego ruszyły niewielkie grupy, z których żadna nie zdołała dotrzeć do Warszawy. Z okręgu warszawskiego wyruszyły pod dowództwem J. Pańkiewicza 500-osobowy oddział Kedywu, który doszedł do rejonu Częstochowy. Oddziały kieleckie 19 lipca dotarły do lasów przysuskich; trudności w marszu i brak ciężkiej broni uniemożliwiły kontynuowanie marszu. W okresie jesień-zima 1944 zmobilizowane oddziały zostały z powodu pogarszających się warunków bytowania w polu rozformowane, a działania zbrojne Burzy zwieszone do czasu ponownego ruszenia frontu. Na niewielką skalę podjęto działania w trakcie ofensywy radzieckiej w styczniu 1945. W czasie trwania akcji Burza Niemcy ponieśli poważne straty. Ponadto Burza wprowadziła AK na teren działań wojennych jako armię aliancką, co w sierpniu 1944 zostało oficjalnie potwierdzone. Nie osiągnęła jednak swoich celów politycznych wobec brutalnych działań radzieckich sił bezpieczeństwa. Sprawiły one, że większość biorących udział w Burzy oddziałów AK została rozbrojona i internowana, a w razie próby oporu zlikwidowana fizycznie. Wybuch powstania warszawskiego był konsekwencją klęski akcji Burza w kontekście politycznym. Powstanie warszawskie było ostatnią szansą na uzyskanie poparcia od aliantów w stosunku do ZSRR. Na terenach kielecko-radomskich i centralnych po akcji Burza jest zmieniony kryptonim akcji na Deszcz.
Polska Walcząca
Polityczny Komitet Porozumiewawczy	konspiracyjna reprezentacja partii i ugrupowań politycznych Rzeczypospolitej Polskiej (RP), tworzona 7 lutego 1940 r., uznana 18 czerwca 1940 r. przez Rząd RP za polityczną reprezentację kraju. Od lipca do września 1940 PKP działał jako Delegatura Zbiorowa. PKP spełniał funkcję ciała doradczego i opiniodawczego przy Delegaturze Rządu RP na Kraj. W marcu 1943 PKP przemianowano na Krajową Reprezentację Polityczną, a w styczniu 1944 - na Radę Jedności Narodowej. W skład PKP wchodzili gen. Stefan Rowecki „Grot” (z ramienia ZWZ), Stefan Korboński (Stronnictwo Ludowe). Aleksander Dębski (Stronnictwo Narodowe), od czerwca 1940 Franciszek Kwieciński (Stronnictwo Pracy), Mieczysław Niedziałkowski, później Kazimierz Pużak (Polska Partia Socjalistyczna-Wolność, Równość, Niepodległość). Na znak protestu przeciw polityce gen. W. Sikorskiego wobec Związku Radzieckiego (układ Sikorski-Majski) z PKP wycofało się prawe skrzydło socjalistów - PPS-WRN. W 1941-1943 ruch socjalistyczny w PKP był reprezentowany przez jego lewicowy odłam - Polskich Socjalistów z Adamem Próchnikiem na czele.
Krajowa Reprezentacja Polityczna
Krajowa Rada Ministrów	Krajowa Rada Ministrów (KRM), organ władzy wykonawczej powołany formalnie 3 maja 1944 po ukazaniu się dekretu Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej (RP) na Kraj o tymczasowej organizacji władz na terytorium RP (26 kwietnia 1944). W skład KRM weszli Delegat Rządu z tytułem wicepremiera Rządu na Kraj Jan Stanisław Jankowski oraz z tytułami ministrów jego trzej zastępcy: pierwszy — Adam Bień ze Stronnictwa Ludowego, drugi — Antoni Pajdak z Polskiej Partii Socjalistycznej, trzeci — Stanisław Jasiukowicz ze Stronnictwa Narodowego. KRM działała do 27-28 marca 1945, tj. do are­sztowania Jankowskiego, Bienia, Pajdaka i Jasiukowicza.
