Program ochrony zasobów genetycznych

pszczół rasy środkowoeuropejskiej linii Augustowska

1. Historia rasy

Rasa pszczół środkowoeuropejska Apis mellifera mellifera L. pierwotnie obejmowała swym zasięgiem tereny całej Polski, z wyjątkiem jej południowych krańców. Pszczoły te podlegały jedynie selekcji naturalnej i przystosowały się do trudnych warunków klimatyczno-pożytkowych naszego kraju. Wytworzyły szereg cennych cech takich jak bardzo dobra zimotrwałość rodzin, ostrożne czerwienie przy nawrotach zimna wiosną, szybki rozwój rodzin po ustabilizowaniu się warunków pogodowych. W trakcie ewolucji powstało szereg populacji lokalnych o cechach pszczoły środkowoeuropejskiej, nieznacznie różniących się od siebie.

Na skutek masowego importu obcych ras pszczół do Polski, szczególnie w latach sześćdziesiątych XX wieku, nastąpiło niemal całkowite wyparcie pszczół środkowoeuropejskich z terenu ich naturalnego występowania. Wynikało to głównie ze specyfiki unasieniania pszczół - trutnie latając w powietrzu unasieniają naturalnie matki w całej populacji, wskutek czego następuje bardzo szybka introdukcja obcych genów, nawet przy niewielkiej ilości importowanych matek.

Jedną z linii reprezentujących genotyp pszczół środkowoeuropejskich w stosunkowo czystej formie w środowisku naturalnym dla ich pierwotnego występowania są pszczoły linii M Augustowska utrzymywane w pasiekach na terenie Puszczy Augustowskiej. Są one objęte ochroną już od lat 70 ubiegłego wieku w utworzonym w tym celu administracyjnie rejonie hodowli zachowawczej, dzięki czemu przetrwały i stanowią obecnie cenne źródło genów pszczół środkowoeuropejskich. Program ochrony pszczół augustowskich realizowany początkowo przez Oddziały Centralnej Stacji Hodowli Zwierząt, a od 2001r. Krajowego Centrum Hodowli Zwierząt doprowadził do utworzenia stada zachowawczego tej linii w pasiece w Olecku, obecnie należącej do Stacji Hodowli i Unasieniania Zwierząt Sp. z o.o. w Bydgoszczy oraz kilku stad w pasiekach indywidualnych.

2. Uzasadnienie konieczności ochrony

W rejonie hodowli zachowawczej pszczoły utrzymywane są w większości przez pszczelarzy indywidualnych. W latach siedemdziesiątych XX wieku populacja w rejonie liczyła ok. 1500 rodzin pszczelich. W ostatnich latach liczebność populacji wykazuje tendencje spadkowe, ze względu na ubogie pożytki i trudne warunki klimatyczne bytowania pszczół. Dodatkowym czynnikiem wpływającym na zmniejszanie się populacji jest starzenie się i wymieranie pszczelarzy, którzy nie pozostawiają następców.

Wśród pszczelarzy przeważają ludzie starsi, hołdujący tradycyjnym metodom gospodarki pasiecznej w ulach najstarszego w Polsce typu warszawskiego zwykłego, zrobionych własnoręcznie lub dziedziczonych z ojca na syna. Ze względu na oddalenie od większych ośrodków, w pasiekach tych przetrwały bardziej prymitywne systemy gospodarki pasiecznej, nastawione na rójki, gdzie nie stosuje się metod ograniczania czerwienia matek i sterowania rozwojem pszczół, a pszczołom nie odbiera się całego miodu przed zimą. Tradycyjne, a nawet obrzędowe traktowanie pszczół, z jakim mamy tu do czynienia, jest zanikającym elementem historycznym kultury rolniczej i miejscowego folkloru.

Niepokojącym zjawiskiem ostatnich lat jest napływ właścicieli działek z innych rejonów Polski w tym pszczelarzy, którzy nie są zainteresowani utrzymywaniem pszczół augustowskich lub nie wiedzą o utworzonym rejonie hodowli zachowawczej. Stwarza to istotne zagrożenie ze względu na możliwość introdukcji pszczół innych ras i linii do populacji chronionej.

W hodowli pszczół postęp nie opiera się wyłącznie na selekcjonowaniu populacji w obrębie linii, ale przede wszystkim wynika z wykorzystania ich zdolności krzyżowniczej. Pszczoły miejscowe (tzn. rodzime) posiadają cechy mogące mieć duże znaczenie w krzyżowaniu z innymi liniami. Powtarzalność rezultatów krzyżowania zależy od utrzymywania populacji w czystości rasy i linii.

