FEUDALIZM jest ustrojem społeczeństw biednych
ustrój społeczno-polityczny polegający na prawnej zależności jednostek (hierarchia) oraz na systemie lennym
ustrój społeczno-gospodarczy polegający na istnieniu podzielonej własności ziemi (własność zwierzchnia i użytkowa) i poddaństwa chłopów, czego skutkiem były różne obciążenia chłopów np. renta feudalna.
Feudalizm jako ustrój społeczno-gospodarczy wykracza chronologicznie poza okres Średniowiecza. Stosunki feudalne w Europie, tworzące się wraz z upadkiem systemu niewolniczego, przetrwały na jej zachodzie do schyłku XVIIIw.,(epoka rewolucji francuskiej), w środkowowschodniej Europie zaś do drugiej połowy XIXw. (epoka Wiosny ludów i później).
Istotą systemu feudalnego był przymus prawny i represyjność. Był on drastycznym ograniczeniem wolności, co pociągało za sobą powtarzające się w wielu krajach krwawe powstania chłopskie, które wybuchały w okresach nasilonego wyzysku feudalnego.
techniczne czynniki feudalizmu
1. społeczeństwo agrarne - ziemia podstawowym środkiem produkcji; 70% ludzi żyje na roli
2. społeczeństwo stagnacyjne - brak dynamicznego postępu technicznego (często postęp techniczny zakazany prawnie, społeczeństwo biedne nie może ryzykować)
a) narzędzia zamiast maszyn (chronienie zatrudnionych - maszyna zastępuje człowieka; do takich narzędzi należą m. in. kierat, w Średniowieczu do odwadniania kopalń, czy koło wodne
b) wykorzystanie sił przyrody: wody (młyny), wiatru, zwierząt
c) trójpolówka - system uprawy ziemi (XIIIw.) - chodziło o to aby zapobiec wędrówkom całych wsi w poszukiwaniu ziemi uprawnej, co dalej prowadziło do wędrówek miast za wsią; znaleziono wyjście aby utrzymać się z ziemi na miejscu, aby nie szukać i nie wędrować; w danym roku wg trójpolówki jedna część ziemi odpoczywa, 1/3 ziemi zboże ozime, 1/3 zboże jare, 1/3 odpoczywa.
Jeżeli chłop siedział w jednym miejscu mógł lepiej dopilnować ziemi , osiągać większe plony.
3. niska wydajność ziemi - głód!
4. jakościowe, klasowe, antropometryczne miary i wagi
ziemię dzieli się na włóki ( miara jakościowa 30 mórg) i morgi
klasowość miar: inna dla chłopa , inna dla pana - np. łokieć dla chłopa od łokcia do nadgarstka, dla pana od łokcia do końca palca
Stanisław Staszic wprowadził miary metryczne, ilościowe, przeliczanie np. na hektary, litry:
g a r n i e c - 4 litry
k w a r t a - 1 litr
k w a t e r k a - 1/4 litra
Przed "wynalazkiem" Staszica miary zboża były miarami objętościowymi (obecnie miara zboża jest miarą ilościowo- wagową), np:
k o r z e c - metr sześcienny
c e t n a l - kwintal - metr
Korzec mógł być strychowany, tzn. zboże usypane równo z wierzchem skrzyni, raczej gdy było usypane "z górką" wyrównane z wierzchem odpowiednim przyrządem.
Korzec mógł być również usypany "procentem", a miara zależała od tego, kto kupował albo pożyczał. Hasło rewolucji francuskiej brzmiało "jedna miara dla wszystkich". Silniejszy ekonomicznie miał swoją miarę.
Wydajność ziemi - mierzy się: wysiane ziarno/zebrane ziarno
Plony 1/3 były bardzo dobre, ponieważ 1 ziarno zostawało na zasiew, ziarno na wyżywienie i podatki, a 1 ziarno pozostawało na oszczędności. Plon 1/1 przynosił w rezultacie sytuację bardzo ciężką
5. dochód funkcją rąk do pracy - brak kapitałów, brak inwestycji - zaklęty krąg ubóstwa. Brakuje kapitałów i dlatego człowiek sam swoimi rękami musi dochodzić do wszystkiego. Z tego wynika, że im więcej w rodzini osób tym więcej rąk do pracy i większa możliwość bogacenia się.
Jednakże norweski uczony R. Nurkse odkrył zaklęty krąg ubóstwa:
k r a j j e s t u b o g i, b o j e s t u b o g i
głód = niska wydajność pracy = niska produkcja = głód
Nurkse - norweski uczony, zajmował się ubóstwem narodów, twierdził, że trzeba być bogatym aby stać się bogatym - tworzenie podstaw bogactwa aby móc się rozwinąć wymaga ok. 200lat - na to mają obecnie szansę kraje arabskie.