Tajna Organizacja Nauczycielska,
Rada Pomocy Żydom „Żegota”,
Biuro Informacji i Propagandy,	Biuro Informacji i Propagandy (BIP), oddział Komendy Głównej Armii Krajowej (KG AK), podległy bezpośrednio dowódcy AK, utworzony w październiku 1939 w ra­mach Służby Zwycięstwu Polski (SZP). Za­daniem BIP było kierowanie pol. propagan­dą niepodległościową przy jednoczesnym zwalczaniu propagandy niem. Podstawową formą propagandy AK była prasa podzie­mna, wydawnictwa książkowe i ulotki. Ogólny nakład miesięczny prasy AK w kra­ju sięgał 200 tyś. egzemplarzy. Najbardziej rozpowszechnione i najpoczytniejsze pismo podziemne to „Biuletyn Informacyjny" (red. A. Kamiński i K. Kumaniecki). Wśród innych pism AK (m.in. „Wiadomości Pol­skie", „Insurekcja", „Żołnierz Polski") uka­zywał się miesięcznik „Głos Ojczyzny", prze­znaczony dla Polaków w obozach jenieckich i w obozach pracy w Niemczech. Oprócz prasy centralnej każdy okręg AK miał włas­ną prasę podziemną. Poza pismami informa­cyjnymi drukarnie konspiracyjne AK wydawały książki, broszury, instrukcje wojskowe i śpiewniki patriotyczne. Odrębnym działem pracy propagandowej było prowadzenie wo­jny psychologicznej z Niemcami w ramach akcji „N" (propaganda dywersyjna wśród Niemców). Do zadań BIP należała także re­jestracja zbrodni okupanta oraz studiowanie zagadnień politycznych i społecznych oku­powanego kraju. Szefami BIP byli: mjr T. Kruk-Strzelecki, płk J. Rzepecki, kpt. K. Moczarski.
akcja N,	Akcja „N", działalność propagandowo-dywersyjna w czasie okupacji, mająca na celu spowodowanie w szeregach wroga de­presji psychicznej i wzbudzenie przekonania, że mimo dotychczasowych zwycięstw czeka Niemców nieuchronna klęska, a w konsek­wencji kara za popełnione zbrodnie. Od kwietnia 1941 do kwietnia 1944 istniała na szczeblu Komendy Głównej Armii Krajowej centralna komórka „N", która redagowała, drukowała i rozpowszechniała druki mające wszelkie cechy oryginalnych niem. podziem­nych publikacji antyhitlerowskich. Kolpor­tażem tych wydawnictw wśród żołnierzy i oficerów niem. oraz wśród cywilnych Niem­ców zajmowały się m.in. Szare Szeregi. Kierownikiem a. „N" był T. Żenczykowski. Wydawnictw ,,N" było wiele: czasopisma „Der Soldat" („Żołnierz"), „Der Frontkampfer" („Żołnierz frontowy"), „Der Hammer" („Młot"), „Der Durchbruch" („Prze­łom") i inne, jak też różnego rodzaju ulotki, instrukcje, czy nawet obwieszczenia w for­mie rozlepianych na murach miast plakatów; m.in. słynna „odezwa gubernatora Fra­nka", rozlepiana 19 IX 1943 w całym Gene­ralnym Gubernatorstwie, zaczynająca się od stów: „Volksgenossen! Der Fuhrer ist in Gefahr..." („...Fuhrer jest w niebezpieczeń­stwie"...). Wydawnictwa „N" rozprowadzano w rozmaity sposób, np. wkładano do kieszeni płaszczy w szatniach niem. kawiarni, re­stauracji itp., wrzucano do samochodów Wehrmachtu, do transportów kolejowych, podrzucano w tramwajach do przedziałów dla Niemców, wysyłano w książkach skie­rowanych jako podarek do niem. szpitali wojskowych. Kolportowano je w Berlinie i na zapleczu frontu wschodniego. A. „N" była ważnym odcinkiem walki prowadzonej przez Polskę Podziemną; osiągnęła zakres i poziom nie spotykany w innych krajach okupowanej Europy.