Przy ogólnie zmieszańcowanym pogłowiu pszczół w Polsce konieczne jest chronienie pozostałości pszczół miejscowych w ich naturalnych enklawach, gdzie do tej pory przetrwały dzięki swej odrębności genetycznej i unikatowym cechom.

3. Cele programu

1. Zachowanie populacji pszczół miejscowych M Augustowska w rejonie hodowli zachowawczej, z równoczesnym dążeniem do utrzymania ich liczebności na poziomie nie mniejszym niż 1000 rodzin pszczelich, w tym w centrum rejonu co najmniej 200 rodzin.

2. Zwiększenie i utrzymanie liczebności stad zachowawczych na poziomie minimum 200 rodzin pszczelich w linii M Augustowska.

3. Stabilizacja i zachowanie w stadach zachowawczych cech typowych dla linii.

4. Reintrodukcja matek ze stad zachowawczych do populacji utrzymywanej w obrębie rejonu hodowli zachowawczej.

5. Doskonalenie cech użytkowych takich jak: miodność, nierojność, łagodność, przy zachowaniu charakterystycznych dla chronionej populacji cech fenotypowych oraz biologicznych, takich jak: dobra zimotrwałość, dostosowanie rozwoju rodzin pszczelich do warunków zewnętrznych.

4. Wzorzec - standard hodowlany

rasa: środkowoeuropejska (M) linia: Augustowska (A)

I.	Przynależność rasowa
1)	na podstawie cech: długość języczka indeks kubitalny	Zakres wartości cech z pomiarów mieści się w ramach modelu dla rasy środkowoeuropejskiej w zakresie +/- 3Z (Z= wskaźnik podobieństwa wg Gromisz M. Pszczelnicze Zeszyty Naukowe, PWRiL 1981 r.,s.51) lub Zakres wartości cech mieści się w ramach modelu dla populacji ekotypowej, określonego przez ISK OP w Puławach
		lub
2)	na podstawie użyłkowania prawego skrzydła)	Wskaźnik podobieństwa do populacji wzorcowej dla badanej próbki pszczół nie powinien być większy od 3 (WP≤3).
II.	Cechy fenotypowe
1)	Ubarwienie osobników	ubarwienie wszystkich osobników jest jednolicie ciemne, bez zażółceń; u czerwiących matek dopuszczalne jest brązowe rozjaśnienie sternitów, tergitów i odnóży (bez zażółceń) oraz jaśniejsze ubarwienie owłosienia u wszystkich osobników
2)	Kształt matek	matki o kształcie wydłużonym - nie krótkie i beczkowate, o wyglądzie prawidłowym, bez wyraźnych wad anatomicznych i uszkodzeń mechanicznych
III.	Cechy biologiczne
1)	Rozwój	wiosną zaczyna intensywny wychów czerwiu w momencie dopływu pyłku do gniazda; rodziny pszczele rozwijają się bardzo dynamicznie
2)	Skłonność do rójki	na brak pożytku i zbyt ciasne gniazdo reagują trudnym do opanowania nastrojem rojowym
3)	Sposób zachowania pszczół wskazujący na ich łagodność lub złośliwość.	nie reagują zwiększoną złośliwością na przerwy w dopływie nektaru; wykazują nieco zwiększoną złośliwość przy złej pogodzie
4)	Zimotrwałość	linia dobrze zimuje, wykazuje małe zużycie pokarmu w czasie zimowli, pszczoły kończą zimowlę z małym lub średnim osypem
IV.	Cechy zachowania
1)	Zachowanie pszczół na plastrze	pszczoły, jak również matki w czasie przeglądu gniazda wykazują znaczny niepokój i są ruchliwe, robotnice szybko biegają po plastrze, spływają w dół, tworząc grona
2)	Miejsce gromadzenia zapasów	zapasy miodu pszczoły gromadzą wokół czerwiu; niezbyt chętnie zagospodarowują nadstawki; pyłek zbierają intensywnie gromadząc go wokół czerwiu lub w komórkach między czerwiem, układając go w sposób nieuporządkowany na różnych plastrach
3)	Ograniczanie czerwienia matek	wykazują skłonność do ograniczania matek w czerwieniu przy bardzo intensywnych pożytkach
4)	Sposób zasklepiania plastrów	zasklep na świeżo poszytych plastrach (po pożytku głównym) - na sucho lub półmokro
V.	Cechy produkcyjne
	Miodność	linia wykorzystuje pożytki od wczesnych do późnych (od rzepaku do spadzi); bardzo dobrze wykorzystuje pożytki ubogie

Próbki pszczół do oceny przynależności rasowej są preparowane w pasiece utrzymującej stado zachowawcze wiodące; pomiary i analizy wykonywane są w laboratorium morfologii pszczół, znajdującym się obecnie w Stacji Hodowli i Unasieniania Zwierząt w Bydgoszczy Sp. z o.o., Pasieka Hodowlana w Olecku, Sekcja Hodowlana w Parzniewie.