6. społeczeństwo tradycyjne, empiryczne - wiedza i znajomość niektórych problemów polegały głównie na doświadczeniu pokoleń (chłop ufał swoim przodkom, miał duży szacunek dla doświadczenia ojca, dziada, pradziada, korzystał z tego, wolał nie eksperymentować. W społeczeństwie feudalnym, gdzie wszelki rozwój był niemożliwy, doświadczenie ludzi starszych miało ogromne znaczenie.
SPOŁECZNE CZYNNIKI FEUDALIZMU
1. Brak własności w sensie prawa rzymskiego, władanie a użytkowanie
„wszystko należy do Boga, który jest daleko dlatego na ziemi musi mieć swojego namiestnika; wszystko więc należy do króla”
Król przekazuje władanie księciu . Konfiskata własności w państwie feudalnym jest na porządku dziennym (jak w socjaliźmie - „masz las to dbaj o niego, płać podatki, ale nie możesz niego korzystać)
2. Zależności poszczególnych grup społecznych - ograniczenie wolności osobistej
a) Zależność osobista
poddaństwo (glebae ad scripti - do ziemi przypisany, chłop nie może opuścić ziemi, umiera tam gdzie się urodził
monopole dworskie - pan ma prawa, do których chłop musiał się dostosować, np. m o n o p o l m l e w a - chłop musiał mleć ziarno we młynie u pana feudalnego i płacił za to duże pieniądze, w przeciwnym wypadku mógł zostać nawet powieszony; m o n o p o l p r o p i n a c j i - przymus propinacji, tzn. chłop musiał wykupić określoną ilość alkoholu i tylko od pana feudalnego, banalitety - opłatne, przymusowe korzystanie z różnych urządzeń pańskich na terenie włości, takich jak: młyny, browary, piekarnie, karczmy, itp.)
prawo martwej ręki - przy śmierci użytkownika nieruchomość jest przekazywana do dyspozycji właściciela, a nie rodzinie użytkownika ( prawo to ma wyraz we współczesnym kościele katolickim - gdy ks. Proboszcz umiera plebania przechodzi do dyspozycji biskupa
odumarszczyzna - gdy umiera chłop, to dzieci płacą odumarszczyznę i przejmują obowiązki ojca
Ius primae noctis - prawo pierwszej nocy, prawo niezbyt popularne. Prawo do pierwszej nocy małżonki chłopa miał pan feudalny, był to honor dla chłopa i wyróżnienie. Wynikało to z własności - chłop i jego żona należeli do pana. Chłopi czerpali z tego korzyści, gdyż dziecko pana i chłopki miało większe szanse rozwoju i przy okazji przynosiło większe korzyści dla swoich chłopskich rodziców. (rozpowszechnianie się chorób wenerycznych)
b) zależność ekonomiczna, renta feudalna
renta na naturalna - danina dla chłopa, kury, pszenica, maliny
renta odrobkowa - pańszczyzna, przymus pracy na polu pana
renta pieniężna a czynsz (census -`podatek') dzierżawny
c) zależność sądownicza
feudalna sprawiedliwość a prawo - polegała na tym, że różna sprawiedliwość była dla różnych ludzi - inne jest prawo dla chłopa inne dla króla. Jeśli pan zabił chłopa musiał utrzymywać rodzinę zabitego (g ł ó w s z c z y z n a), jeśli się dogadał z rodziną chłopa nie było śledztwa.
Prawo precedensowe |
Prawo skodyfikowane |
Należy znaleźć precedens albo stworzyć precedens, sędzia musi być oczytany; obecnie tylko Anglia ma prawo precedensowe |
Pokazuje jasno za co ile się należy |
Na rozsądzanie sporów pomiędzy chłopami czy chłopem i panem miała duży wpływ wiara, jej siła, która pozwalała na odwoływanie się do Boga.
jurysdykcja patrymonialna - pan rozsądzał sprawy pomiędzy chłopem a nim samym i tym samym chłop był wszechstronne ograniczony (sądy ojcowskie - czyli pan ma być ojcem dla chłopa, pan - ostateczny sędzia). Pan otrzymał z rąk władcy immunitet sądowy. W momencie obniżenia wiary w Europie jurysdykcja zaczęła ukazywać się jako niesprawiedliwa.
3. Etyka i moralność feudalna.
Chłop nie mógł okraść grupy społecznej, w której żył, ale nic nie stało na przeszkodzie aby okraść inną wieś. Tym samym podnosił poziom życia swojej rodziny, jednak nie mógł pozwolić na to aby go złapano, bo wtedy mógł osłabić pozycję ww.
4. Społeczne nakazy feudalne.
przymus drogowy i prawo składu dla kupców
przymus połowy dla chłopów
zakaz indywidualistycznych postaw dla wszystkich, całkowite podporządkowanie rożnym grupom społecznym wewnątrz stanowe i stanowe. Indywidualizm nie ma prawa istnienia, gdyż taka postawa może zagrozić jednostkom i mniejszym grupom, należy się zgrupować i podporządkować.
INSTYTUCJONALNE CZYNNIKI FEUDALIZMU
dominium absolutum - bieda nie uznaje demokracji, demokracja może mieć miejsce w krajach bogatych. Mieliśmy co prawda demokrację szlachecką, ale tylko dlatego, że byliśmy najbogatszym państwem w Europie.