Kierownictwo Walki Podziemnej,	Kierownictwo Walki Podziemnej (KWP), konspiracyjny organ kierujący od 15 lipca 1943 walką bieżącą Armii Krajowej (AK) i tzw. walką cywilną w okupowanej Polsce. KWP powołano na podstawie porozumienia midzy Delegatem Rządu Rzeczypospolitej Polskiej (RP) na Kraj J. S. Jankowskim a dowódcą AK gen. T. Komorowskim „Borem”. KWP przejęło zadania zarówno Kierownictwa Walki Cywilnej, jak i Kierownictwa Walki Konspiracyjnej w celu zapewnienia jednolitego i sprawnego prowa¬dzenia akcji dywersji, kontrwywiadu, propagandy dywersyjnej wśród Niemców i oporu społeczeństwa. Do KWP wchodzili: dowódca AK, szef sztabu Komendy Głównej AK (KG AK), szefowie Kedywu, Biura Informacji i Propagandy, Wydziału Kontrwywiadu w II Oddziale Sztabu KG AK, przedstawiciel ds. oporu wobec okupanta — dotychczasowy Kierownik Walki Cywilnej, który miał koordynować działalność współpracujących z KWP partii oraz organizacji politycznych, społecznych i zawodowych, a także współdziałać z instytucjami Delegatury Rządu RP na Kraj; podlegał on personalnie i służbowo Delegatowi Rządu RP na Kraj. Przy KWP działał Centralny Komitet Oporu Społecznego, składający się z przedstawicieli stronnictw tzw. grubej czwórki oraz Społecznej Organizacji Samoobrony; Komitet był organem inicjatywnym, opiniodawczym i wykonawczym. W okręgach AK zostały powołane w lipcu 1943 okręgi KWP, na których czele stali komendanci okręgów AK, kierujący nimi wg rozkazów dowódcy AK, a w sprawach lokalnych wg dyrektyw okręgowych delegatów Rządu RP na Kraj. Komendanci okręgów KWP współpracowali z przedstawicielami ds. oporu wobec okupanta, którzy dysponowali całym aparatem wykonawczym dawnego KWC, związanym przede wszystkim z działalnością Cywilnych Sądów Specjalnych oraz Komisji Sądzących Walki Podziemnej; mieli prawo kierowania do sądów specjalnych spraw dotyczących zbrodni popełnianych przez obywateli poi, nie będących żołnierzami AK. KWP ogłaszało komunikaty (o akcjach AK, o działaniu oporu społecznego), obwieszczenia o wyrokach, zarządzenia (z zakresu oporu społecznego) i odezwy, za pomocą których oddziaływało na pol. społeczeństwo.
akcja „Wachlarz”,
organizacja „Nie”,
„Błyskawica”,
cichociemni,
Narodowa Organizacja Wojskowa,	Narodowa Organizacja Wojskowa (NOW), konspiracyjna organizacja wojskowa powołana i kierowana przez STRONNICTWO NARODOWE (SN), powstała w październiku 1939; początkowe nazwy: ARAMIA NARODOWA, NARODOWE ODDZIAŁY WOJSKOWE, „WALKA”, następnie przemianowana na NOW. Stronnictwo Narodowe na posiedzeniu Komitetu Głównego i Zarządu Głównego w Warszawie powołała w październiku 1939 r. organizację wojskową, na której czele desygnowano gen. Mariana Januszajtisa, a z racji jego nieobecności w Warszawie obowiązki te powierzyła Aleksandrowi Demidowicz-Demidecki. Zagrożony aresztowaniami opuścił kraj. Funkcję komendanta przejął ppor. Rez. A., Bolesław Kozubowski („Gruby”). W maju 1941 r., decyzją władz SN organizacji wojskowej nadano nazwę: Narodowa Organizacja Wojskowa, na której czele stanął oficer zawodowy ppłk Józef Rokicki („Michał, „Karol”), a jego zastępcą został płk Ignacy Oziewicz („Czesław”), we wrześniu 1939 r. dowódca 29. GRODZIŃSKIEJ DP. 4 listopada 1942 kierownictwo SN podjęło decyzję podporządkowania NOW Armii Krajowej (AK) Część kadry dowódczej, popierana przez grupę działaczy SN - którzy nie popierali łączenia się z AK - a także szereg komórek terytorialnych z Okręgów Kieleckiego, Lubelskiego i Podlaskiego, we wrześniu 1942 połączyła się ze Związkiem Jaszczurczym i utworzyła Narodowe Siły Zbrojne.