5. Zakres prowadzenia oceny wartości użytkowej pszczół niezbędny do realizacji programu

Dla pszczół linii hodowlanej M Augustowska prowadzi się ocenę wartości użytkowej łącznie z oceną wartości hodowlanej. Ocena prowadzona jest wg stacjonarnej lub terenowej metodyki oceny pszczół zgodnie z obowiązującymi przepisami. Ocena obejmuje poszczególne matki pszczele pochodzące z linii hodowlanej pszczół M Augustowska.

A. Szczegółowy sposób prowadzenia oceny stacjonarnej dla linii hodowlanej pszczół
M Augustowska wg Stacjonarnej metodyki oceny pszczół.

Cechy podlegające ocenie oraz zasady ich oceny:

W ocenie stacjonarnej prowadzona jest ocena fenotypu oraz ocena cech użytkowych.

Ocena fenotypu prowadzona jest według skali (++), (+), (-), ocena pozostałych cech wg. skali punktowej od 1 do 3 punktów lub 0 do 3 punktów.

Cechy podlegające ocenie oraz zasady ich oceny:

1. Cechy fenotypowe:

1) Ubarwienie szkieletu chitynowego matek, robotnic i trutni

cecha pożądana: jednolicie ciemne (++)

u matek czerwiących brązowe rozjaśnienia sternitów, tergitów i odnóży oraz jaśniejsze owłosienie u wszystkich osobników (+)

cecha dyskwalifikująca: osobniki zażółcone (-)

termin obserwacji: matek i trutni podczas unasieniania,

pszczół-robotnic podczas przeglądu rodzin w stadzie

2) Kształt i ogólny wygląd matek:

cecha pożądana: matki wydłużone o prawidłowej budowie (++)

cecha dyskwalifikująca: matki krótkie, beczkowate, małe, koślawe, z uszkodzeniami mechanicznymi (-)

termin obserwacji: po wygryzieniu matek i obserwacja matek czerwiących

II. Cechy biologiczne

1) Dostosowanie rozwoju do warunków zewnętrznych - oceniane na podstawie ilości czerwiu w rodzinie przeliczonej na pełne plastry (z dokładnością do 0,5 plastra) w następujących terminach:

I pomiar - przy przeglądzie wiosennym,

II pomiar - po około 30 dniach po I pomiarze,

w porównaniu do średniej ocenianej populacji.

Skala oceny:

3 pkt. - wartości z I pomiaru średnie i poniżej średniej, różnica z pomiarów co najmniej średnia

2 pkt. - wartości z I pomiaru powyżej średniej, różnica z pomiarów średnia lub większa od średniej

l pkt. - różnica z pomiarów poniżej średniej.

Przy określaniu średnich wartości przyjmuje się tolerancję +- 0,5 plastra czerwiu.

2) skłonność do rójki - oceniana na podstawie skłonności do występowania nastroju rojowego w rodzinie (budowanie miseczek matecznikowych lub mateczników rojowych), a także na podstawie reakcji rodziny na zabiegi przeciwrojowe.

Skala oceny:

3 pkt.- rodziny bez nastroju rojowego,

2 pkt. - rodziny z pozytywną reakcją na zabiegi przeciwrojowe

l pkt. - rodziny wymagające intensywnych zabiegów przeciwrojowych

0 pkt. - wyjście roju lub konieczność rozrojenia

3) sposób zachowania wskazujący na łagodność lub złośliwość - oceniana na podstawie reakcji pszczół na prace w rodzinie pszczelej i na dym.

Skala oceny:

3 pkt. - rodziny spokojnie obsługiwane pozwalają pszczelarzowi na pracę bez dymu lub

przy użyciu minimalnej ilości dymu;

2 pkt. - pszczoły atakują z przyczyn uzasadnionych (pogorszenie warunków atmosferycznych lub nieumiejętna obsługa);

l pkt. - pszczoły atakują bez powodu;

0 pkt. - wybitna złośliwość pszczół przejawiająca się żądleniem nawet przy zbliżaniu się do ula - dyskwalifikacja.

