Fizjologiczne zasady organizacji pracy

Praca zmianowa i nocna

Zmęczenie zmniejszenie zdolności do pracy spowodowane przez wysiłek.

-ośrodkowe polega na narastaniu uczucia ciężkości pracy i bólu mięśni, zmniejszeniu motywacji, koncentracji, uwagi i sprawności psychomotorycznej.

-obwodowe zmęczenie pracujących mięśni przejawiające się zmniejszeniem siły i szybkości ich skurczów, aż do całkowitej utraty zdolności do pracy.

-przewlekłe jest to stan w którym dochodzi do zaburzeń w działaniu mechanizmów kontrolujących funkcje fizjologiczne organizmu (przede wszystkim układu nerwowego) i rozwoju stanów patologicznych.

Organizacja pracy

-suma działań technicznych, ekonomicznych organizacyjnych skierowanych na stworzenie optymalnego połączenia siły roboczej i środków produkcji (przedmiotów i środków pracy) oraz zapewnienie człowiekowi właściwych warunków pracy

-czas pracy

-przerwy w pracy

-praca zmianowa i nocna

Czas pracy według kodeksu pracy

-czasem pracy jest czas w którym pracownik pozostaje w dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy;

-nie może przekraczać 8 godzin na dobę przeciętnie 40 godzin w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy;

-tygodniowy czas pracy nie może przekraczać przeciętnie 48 godzin;

-pracownikowi przysługuje w każdej dobie prawo do co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku;

-przysługuje mu w każdym tygodniu prawo do co najmniej 35 godzin nieprzerwanego odpoczynku;

-jeżeli dobowy wymiar czasu pracy pracownika wynosi co najmniej 6 godzin pracownik ma prawo do przerwy w pracy trwającej co najmniej 15 minut, wliczanej do czasu pracy;

-pracodawca może wprowadzić jedną przerwę w pracy nie wliczaną do czasu pracy w wymiarze nie przekraczającym 60 minut, przeznaczoną na spożycie posiłku lub załatwienie spraw osobistych.

Skracanie czasu pracy

-ośmiogodzinny dzień pracy – rozsądne rozwiązanie uwzględniające możliwości pracownika i dynamikę procesów zmęczenia

-duża intensywność pracy uzasadnione skrócenie dnia roboczego

-tendencja do skracania czasu pracy wzrost wydajności pracy i produkcji

-badania przeprowadzone w wielu krajach wykazały, że skrócenie czasu pracy powoduje najczęściej intensyfikację wysiłku i wzrost wydajności godzinowej.

Wydłużanie czasu pracy

Badania dotyczące wydłużenia dnia pracy do 12 godzin:

-ograniczenie liczby zmian nie-dziennych,

-wydłużenie bloków czasu wolnego, zwiększenie liczby wolnych weekendów,

-mniejsze straty czasu związane z dojazdem do pracy.

Skracanie/wydłużanie czas pracy – optimum czasu pracy

-ekonomia polityczna i polityka społeczna pojęcie optimum czasu pracy – taka długość tygodnia roboczego, przy której uzyskane zostanie optimum wydajności lub optimum społeczne kompromis pomiędzy maksymalną ilością czasu wolnego od pracy, a maksymalną produkcją.

Przerwy w pracy

-bardzo duże znaczenie dla zdrowia, samopoczucia i bezpieczeństwa pracowników oraz dla ich efektywniejszego udziału w procesie pracy;

-wykonywanie czynności zawodowych przez dłuższy czas możliwe osłabienie koncentracji i zdolności szybkiego reagowania;

-dobra organizacja przerwbadaniaproces odpoczynku przebiega wzdłuż krzywej wykładniczej:

A=A₀*e^−kt

A - wartość wypoczynkowa, stan w dowolnym momencie przerwy

A₀ - stan wyjściowy w chwili rozpoczęcia wypoczynku

t - czas wypoczynku

k - stała restytucji

Zależność wartości wypoczynkowej od okresu wypoczynku

-wartość wypoczynkowa (wartość wypoczynku) jest największa w pierwszej ćwierci przerwy a następie maleje

-przerwy krótsze, ale częste są bardziej efektywne

-przerwy powinny być dostosowane do rodzaju pracy, którą wykonują pracownicy

Wartość wypoczynkowa poszczególnych części przerwy

Praca zmianowa

-wykonywanie pracy według ustalonego rozkładu czasu pracy przewidującego zmianę pory wykonywania pracy przez poszczególnych pracowników po upływie określonej liczby godzin, dni lub tygodni

-praca zmianowa system organizacji pracy wykraczający poza standardowe godziny pracy, za które uważa się godziny od rannych do popołudniowych.