Narodowe Siły Zbrojne,	Narodowe Siły Zbrojne (NSZ), konspiracyjna organizacja wojskowa o nacjonalistycznej i antykomunistycznej ideologii, utworzona we wrześniu 1942 przez połączenie ZWIĄZKU JASZCZURCZEGO (ZJ) i części NARODOWEJ ORGANIZACJI WOJSKOWEJ przeciwnej scaleniu z ARMIĄ KRAJOWĄ (AK); kontynuowała linię polityczną przedwojennego OBOZU NARODOWO-RADYKALNEGO. Kierownictwo polityczne NSZ sprawowała TYMCZASOWA NARODOWA RADA POLITYCZNA, kierownictwo wojskowe - DOWÓDZTWO GŁÓWNE. Kolejnymi dowódcami NSZ byli: płk I. Oziewicz „Czesław” (w czerwcu 1943 aresztowany i wywieziony do obozu koncentracyjnego), płk dypl. Tadeusz Kurcyusz „Żegota”, A. Rak „Lesiński”, S. Nakoniecznikoff-Klukowski „Kmicic”, Z. Broniewski „Bogucki”. Płk Kurcyusz podpisał z ramienia NSZ umowę o scaleniu ich z AK. Fakt ten formalnie ogłoszony został 7 marca 1944. Przeciw scaleniu wypowiedziała się część NSZ wywodząca się z Związku Jaszczurczego, tworząc rozłamową organizację NSZ (NSZ II, NSZ-ZJ), podlegającą nowo utworzonej Radzie Politycznej przy Dowództwie NSZ. Rozłam doprowadził do walk bratobójczych. Doszło także do serii brutalnych - niekiedy nawet krwawych - porachunków między ludźmi z tego ugrupowania a tymi, którzy przeszli do Armii Krajowej. W sierpniu 1944 z części oddziałów NSZ sformowano Brygadę Świętokrzyską (ok. 1250 osób, dowódca A. Szacki-Dąbrowski „Bohun”), która zwalczała komunistów polskich i partyzantów radzieckich; równocześnie z ofensywą Armii Czerwonej w styczniu 1945 wycofała się na terytorium Czechosłowacji, pozostającej pod okupacją Niemiec. W maju 1945 znalazła się na terenach wyzwolonych przez armię amerykańską. Część oddziałów NSZ pozostała jednak w kraju i działała w podziemiu, aż do likwidacji w 1947. Komendantem Głównym NSZ został płk Ignacy Oziewicz („Czesław”). Wrogiem nr 1 był komunizm. Organ NSZ „Szaniec” pisał: Nie ma wroga nr 1 i nr 2. jest jeden wróg - komunizm. W 1943 wydano instrukcję „K” i formowano sekcje i brygady „K” aby walczyć z komunistami doprowadzano do mordów bratobójczych. Nie udało się scalić AK i NSZ, a NSZ nawet nie poparł akcji „Burza”. NSZ opracowały własny plan powstania. I - faza - w czasie wycofania się Niemców opanować teren kraju i zniszczyć lewicę; II - faza - rozwiązanie działania na zachód - po Odrę, Nysę, Bałtyk i Królewiec. Styczniu 1944 r. Armia Czerwona przekroczył graniczę Polski z 1939 r. NSZ przystąpiły do likwidacji sił lewicowych i demokratycznych wg. Planu „Z”. W styczniu 1944 KOMENDA GŁÓWNA NSZ w rozkazie nr 3 uznała, że wojska radzieckie to wojska wrogie, a współpraca z nimi to zdrada. W czerwcu 1944 utworzono w powiecie opatowskim z oddziałów południowo-wschodniej i centralnej Polski grupę operacyjną tj. BRYGADĘ ŚWIĘTOKRZYSKĄ (202 i 204 pułk piechoty) pod dowództwem płk Antoniego Szackiego-Dąbrowskiego „Bohun” w liczbie 1250 żołnierzy. Drugą grupę zamierzano utworzyć z terenów Mazowsza, Poznania i Białegostoku z dowódcą z Mazowsza. Wg planu „Z” należało zwalczać AL. i PPR i wycofać się na tereny zajęte przez aliantów (unikać walki z Niemcami i Armią Czerwoną). szlak to Kieleckie-Śląsk-Bawaria szlak to Mazowsze-Poznańskie-Meklemburgia. Rozkaz do realizacji tego planu wydany był 10 sierpnia 1944. 