4) zimotrwałość - oceniana na podstawie ilości plastrów obsiadanych przez pszczoły na wiosnę podczas pierwszego możliwego przeglądu po pierwszym oblocie wiosennym, w stosunku do wielkości rodziny zazimowanej (konieczności ścieśniania gniazda) oraz na podstawie ogólnej kondycji rodziny pszczelej po zimowli.

Skala oceny:

3 pkt.- rodziny silne, nie wymagające ścieśniania gniazda,

2 pkt. - rodziny z małym osypem wymagające niewielkiego ścieśnienia gniazda (1-2 plastry),

l pkt. - rodziny wymagające ścieśnienia gniazda o większą liczbę ramek, z dużym osypem, zawilgoconymi czy zaperzonymi plastrami, w ogólnie słabej kondycji

0 pkt. - spadek rodziny zimą lub rodzina nie rokująca rozwoju

Rodziny otrzymujące 0 lub l punkt będą dyskwalifikowane.

III. Cechy zachowania:

1. Zachowanie pszczół na plastrach po wyjęciu z ula:

cechy pożądane: ruchliwość, “spływanie” w dół plastra, tworzenie “gron” (++)

ruchliwość, “spływanie” w dół plastra, brak “gron” (+)

cecha dyskwalifikująca: uporczywe trzymanie się plastra (-)

termin obserwacji: podczas przeglądu rodzin

2. Miejsce gromadzenia zapasów:

a) Miejsce gromadzenia miodu - premiowane gromadzenie zapasów miodu wokół czerwiu (++)

b) Rozmieszczenie pyłku - premiowane gromadzenie dużej ilości pyłku wokół czerwiu, w komórkach między czerwiem, w sposób nieuporządkowany (++)

c) Ograniczanie matek w czerwieniu przy intensywnych pożytkach (++)

3) Sposób zasklepienia plastrów:

cecha pożądana: suchy (biały) (++)

półmokry (+)

cecha dyskwalifikująca: typowo mokry (ciemny) (-)

termin obserwacji: na plastrach zasklepionych w sezonie, głównie w okresie miodobrania

IV. Cechy produkcyjne:

Miodność - określana w kg miodu, oszacowana na podstawie stopnia wypełnienia plastrów stwierdzonych w rodzinach pszczelich podczas przeglądów przeprowadzonych po zakończeniu poszczególnych pożytków oraz plastrów odebranych.

Skala oceny:

3 pkt. - wydajność z rodziny powyżej średniej dla ocenianej populacji;

2 pkt. - wydajność zbliżona do średniej dla ocenianej populacji (przyjmuje się tolerancję +- 2 kg miodu);

l pkt. - ilość miodu poniżej średniej;

0 pkt.- brak miodu, konieczność karmienia

B. Ocena terenowa

Grupy do oceny terenowej prowadzonej zgodnie z obowiązującymi przepisami mogą być tworzone zarówno w czystości linii jak i w unasienianiu krzyżowym międzyliniowym i międzyrasowym. Ocena terenowa może być prowadzona na terenie całego kraju.

6. Określenie wielkości populacji biorącej udział w programie

Liczebność populacji objętej ochroną zasobów genetycznych w stadach zachowawczych w 2008r. wynosiła 106 rodzin.

Stado zachowawcze wiodące należące do Stacji Hodowli i Unasieniania Zwierząt Sp. z o.o. w Bydgoszczy Pasieka Hodowlana w Olecku jest zlokalizowane na terenie rejonu hodowli zachowawczej w gminie Płaska oraz częściowo w miejscowości Markowskie koło Olecka. Stado liczy 62 rodziny. Liczebność trzech stad zachowawczych współpracujących, zlokalizowanych w strefie izolacyjnej rejonu wynosi 44 rodziny pszczele.

Populacja w strefie centralnej rejonu liczy około 300 rodzin, a na terenie strefy izolacyjnej - około 800 rodzin.

Zwiększenie liczebności populacji realizowane będzie poprzez zwiększanie liczby matek w istniejących stadach zachowawczych oraz włączanie do programu nowych stad współpracujących.

7. Metody hodowlane

a) Prace hodowlane prowadzone będą w kierunku zachowania fenotypu i cech charakterystycznych dla linii M A oraz doskonalenia cech użytkowych.