Praca zmianowa według kodeksu pracy

-praca zmianowa jest dopuszczalna ze względu na zróżnicowanie godzin pracy

Definicja pracy nocnej wg Konwencji nr 171 MOP (międzynarodowej organizacji pracy):

Praca nocna oznacza każdą pracę wykonywaną w okresie nie krótszym niż siedem następujących po sobie godzin włączając okres pomiędzy godzinami 24:00 – 05:00

Praca nocna wg kodeksu pracy

-praca nocna obejmuje 8 godzin między godzinami 21:00 a 7:00;

-pracownik którego rozkład czasu pracy obejmuje w każdej dobie co najmniej 3 godziny pracy w porze nocnej lub którego co najmniej 0,25 czas pracy w okresie rozliczeniowym przypada na porę nocną jest pracującym w nocy;

-czas pracy pracującego w nocy nie może przekraczać 8 godzin na dobę jeśli wykonuje prace szczególnie niebezpieczne albo związane z dużym wysiłkiem fizycznym lub umysłowym.

Systemy pracy zmianowej

Stałe systemy zmianowe

-I grupa pracowników rannych

-II grupa pracowników popołudniowych

-III Grupa pracowników nocnych

Rotacyjne systemy zmianowe:

-I systemy z rotacją zmian do przodu („opóźniające”) (tzn. w jednym dniu pracownik przychodzi na zmianę ranną, kolejna zmiana rozpoczynana jest popołudniu, następna w nocy)

A obejmujące pracę nocną

B nie obejmujące pracy nocnej

Bloki zmianowe oddzielone co najmniej 24-godzinnymi okresami czasu wolnego od pracy

-II systemy z rotacją zmian do tyłu („przyspieszające”) (rano – w nocy – po południu)

A obejmujące pracę nocną

B nie obejmujące pracy nocnej

Czas wolny pomiędzy blokami zmianowymi na ogół krótszy niż 24 godziny

Praca zmianowa planowanie czasu pracy

Nie istnieje pojęcie najlepszego rozkładu zmian.

Praca zmianowa zawsze wiąże się ze stresem i zakłóceniami w przebiegu rytmów okołodobowych.

Poszukiwanie najlepszego rozkładu pracy zmianowej to dążenie do kompromisu między mniejszym lub większym skutkiem wynikającym ze stresu i niewłaściwych faz rytmów biologicznych.

Rytmy biologiczne człowieka

-rytmy: roczne, około miesięczne, tygodniowe, okołodobowe, krótsze niż okołodobowe

-najistotniejszy: rytm okołodobowy, wyznaczony ruchem obrotowym Ziemi wokół własnej osi

-rytm okołodobowy uwarunkowany genetycznie; bodźce świata zewnętrznego (np. światło, ciemność, pory posiłków) – czynniki dostrajające

-okołodobowy rytm aktywności człowieka okres zbliżony do 25 godzin

-dostrojenie do 24 godzin poprzez systematyczne zmiany w oświetleniu związane z ruchem Ziemi.

Zegar biologiczny

-decyduje o kolejności zdarzeń życiowych w ciągu doby ;

-reguluje przebieg snu i aktywności życiowej w ciągu dnia;

-umożliwia dostosowanie procesów życiowych organizmu do cyklicznie zmieniających się pór doby (godziny dzienne – praca i wypoczynek, godziny nocne - sen);

-czas trwania cyklicznie powtarzających się zjawisk fizjologicznych 20-28 godzin rytmy okołodobowe;

-może ulec rozregulowaniu.