20 sierpnia 1944 BRYGADA ŚWIĘTOKRZYSKA pod Kurzelowem zdobyła 220 karabinów i rozpoczęto likwidować w powiatach miechowskim, opatowskim, pińczowskim, włoszczowskim, radomszczańskim, buskim siły lewicowe. 7 września 1944 NSZ rozbiły pod Rząbcem oddział AL. im. Bartosza Głowackiego; 4 partyzantów zabito 106 wzięto do niewoli, z których część wymordowano. 2 sierpnia 1944 NSZ zaatakował BCh Bolesława Kozłowskiego „Wiatr”. W czasie powstania warszawskiego oddziały NSZ pod dowództwem ppłk Reliszko „Kołodziejski” odbił 400 Żydów. W swej broszurce O co walczą NSZ wskazywano na wroga nr 1 - ZSRR i komunistów nr 2 - Niemcy. Dnia 15 stycznia 1945 kiedy ruszyła Armia Czerwona Brygada Świętokrzyska ruszyła na zachód. Koło Żarnowa Niemcy ją przepuścili przez front. Przez Lubliniec, Morawy 13 kwietnia dotarła do Pilzna. 6 maja 1945 nawiązała łączność z jednostkami armii amerykańskiej.
Bataliony Chłopskie	Ruch ludowy, działający pod kryptonimem „ROCH”, przystąpił do działalności konspiracyjnej dopiero jesienią 1940 r. Nastąpiło to z inicjatywy ludowców Kieleszczyzny, którzy w sierpniu 1940 r. na naradzie we wsi Grabiec w powiecie włoszczowskim nie tylko uznali za konieczne tworzenie własnego chłopskiego wojska, ale bez czekania na zgodę „góry” podjęli decyzję o przystąpieniu do jego organizowania w swoim województwie. Z wiadomością o tym udał się do Warszawy, do CENTRALNEGO KIEROWNICTWA RUCHU LUDOWEGO „ROCH”, jeden z uczestników tego zebrania por. rez. Franciszek Kamiński („Zenon Trawiński”), znany działacz ludowy, do wybuchu wojny prezes MAZOWIECKIEGO ZWIĄZKU MŁODZIEŻY WIEJSKIEJ RP „WICI”, już od października 1939 r. aktywny w tworzeniu konspiracji w województwach lubelskim i kieleckim. Inicjatywa ta została zaakceptowana i wkrótce potem CKRL przystąpiło do budowy własnej organizacji wojskowej, którą nazwano STRAŻ CHŁOPSKA (CHŁOSTRA). Jej komendantem głównym został Franciszek Kamiński. W kilka miesięcy później od wiosny 1941 r., nazwę tę zmieniono na BATALIONY CHŁOPSKIE. I w tym przypadku inicjatywa wyszła od ludowców z Kieleszczyzny, którzy pierwsi zaczęli tak nazywać oddziały STRAŻ CHŁOPSKA. Początkowo SL nie zamierzało tworzyć własnej konspiracyjnej organizacji wojskowej, po przeszkoleniu wojskowym kierowało swoich członków do SŁUŻBY ZWYCIĘSTWU POLSKI, a następnie ZWIĄZKU WALKI ZBROJNEJ. Do organizacji wstępowali mieszkańcy wsi. Trzon organizacji stanowili członkowie SL, ZWIĄZEK MŁODZIEŻY WIEJSKIEJ „SIEW”. Organizacją kierowała KOMENDA GŁÓWNA BCh; komendantem głównym do końca istnienia BCh był Franciszek