Dyskwalifikacji podlegają:

• matki w rodzinach pszczelich, które nie spełniają wymagań wzorca w zakresie przynależności rasowej, fenotypu lub uzyskały wynik 0 w ocenie sposobu zachowania wskazującego na łagodność lub złośliwość, albo 0 lub 1 w ocenie zimotrwałości,

• matki dające trutnie nie spełniające wymagań wzorca w zakresie fenotypowym.

Pozostałe matki będą typowane do wpisu do księgi oraz wykorzystane do reprodukcji w stadach zachowawczych, do pasiek na terenie rejonu oraz dla odbiorców komercyjnych.

b) Sposób doboru matek pszczelich i trutni do kojarzeń

W reprodukcji materiału hodowlanego dla stad zachowawczych mogą brać udział:

1. matki, które spełniły minimalne wymagania wpisu do ksiąg,

2. matki bez pochodzenia lub ich córki pozyskane w rejonie hodowli zachowawczej po pozytywnej ocenie obejmującej cechy ubarwienia osobników w rodzinie i zachowania pszczół na plastrach.

Reprodukcja matek przeznaczonych do strefy centralnej rejonu augustowskiego prowadzona jest od matek wpisanych do księgi i od ich córek zidentyfikowanych do oceny stacjonarnej wybranych w sposób losowy, przy zastosowaniu:

- unasieniania sztucznego - po stronie ojcowskiej będą stosowane wybrane losowo trutnie mieszane pochodzące od niespokrewnionych matek utrzymywanych w stadzie zachowawczym i zidentyfikowanych jako materiał mateczny lub ojcowski,

- unasieniania naturalnego w strefie centralnej rejonu.

Corocznie wymiana tak odchowanych matek w strefie centralnej nie będzie przekraczała około 15% stanu populacji strefy centralnej.

W reprodukcji materiału hodowlanego i użytkowego dla pozostałych odbiorców po stronie matecznej i ojcowskiej mogą brać udział matki, które spełniły minimalne wymagania wpisu do ksiąg.

Podstawowym celem doboru do kojarzeń w stadach zachowawczych jest zapewnienie jak największej zmienności genetycznej oraz zapobieganie inbredowi przy zachowaniu fenotypu i cech charakterystycznych dla linii. Osiągnąć to można poprzez podzielenie populacji na grupy wykorzystywane do rozrodu, przy założeniu jak najmniejszego spokrewnienia między grupami.

W stadzie zachowawczym linii M A podział na grupy stosuje się od 1995 r. przy czym grupa I obejmuje rodziny najbardziej typowe. Stopniowo, wraz ze wzrostem liczby rodzin w stadach, będzie wzrastała liczba grup. Numeracja grup według kolejnych numerów nie ulega zmianie z pokolenia na pokolenie.

W kojarzeniach kolejnych pokoleń matek z poszczególnych grup po stronie ojcowskiej wykorzystywane są trutnie z grupy lub grup wybranych według zasady zakładającej, że powtórzenie tej samej grupy po stronie ojcowskiej powinno odbywać się w przybliżeniu co tyle lat ile jest grup. W rotacji grup linii M A będzie stosowane okresowe naturalne unasienianie matek w strefie centralnej rejonu hodowli zachowawczej.

Matki w każdej z grup będą inseminowane głównie nasieniem trutni mieszanych, pochodzących od matek wpisanych do księgi lub ich córek. W miarę możliwości technicznych przewiduje się także zastosowanie mieszania nasienia pobranego od różnych trutni zgodnie ze schematem rotacji grup.

W celu zapewnienia zmienności możliwe jest stosowanie doboru indywidualnego, a także naturalnego unasieniania matek na terenie rejonu hodowli zachowawczej dla linii M A.

Do stad zachowawczych mogą być także wprowadzane matki i trutnie pochodzące z pasiek zlokalizowanych na terenie rejonu hodowli zachowawczej po pozytywnej ocenie obejmującej cechy ubarwienia osobników w rodzinie i zachowania pszczół na plastrach.

W celu zachowania wybitnych cech fenotypowych lub użytkowych, może być prowadzony także indywidualny dobór par rodzicielskich.

Matki pszczele w stadach zachowawczych współpracujących będą uzupełnieniem stanu liczebnego poszczególnych grup stada wiodącego lub będą stanowić osobne grupy.

c) Sposób wykorzystania i zakres kriokonserwacji materiału biologicznego

W hodowli pszczół nasienie wykorzystywane jest bezpośrednio po pobraniu do unasieniania matek pszczelich. Materiał biologiczny nie podlega przechowywaniu.