Zegar biologiczny – zmienność dobowa gotowości do wysiłku

Krzywa gotowości do wysiłku w ciągu 24 godzin

Zegar biologiczny – zmienność dobowa testu dodawania

-kryterium oceny wyników testu: czas i poprawność wykonywanych zadań (im dłuższy czas tym gorszy wynik testu);

-sprawność umysłowa największa w ciągu dnia, a najmniejsza w nocy u ludzi funkcjonujących zgodnie z zegarem biologicznym;

Zdolność do pracy umysłowej w ciągu doby

Rytm tygodniowy

Wahania wydajności pracy w ciągu tygodnia

Charakterystyka fizjologiczna pracy nocnej

-okres fizjologicznego snu

-zmniejszenie aktywności

-spadek temperatury wewnętrznej i metabolizmu energetycznego

-ilość melatoniny (hormonu snu) osiąga maksimum

-wymagany dodatkowy wysiłek w czasie pracy+

-wymagany sen w ciągu dnia (pora naturalnej aktywacji)

-sen gorszej jakości i krótszy

-sen wbrew naturalnej aktywności organizmu nie spełnia w dostatecznym stopni swej funkcji regeneracyjnej

Sen zdrowego człowieka

5 charakterystycznych faz

Fazy I – IV stany snu o różnej głębokości

-sen płytki – fazy I (10-15min) i II (ok. 50% całkowitego czasu snu)

-brak fazy II we wzorze snu niemożliwość kontynuacji snu (przejścia do fazy III)

-fazy III, IV – sen głęboki

Faza REM (sen paradoksalny): aktywność bioelektryczna mózgu jak w czasie czuwania przy jednoczesnym zniesieniu napięcia mięśniowego szybkie ruchy gałek ocznych (Rapid Eye Movements)

-wzór snu (proporcje czasowe występowania i trwania faz i IV i fazy REM) charakterystyczny dla każdego człowieka

-cykle snu: okresy ok. 45 minut powtarzające się fazy I – IV snu oraz faza REM

-zmiany charakterystyki i jakości snu pod wpływem warunków otoczenia (np. światło elektryczne, hałas, sen w porze naturalnej aktywacji)

-zaburzenia przebiegu snu jakościowe (poprawność cykli) lub ilościowe (czas trwania cykli i faz) niekorzystny wpływ na stan czynnościowy układu dokrewnego (hormonalnego) i tolerancję stresu.

Zaburzenia zdrowia

Objawy zaburzeń nerwowych

-nerwowość,

-stany lękowe,

-zaburzenia snu,

-depresja.

Zaburzenia endokrynne

Zmniejszenie wydzielania melatoniny – hormonu chroniącego przed nadmiernym stresem, pomagającego w zwalczaniu chorób układu krążenia i chorób nowotworowych, hamującego namnażanie się komórek rakowych.

Praca na zmiany

Zakłócenia rytmu biologicznego

-skutki metaboliczne,

-praca o malej wydajności,

-wypadki.

Desynchronizacja zewnętrzna (zaburzenie naturalnego rytmu okołodobowego – praca w porze nocnej, sen w porze dnia) – desynchronizacja wewnętrznych rytmów biologicznych – przewlekłe objawy zespołu długu czasowego (jet lag – zmiana strefy czasowej podczas lotów samolotami)

-pogorszenie samopoczucia (stan ciągłego zmęczenia jest typową skargą pracowników pracujących w systemie zmianowym) zmęczenie chroniczne

-spadek wydolności

-zaburzenia zdrowia

Zmęczenie chroniczne

Długotrwały stan pogorszonego samopoczucia i zmniejszonej zdolności do pracy, powstały wskutek niezrównoważenia sumy stresu doznawanego w ciągu fazy aktywności wystarczającym pod względem czasu i jakości wypoczynkiem

-praca zmianowa sprzyja występowaniu zmęczenia przewlekłego

Przyczyny wystąpienia zmęczenia chronicznego

-wewnętrzna desynchronizacja,

-deficyt i zła jakość snu,

-niepełny wypoczynek po pracy.