Socjologia pracy i przemysłu
Praca jako proces społeczny
Socjologię pracy można określić jako szczegółową dziedzinę socjologii zajmującą się badaniem pracy rozumianej jako proces społeczny. Stwierdzenie, że praca zawodowa ludzi jest procesem społecznym wynika m.in. z tego, że:
Jest ona działalnością świadomą i celową. Cele pracy nie są wyznaczane przez jednostkę lecz są określone społecznie tzn. przez zakład lub bezpośredniego przełożonego, przez grupę pracowniczą, której pracownik jest członkiem, a szerzej przez odbiorców produktów i usług czyli przez całe społeczeństwo.
Praca jest zespołem czynności społecznie regulowanych tzn. jest ona zorganizowana i wykonywana w ramach organizacji. Przebieg pracy, jej intensywność, jakość i ilość jest regulowana przez oddziaływanie innych ludzi i grup społecznych zarówno formalnych jak nieformalnych.
Praca jednostki jest wykonywana na użytek innych ludzi, służy zaspokojeniu potrzeb innych ludzi.
Praca jest aktem wzajemnego oddziaływania ludzi na siebie i przez to jest źródłem tworzenia się grup społecznych i więzi między ludźmi.
Praca jest podstawą zróżnicowania społecznego, zawodowego, czyli źródłem struktury i stratyfikacji całego społeczeństwa.
Praca kształtuje cechy osobowości wykonawcy, czyli jest źródłem tworzenia się wzorów osobowych właściwych dla poszczególnych zawodów, kultury i etyki zawodowej. Praca stwarza człowieka, zaspokaja wiele jego potrzeb, określa jego pozycję w społeczeństwie.
Przedmiot socjologii pracy
Przedmiotem badań socjologii pracy są wszystkie te zjawiska, które bądź to wpływają na przebieg czynności pracy, bądź też są skutkami wykonywania pracy przez ludzi. Przykładowo są to m.in. następujące zagadnienia:
Społeczne skutki rozwoju techniki - wpływ techniki i technologii na układ grup społecznych i stosunków międzyludzkich, na strukturę społeczną i zawodową, na zmiany w hierarchii prestiżu zawodów, intensywność pracy, na wydajność i zarobki itp.
Społeczne skutki organizacji pracy - np. społeczne konsekwencje rozdrobnienia pracy, struktur hierarchicznych i biurokratycznych.
Społeczna regulacja zachowań jednostki w miejscu pracy - powstawanie nieformalnych grup społecznych i ich wpływ na motywy, postawy i zachowania jednostek w miejscu pracy.
Struktura władzy w zakładzie pracy i proces kierowania ludźmi - kierownictwo liniowe, partycypacja pracowników w zarządzaniu, style kierowania.
System społeczny zakładu pracy - struktura demograficzna (wiek, płeć), zawodowa, kategorie według miejsca zamieszkania, pochodzenia społecznego, układ grup społecznych nieformalnych i więzi między nimi.
Patologie systemu społecznego przedsiębiorstwa - konflikty, fluktuacja załogi, absencje, alkoholizm, niskie morale załogi - przyczyny, skutki i sposoby przezwyciężania zjawisk patologicznych.
Postawy i motywacje do pracy - motywacyjna funkcja płac i innych nagród, proces adaptacji społeczno-zawodowej, wychowawcza funkcja zakładu pracy, dyscyplina pracy.
Polityka personalna i socjalna w zakładzie pracy - awanse, szkolenia zawodowe, ochrona pracy, działalność socjalna i humanizacyjna w zakładzie pracy, ocena pracowników.
Kultura i etyka pracy - wpływ pracy na tworzenie się wzorów osobowych pracowników, normy etyczne w poszczególnych zawodach.
Przedmiot socjologii przemysłu
Socjologia pracy pod względem przedmiotu badań jest bardzo ściśle powiązana z socjologią przemysłu. Z socjologią przemysłu wiąże ją wspólne pochodzenie. Socjologia pracy rozwinęła się z początkiem XX wieku w krajach uprzemysłowionych i zajmowała się problemami pracy w przemyśle, później zajęła się również pracą w innych działach życia gospodarczego lub społecznego. Z tego powodu socjologia pracy ma bardziej uniwersalny przedmiot badań, zajmuje się pracą ludzi w każdym rodzaju miejsca pracy - na roli, w urzędzie, w szkole itp. Natomiast socjologia przemysłu obok problematyki pracy i zawodów przemysłowych podejmuje też takie zagadnienia, którymi nie interesują się socjologowie pracy. Przykładowo są to takie zagadnienia jak:
wpływ uprzemysłowienia na strukturę zawodową i poziom życia społeczeństwa, strukturę klas i warstw społecznych, hierarchia prestiżu zawodów,
procesy społeczne wywoływane industrializacją - zmiana aspiracji zawodowych młodzieży, zjawiska patologii społecznej w regionach uprzemysłowionych,
urbanizacja pod wpływem industrializacji,
zjawisko proletaryzacji i potrzeba deproletaryzacji społeczeństwa.