8. Podstawy organizacyjne realizacji programu

8.1 Programem ochrony zasobów genetycznych pszczół linii M Augustowska mogą być objęte rodziny pszczele z matkami:

1. wpisanymi do księgi lub spełniającymi warunki wpisu do księgi lub poddanymi do rodzin pszczelich w celu stacjonarnej oceny wartości użytkowej i hodowlanej zgodnie z obowiązującymi przepisami - wyprodukowanymi w pasiece stada wiodącego lub za jego zgodą od matek wpisanych do księgi lub ich córek,

2. pochodzącymi z populacji naturalnej po pozytywnej ocenie obejmującej cechy ubarwienia osobników w rodzinie i zachowania pszczół na plastrach.

Programem ochrony będą mogły być objęte pasieki utrzymujące matki pszczele linii M Augustowska spełniające warunki uczestnictwa w programie.

Kwalifikacja rodzin pszczelich do udziału w programie będzie dokonywana przez Instytut Zootechniki PIB na podstawie protokołu z przeglądu przeprowadzonego w celu stwierdzenia stanu matek na dzień 1 września.

Program realizowany będzie wspólnie przez:

1) właścicieli pasiek utrzymujących pszczoły linii M Augustowska,

2) Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy koordynujący działania w zakresie ochrony zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich,

3) podmiot prowadzący ocenę pszczół oraz księgi dla linii hodowlanych pszczół.

Zasady uczestnictwa w programie ochrony pszczelarzy utrzymujących stada zachowawcze (minimalna liczba rodzin w stadzie to 10 szt.) będzie określać umowa zawarta pomiędzy właścicielem pasieki a Instytutem Zootechniki Państwowym Instytutem Badawczym.

Włączanie nowych stad zachowawczych do programu ochrony odbywa się na wniosek właściciela pasieki złożony do Instytutu Zootechniki PIB za pośrednictwem stada zachowawczego wiodącego dla linii M Augustowska.

8.2. Stada zachowawcze

Realizacja programu będzie oparta na utrzymaniu rejonu hodowli zachowawczej pszczół augustowskich oraz współpracy pomiędzy podmiotem utrzymującym stado zachowawcze wiodące i podmiotami utrzymującymi stada zachowawcze współpracujące. Zasady tej współpracy będą określone w umowie zawartej między tymi podmiotami.

Stada zachowawcze współpracujące będą mogły być lokalizowane poza obszarem rejonu hodowli zachowawczej w warunkach północno-wschodniej Polski, (woj. podlaskie -powiaty: suwalski, sejneński, augustowski; woj. warmińsko-mazurskie - powiaty: olecki, ełcki, gołdapski i kętrzyński) w celu obserwacji wartości użytkowej populacji w odmiennych, często lepszych warunkach pożytkowych.

Rejon hodowli zachowawczej jest zlokalizowany w woj. podlaskim na terenie Puszczy Augustowskiej z centrum w gminie Płaska. Miejscowości objęte rejonem wymieniono w załączniku do programu. Rejon podzielony jest na dwie strefy:

1. Strefa centralna o promieniu około 10 km od miejscowości Płaska. Populacja obejmuje ok. 300 rodzin pszczelich stanowiących rezerwę genetyczną dla stada zachowawczego linii Augustowskiej.

2. Strefa izolacyjna obejmuje pas szerokości około 10 km od granicy strefy centralnej, populacja naturalna liczy około 800 rodzin.

Rejon hodowli zachowawczej został utworzony na terenach naturalnego występowania populacji pszczół środkowoeuropejskich. Siedliskiem linii jest Puszcza Augustowska i tereny przyległe, bardzo ubogie pożytkowo, na których występują obszary zwartych kompleksów leśnych z podszyciem niezbyt bogatym w rośliny atrakcyjne dla pszczół oraz duże obszary pozbawione drzew - ubogie łąki, często podmokłe z pojedynczymi drzewami i krzewami miododajnymi. Rzadziej zdarzają się tereny posiadające bardziej zwarte kompleksy roślin miododajnych. W Puszczy Augustowskiej panuje dość ostry klimat. Zimy są stosunkowo długie i ostre, w lecie mogą występować przymrozki a okres wegetacji roślin jest skrócony. Wiosny bywają dość kapryśne z nawrotami chłodów.