Kamiński, zwierzchnikiem - z ramienia CENTRALNEGO KIEROWNICTWA RUCHU LUDOWEGO „ROCH” - J. Niećko. Jednostkami organizacyjnymi w terenie były: okręg (obejmował województwo), podokręg (kilka powiatów), obwód (powiat), rejon (kilka gmin), gmina i gromada. Do końca 1941 zorganizowano dziesięć okręgów: I - Warszawa-Miasto, II - Warszawa-Województwo, III -Kielce, IV - Lublin, V - Łódź, VI - Kraków, Rzeszów, Śląsk, VII - Białystok, VIII - Wołyń, IX - Lwów, Stanisławów, Tarnopol, X - Poznań. Pion wojskowy BCh obejmował: oddziały taktyczne (liczące 112 tys. ludzi), tj. sekcje, drużyny, plutony i kompanie przygotowane do udziału w powszechnym powstaniu narodowym planowanym w końcowej fazie wojny, oddziały terytorialne miały wspierać walkę oddziałów taktycznych na własnym terenie, ochraniać obiekty i ważniejsze zakłady przemysłowe, zwalczać dywersantów oraz spadochroniarzy nieprzyjaciela, czyli spełniały rolę milicji ludowej. W 1941 zaczęły powstawać samorzutnie, a od 1942 w sposób zorganizowany, oddziały specjalne, liczące od kilkudziesięciu ludzi, przeznaczone do prowadzenia walki bieżącej z wrogiem. Łącznie powstało i działało ok. 300 oddziałów specjalnych. Głównym ich zadaniem było przeciwdziałanie terrorowi o niedopuszczenie do zaboru mienia rolników przez okupanta. BCh stoczyły z policją i wojskiem niemieckim wiele potyczek i bitew partyzanckich, m.in. w obronie wysiedlonych chłopów Zamojszczyzny. 30 grudnia 1942 pod Wojdą oraz 1 lutego pod Zaborecznem i 2 lutego 1943 pod Różą (obecnie w województwie zamojskim). Od tego czasu zaczęły powstawać oddziały partyzanckie BCh. Od jesieni 1943 tworzono też oddziały Ludowej Straży Bezpieczeństwa. Największy rozwój partyzanckie BCh. Od jesieni 1943 tworzono też oddziały Ludowej Straży Bezpieczeństwa. Największy rozwój partyzancki nastąpił w 1943-1944. Łącznie powstało i działało ok. 70 oddziałów partyzanckich BCh. W końcowym okresie okupacji niemieckiej BCh liczyły 155-160 tys. żołnierzy. W wyniku długich pertraktacji o scaleniu BCh z ZWZ-AK 30 maja 1943 podpisana została umowa scaleniowa, a 15 lipca 1944 r. ukazały się rozkazy KG BCh i KG AK uznające akcję scaleniową za zakończoną. Do AK włączono oddziały taktyczne BCh (ok. 50 tys. żołnierzy); pozostała część dążyła do zachowania maksymalnej niezależności; w 1944 niektóre oddziały weszły w skład Armii Ludowej. BCh zostały rozwiązane w marcu 1945. CKRL żądało od Naczelnego Wodza zrównania BCh i ZWZ - zostaje to odrzucone. Rozwój BCh był ograniczony przez dwie rzeczy: działalność wyłącznie na wsi, brak wpływów ludowców w armii przedwojennej. Samą trudnością był brak kadry oficerskiej np. w okręgu kieleckim 1943 było 109 oficerów, głównie rezerwy. Ponadto BCH były bardzo słabo uzbrojone. Walkę bieżącą prowadziły od 1942 oddziały specjalne (400) i od 1943 oddziały partyzanckie (70). Pismem BCh był „Powstaniec”. Utworzone w 1942 oddziały