Władza duchowna a władza cywilna
Instytucje danej religii w feudalizmie:
Feudalizm islamski - władza duchowna przejmuje władzę cywilną
Turcja - Sułtan przejmuje władzę Kalifa
Chiny - cesarz najwyższy duchowny
Kraje katolickie - dwuwładza
feudalna stratyfikacja społeczna - podział na stany, czyli grupy społeczne, gdzie prawa i obowiązki wynikają z dziedziczenia
W Polsce były wyodrębnione trzy stany
I rycerstwo i duchowieństwo - rycerstwo zamienia się później w szlachtę
II mieszczaństwo
III chłopstwo
We Francji tez były trzy stany, jednak społeczeństwo było inaczej podzielone
I rycerstwo
II duchowieństwo
III mieszczaństwo i chłopstwo
2. Ród i rodzina w feudalizmie
wielka rodzina - wszyscy muszą mieszkac pod jednym dachem ( do rodziny należą także służba i rezydenci)
ród - więzy krwi między ludźmi, którzy niekoniecznie żyją pod jednym dachem
wycug - forma prawno-obyczajowa, gdzie rodzic przepisuje ziemię i gospodarstwo i dzięki temu ma zapewnioną dożywotnią opiekę u swoich dzieci
W podziale ról w rodzinie na zainteresowanie zasługuje to, że ojciec ma ostateczne zdanie, a obowiązki są podzielone naturalnie.
3. feudalny korporacjonizm - zrzeszenie typu zawodowego, ogarniające dziedziny życia kulturalnego
miasto: cechy rzemieślnicze i gildie kupieckie
wieś: gmina wiejska
Cech rzemieślniczy były monopolami. Składał się z majstrów , członków aktywnych i cechmistrza, wybranego spomiędzy starszych, który pilnuje aby „zarządzenie” weszło w życie.
Cech chce zmonopolizować produkcję, naukę, sprzedaż. Tylko cech ma prawo produkować niektóre rzeczy (?), sprzedawać to, co wyprodukował - kupcy mogą sprzedawać to, czego cech nie produkuje. Tylko w cechu można się uczyć rzemiosła (twa to 7 lat). Nie każdy w mieście był wykształcony. W 1843 jedna z uchwał była podpisana przez burmistrza dwoma krzyżykami. W sądzie w miejscu gdzie powinni podpisać się ławnicy podpisywali się Żydzi, którzy umieli czytać i pisać z uwagi na to, że musieli czytać Pismo Święte.
Ludność na tle wybranych krajów europejskich w latach 1350 - 1910 w mln.
rok |
Polska |
|
Wlk. Księstwo |
Litewskie |
Litwa |
|
|
Gestość na km2 |
Ludność |
Gęstość na km2 |
Ludność |
Gęstość na km2 |
Ludność |
1350 r. |
8,3 |
2,0 |
2,6 |
2,3 |
3,7 |
0,3 |
1650 r. |
14,0 |
9,5 |
5,0 |
1,5 |
10,0 |
0,8 |
1850 r. |
44,3 |
10,7 |
|
|
25,0 |
2,0 |
1910 r. |
95,0 |
22,3 |
|
|
43,7 |
3,5 |
Wiek XIV przyniósł wiele niekorzystnych zmian w Europie. Od połowy tegoż wieku ekspansja gospodarcza została zahamowana. Zjawisko to nazwa się kryzysem XIV w. W przypadku ustroju feudalnego oznaczało to głęboki spadek produkcji, zmniejszenie zasobów produkcji i tym samym głód. Ten kryzys był potęgowany przez zaburzenia społeczne - powstania chłopskie - i wojny. Na domiar złego w 1347r Europę zaatakowała epidemia dżumy przywleczonej na statkach Bliskiego Wschodu („czarna śmierć”), której skutkiem była ogromna umieralność - we Włoszech, Anglii, Niemczech i Skandynawii straty ludności ocenia się na 1/3 - 1/2 ogółu zaludnienia. Środkowowschodnia Europa nie została dotknięta epidemią (z małymi wyjątkami), stąd nie odnotowano tu zmniejszenia stanu zaludnienia. Gdy na zachodzie Europy widoczny był kryzys w rolnictwie i społeczeństwie w ogóle, POLSKA XIV i pierwszej połowy XV stulecia odnotowała znaczący postęp wewnętrznej kolonizacji, która poszerzyła tereny uprawne - głównie na przyłączonych terenach wschodnich; powstawały tu liczne miasta. Polepszyło się położenie chłopów, którzy przenoszeni byli na rentę pieniężną - czynsz(?). Region środkowej Europy poważnie zmniejszył dystans cywilizacyjny dzielący go od zachodniej Europy.
Polska zorientowała się w sytuacji gospodarczej Europy Zach. i okazało się, że E. Wschodnia jest w stanie wyprodukować zboże i sprzedać je na zachód (gdzie notowano deficyt zboża).