Funkcjonowanie rejonu ma na celu zabezpieczenie naturalnej populacji pszczół przed introdukcją obcych rasowo genów, a w konsekwencji przed wyparciem naturalnego genotypu pszczół środkowoeuropejskich. Realizowane jest to poprzez:

1. administracyjny zakaz przywożenia pszczół spoza rejonu oraz wprowadzania na tym obszarze matek innych linii niż M Augustowska;

2. naturalną izolację przestrzenną oraz systematyczną wymianę matek pszczelich w pasiekach położonych na terenie pasa izolacyjnego rejonu hodowli zachowawczej. Takie postępowanie powoduje wysycenie przestrzeni powietrznej trutniami pożądanymi tworząc tzw. barierę trutni i znacznie zwiększa prawdopodobieństwo unasieniania się matek z populacji chronionej w centrum rejonu nasieniem tych trutni.

W skład stad zachowawczych wchodzi:

1. materiał mateczny, czyli:

• matki zakwalifikowane do wpisu lub wpisane do księgi dla linii M A,

• matki pochodzące od matek wpisanych do księgi poddane stacjonarnej ocenie wartości użytkowej i hodowlanej dla linii M A,

• matki wybrane lub odchowane z populacji naturalnej,( po pozytywnej ocenie fenotypu i zachowania.

2. materiał ojcowski, czyli:

• matki pszczele z linii M A wpisane do księgi, a także ich córki,

• matki z populacji naturalnej w strefie centralnej po pozytywnej ocenie obejmującej cechy ubarwienia osobników w rodzinie oraz zachowanie pszczół na plastrach, wykorzystywane wyłącznie w rozrodzie stada zachowawczego.

Materiał mateczny może być wykorzystywany do odchowu matek i trutni, materiał ojcowski tylko do odchowu trutni.

Zwiększenie liczby rodzin pszczelich w stadzie zachowawczym wiodącym jest możliwe poprzez:

• odchowywanie matek-córek od matek wyselekcjonowanych w poszczególnych grupach utworzonych do reprodukcji stada,

• pobranie całych rodzin pszczelich, matek lub odchowanie matek-córek z populacji naturalnej utrzymywanej przez pszczelarzy w rejonie hodowli zachowawczej, wykazujących charakterystyczne cechy pszczół linii M A opisane we wzorcu - standardzie hodowlanym zweryfikowane w ocenie obejmującej cechy ubarwienia osobników w rodzinie oraz zachowania pszczół na plastrach.

8.2.1. Stada zachowawcze wiodące

Całością prac hodowlanych będzie kierować podmiot utrzymujący stado zachowawcze wiodące, realizujące następujące działania:

1) utrzymywanie populacji chronionej w stadzie zachowawczym,

2. wychów i unasienianie matek pszczelich na remont i zwiększanie liczebności stad zachowawczych, dla pasiek w rejonie hodowli zachowawczej, do oceny terenowej oraz dla pozostałych odbiorców,

3. poddawanie pszczół ocenie wartości użytkowej i hodowlanej prowadzonej przez upoważniony podmiot,

4. zgłaszanie matek pszczelich do wpisu do księgi dla linii hodowlanej pszczół,

5. dokonywanie obserwacji w ocenie stacjonarnej w stadzie wiodącym i wyrywkowo w stadach współpracujących linii M A, zgodnie z obowiązującą metodyką,

6. dokonywanie obserwacji w ocenie fenotypowej, w tym pobieranie prób pszczół w stadzie wiodącym, stadach współpracujących linii M A oraz wyrywkowo w populacji naturalnej,

7. przygotowanie do oceny przynależności rasowej prób pszczół ze wszystkich stad zachowawczych linii M A i pobranych z populacji naturalnej,

8. prowadzenie selekcji i typowanie matek pszczelich do wpisu do ksiąg we wszystkich stadach zachowawczych linii M A,

9. ewidencja stanu rodzin pszczelich i matek we wszystkich stadach zachowawczych linii M A w tym typowanie materiału jako mateczny i ojcowski;

10. współpraca z pszczelarzami z rejonu hodowli zachowawczej obejmująca:

1. rozprowadzanie do pasiek matek pszczelich unasienionych lub nieunasienionych z materiału matecznego i ojcowskiego stad zachowawczych zgodnie ze zgłoszonym zapotrzebowaniem,

2. identyfikację matek pochodzących ze stad zachowawczych linii MA, rozprowadzanych do pasiek w rejonie hodowli zachowawczej.