specjalne przekształciły się w oddziały partyzanckie największe to: Stanisława Basaja („Ryś” - 800 osób, Janan Sańty („Ośka”) - 700 osób, Piotra Pawiny („Wolski”), Józefa Kurasia („Ogień”) i „Lan-22”. Największe samodzielne akcje zbrojne BCh (inaczej CHŁOSTRY) miały miejsce na Zamojszczyźnie - używana jest nawet nazwa „powstanie zamojskie”. Akcje te związane były z przesiedleniami Polaków i próbą germanizacji tych ziem. Pierwszy krok niemiecki to zmiana nazwy Zamościa na Himmlerstadt. Dalej wysiedlenie ponad 100 tys. Polaków z 293 wsi i sprowadzenie na ich miejsce kolonistów niemieckich z Besarabii i Bukowiny. Akcja trwała od listopada 1942 do sierpnia 1943 ze strony niemieckiej kierowali nią gubernator dyskryktu - Zorner i dowódca SS - gen. Odilo Clobocnik. Ludności dano godzinę na spakowanie i można było wziąć 20 zł. Najpierw kierowano ludzi do obozów przejściowych, a później na roboty do Rzeszy lub do obozów: Majdanek, Oświęcim. Dzieci do obozów germanizacyjnych. Część wsi pacyfikowano: Kitów -165 zamordowanych, Sochy - 183. ludność Zamojszczyzny uciekła do lasów i inspirowała samoobronę. 15 grudnia 1942 na odprawie komendantów podjęto decyzję o zbrojnym oporze ze strony BCh i o spaleniu 10 wsi zasiedlonych przez kolonialistów w dniach 20-25 grudnia 1942. 30 grudnia pod Wojdą 1 KADROWA KOMPANIA BCh por. Jerzego Mara-Meyera („Vis”, „Miller”) wraz z oddziałem radzieckim kpt. „Wołodina” starła się z batalionem policji niemieckiej kpt. Biskady. Straty niemieckie 20 zabitych: 20 rannych - polskie 7 zabitych i kilku rannych. Cała potyczka zakończyła się zwycięstwem. Niemcy zostali zmuszeni do ucieczki. 1 lutego 1943 w Zaborecznie 400-osobowy oddział BCh mjr Franciszka Bartłomowicza („Grzmot”) walczył 8 godzin z oddziałem pacyfikacyjnym mjr Schwiegera w sile 600 żołnierzy. Partyzanci odparli dwa ataki niemieckie. Ponadto dokonywano akcji dywersyjnych m. in. oddział BCh Czesława Aborowicza („Azja”) spalił 4 wsie kolonistów niemieckich: Janówka, błota Komorowska, Wierzbie, Lipsko. Do akcji włączyło się również AK oddział „Wira” paląc wsie np. Cieszyn, Komarów, Zubowice. W lipcu 1943 przybyły pułki GL im. Tadeusza Kościuszki. Niemcy w ramach tzw. akcji „Werwolf” rzucili 30000 żołnierzy i DYWIZJĘ SS „GODIZIEN”. Na skutek ruchu oporu Polaków (300 akcji m. in. 30 dywersji kolejowych, 6 bitew) i czynników ekonomicznych Himmler zawiesił akcję, a wcześniej odwołał Zorner. W lipcu 1943 program BCh obejmował m. in.: Likwidację konfidentów, Niszczenie maszyn w majątkach niemieckich, Ataki na administrację okupanta, Odbijanie więźniów, Niszczenie gorzelni, tartaków, mleczarni. Ogółem BCh wykonały 10000 akcji i stoczyły 1200 walk - rozbiły wiele więzień m.in. w Krasnym Stawie (uwolniono 230 więźniów) i w Pińczowie (28).
prasa gadzinowa	gazety, które kontrolował okupant niemiecki i były wydawane w języku polskim.
pistolet maszynowy

1

---