Pojawienie się produkcji przemysłowej na skalę masową spowodowało duże przemiany w strukturze gospodarczej i społecznej "społeczeństw przemysłowych". Przemiany te były przedmiotem analiz najpierw przez ekonomistów takich jak A.Smith, D.Ricardo później przez reformatorów społecznych jak. R.Owen, Ch.Fourier, H.Saint-Simon, K.Marks a następnie począwszy od połowy XIX wieku przez socjologów m.in. przez A.Comte'a, T.Veblena, E.Durkheima, M.Webera i innych.
W Polsce zainteresowania socjologią przemysłu pojawiły się w dwudziestoleciu międzywojennym, głównie pod wpływem socjologii amerykańskiej. Społeczne konsekwencje rozwoju przemysłu badali m.in.F.Znaniecki, L.Krzywicki i K.Adamiecki. Po II wojnie światowej socjologia przemysłu rozwinęła się dopiero od początku lat sześćdziesiątych. Szczególną aktywność wykazali w tej dziedzinie A.Sarapata, K.Doktór, J.Szczepański i wielu innych współczesnych socjologów polskich.
Według S. Czajki i J. Sztumskiego socjologia przemysłu zajmuje się m.in. takimi zagadnieniami jak:
wpływ przemysłu na kształtowanie się społeczeństwa. (Człowiek a technika. społeczne skutki produkcji przemysłowej. tzw. rewolucja techniczna i jej społeczne konsekwencje).
Społeczna struktura organizacji przemysłowej. (Instytucje przemysłowe. Przedsiębiorstwo przemysłowe, jego struktura i funkcje społeczne. Struktura społeczna załogi przedsiębiorstwa przemysłowego.
Wpływ organizacji przedsiębiorstwa na kształtowanie się życia społecznego oraz morale pracowników. Jednostka a kolektyw roboczy). Psychospołeczne aspekty pracy w przedsiębiorstwie przemysłowym. (Stosunek pracowników do pracy, zawodu, płacy i awansu. Uwarunkowania zadowolenia z pracy w przedsiębiorstwie przemysłowym. Czynniki integrujące i dezintegrujące załogę przedsiębiorstwa przemysłowego. Uwarunkowanie procesu adaptacji do pracy w przemyśle).
Społeczne uwarunkowania wydajności pracy w przemyśle. (Wpływ makro- i mikrośrodowiska społecznego na kształtowanie się wydajności pracy). Społeczne uwarunkowania bodźców ekonomicznych i pozaekonomicznych. Typologia bodźców i mechanizmu ich funkcjonowania".
Według S.Dzięcielskiej-Machnikowskiej - do przedmiotu badań socjologii przemysłu
należy:
- uprzemysłowienie,
- społeczne uwarunkowania, motywacje i skutki pracy w przemyśle,
- zakład przemysłowy jako system społeczny, tzn. system grup i stosunków
społecznych,
- konflikt przemysłowy i sposoby jego rozwiązywania,
- zakład jako część systemu społecznego, powiązania przemysłu z miastem
i regionem,
- przemysł a środowisko naturalne.
W okresie budowy wielkiego przemysłu, industrializacja zarówno w Polsce jak i w innych krajach była przyjmowana jako proces bardzo pożądany. Wielki przemysł stwarzał zapotrzebowanie na siłę roboczą, przez co powstawały nowe miejsca pracy, umożliwiał wzrost poziomu życia ludności, zmieniał strukturę społeczno-zawodową, stwarzał perspektywy kształcenia i awansu społecznego dla szerokich rzesz ludności, umożliwiał wielką migrację z przeludnionej i zacofanej wsi do miast, budził wielkie nadzieje na postęp cywilizacyjny. Przekształcenie klasy chłopskiej w wielkoprzemysłowy proletariat traktowano jako postęp społeczny. Z dzisiejszej perspektywy zjawisko proletaryzacji społeczeństwa pod wpływem uprzemysłowienia oceniane jest inaczej.
W. R*pke - przedstawiciel niemieckich neoliberałów - w proletaryzacji widzi wielkie zagrożenie dla życia jednostek i społeczeństw. Jego zdaniem proletariat cierpi na brak tego, co cechowało chłopów i rzemieślników tj. niezależności i autonomii całej ich egzystencji, mocnego zakorzenienia w środowisku domowym i rodzinnym, posiadanej własności i wykonywanym zawodzie. Staje się więc jasne, że proletariat pozbawiony jest tego rodzaju egzystencji, jaka przyrodzona jest istotom ludzkim i jaka daje nam satysfakcję, z tego, że żyjemy w harmonii z naturą.
Taka kaleka - zdaniem Roepkego - egzystencja proletariatu jest skutkiem wydziedziczenia z własności prywatnej. Nastąpiła koncentracja własności w rękach nielicznych i przekształcenie szerokich rzesz ludzi w zatomizowaną, zurbanizowaną masę najemników. Ponadto proletaryzacja jest zjawiskiem niebezpiecznym. Masa ludzi staje się ślepą, podatną na demagogię i manipulację siłą łatwo ulegającą totalitaryzacji. W związku z tym R*pke postuluje deproletaryzację polegającą głównie na dekoncentracji produkcji, rozproszeniu własności i uwłaszczeniu najemników.