3. dokonywanie wyboru z populacji naturalnej materiału najbardziej typowego dla linii M A do dalszych prac prowadzonych w stadach zachowawczych, w celu zabezpieczenia przed nadmiernym zawężeniem zmienności genetycznej w stadach.

11) szkolenie fachowe właścicieli stad współpracujących związane z oceną, wymianą matek, gospodarką pasieczną w warunkach oceny, profilaktyką zdrowotną.

12) reklama i promocja, w tym spotkania z pszczelarzami

8.2.2. Stada zachowawcze współpracujące

Zadania pasiek utrzymujących stada zachowawcze współpracujące:

1. utrzymanie populacji w wymaganym stanie ilościowym, (minimalna liczba rodzin w stadzie to - 10 szt.) ,

2. poddawanie pszczół ocenie wartości użytkowej i hodowlanej prowadzonej przez upoważniony podmiot,

3. przekazywanie do stada wiodącego matek pszczelich, które uzyskały najwyższe wyniki oceny i zostały wpisane do księgi, według potrzeb zgłoszonych przez stado wiodące,

4. dokonywanie obserwacji do oceny stacjonarnej zgodnie z obowiązującą metodyką i ustaleniami ze stadem wiodącym

5. udostępnianie pasieki do prowadzenia oceny fenotypowej i pobierania materiału (larw i trutni) przez stado wiodące,

6. wykonywanie zaleceń selekcyjnych otrzymanych ze stada wiodącego.

9. Koszty wdrażania i realizacji programu

Realizacja programu zgodnie z założeniami uwarunkowana będzie możliwościami zapewnienie środków finansowych na:

a. częściowe pokrycie kosztów utrzymania rodzin pszczelich w pasiekach uczestniczących w programie;

b. pokrycie kosztów realizacji zadań przez pasieki utrzymujące stada zachowawcze wiodące;

c. pokrycie kosztów wykupu materiału hodowlanego zagrożonego likwidacją, w przypadku wystąpienia takiej konieczności;

d. prowadzenie badań naukowych dotyczących charakterystyki populacji, itp.;

e. pokrycie kosztów prowadzenia promocji rasy, wytworzenia ekologicznych produktów pszczelarskich, rozbudowy zaplecza technicznego pasiek,

f. utrzymania na właściwym poziomie zdrowotności pasiek.

Podmioty zaangażowane w realizację programu będą zabiegały o uzyskanie środków finansowych na jego realizację ze środków budżetowych przeznaczonych na dotacje przedmiotowe dla podmiotów wykonujących zadania na rzecz rolnictwa, programów rolno-środowiskowych, funduszy związanych z ochroną środowiska, projektów badawczych placówek naukowych oraz ze źródeł pozarządowych.

Dla zapewnienia właściwego funkcjonowania programu ochrony populacji pszczół rasy środkowoeuropejskiej linii M Augustowska realizatorzy programu prowadzić będą działania w kierunku popularyzacji wykorzystania linii w warunkach Polski północnej oraz promocji produktów uzyskiwanych z pasiek utrzymujących tą linię.

10. Nadzór nad realizacją oraz ocena efektywności działania programu

Nadzór nad realizacją programu hodowlanego ochrony sprawuje Grupa Robocza ds. ochrony zasobów genetycznych pszczół działająca przy Instytucie Zootechniki PIB.

Grupa Robocza będzie, na podstawie sprawozdania z realizacji programu sporządzonego przez stado wiodące, okresowo dokonywać oceny efektywności działania programu poprzez analizę przebiegu realizacji celów, w szczególności w odniesieniu do:

• liczebności chronionej populacji w tym utrzymywania grup pochodzeniowych - analiza coroczna,

• zgodności cech fenotypowych i biologicznych ze wzorcem linii- analiza coroczna,

Zmieniony program został pozytywnie zaopiniowany przez działającą przy Instytucie Zootechniki - Państwowym Instytucie Badawczym Grupę Roboczą ds. ochrony zasobów genetycznych pszczół dnia 1 kwietnia 2009 r. oraz przyjęty przez Radę Naukową Instytutu Zootechniki - Państwowego Instytutu Badawczego na posiedzeniu w dniu 22 października 2009 r.

Akceptuję

prof. dr hab. Jędrzej Krupiński

Dyrektor Instytutu Zootechniki -

Państwowego Instytutu Badawczego

Wprowadzono Zarządzeniem

Dyrektora Instytutu Zootechniki -

Państwowego Instytutu Badawczego

Nr z dnia 2009r.

13

---