Ruchliwość społeczna
J. Błuszkowski: ruchliwość społeczna - przechodzenie jednostek lub grup z jednego miejsca struktury społecznej w inne. Występuje ona w społeczeństwach, w których istnieje system zróżnicowanych pozycji społecznych, politycznych, prawnych, gospodarczych, prestiżowych.
Źródłem ruchliwości są przekształcenia struktury społecznej, zwłaszcza zmiany w społecznym podziale pracy, liczbie i rodzajach miejsc pracy oraz strukturze zatrudnienia - ruchliwość strukturalna. Występuje ona w dużej skali w okresach przełomowych i rewolucyjnych: jest składnikiem zmian globalnych zachodzących w społeczeństwie jako całości. Przejście od jednego do drugiego typu społeczeństwa dokonuje się w trybie ruchliwości strukturalnej. Ustępują wówczas jedne klasy, a na ich miejsce pojawiają się nowe. Źródłem ruchliwości strukturalnej mogą być wojny i kataklizmy wyniszczające znaczną część populacji lub zmuszające ludność do masowych emigracji.
Proces zmiany pozycji może dokonywać się w ramach istniejącej struktury społecznej. Ten rodzaj ruchliwości polega na wymianie jednostek zajmujących określone pozycje w społeczeństwie. Wiąże się ona ze zmianami miejsca zamieszkania i zatrudnienia ludzi w całym okresie ich życia, a przede wszystkim z następstwem pokoleń - rozpoczynaniem i kończeniem aktywności zawodowej przez kolejne roczniki - ruchliwość wymienna. Nie wiąże się ona ze zmianami struktury społecznej.
Dwa zasadnicze typy ruchliwości społecznej:
pozioma - przejście jednostki z jednej grupy społecznej do drugiej, umieszczonej na tym samym poziomie stratyfikacji społecznej. Poziomy charakter ma ruchliwość terytorialna, zawodowa oraz inne, w których nie występuje ważniejsza zmiana pozycji pionowej
pionowa - obejmuje typy przemieszczeń, które powodują zmianę pozycji społecznej jednostki. Dwa rodzaje ruchliwości pionowej: awans społeczny lub degradacja społeczna. Ze względu na rodzaj skali, na której następuje ruchliwość pionowa rozróżnia się awans albo degradację ekonomiczną, zawodową, polityczną, itp.
Ruchliwość społeczna może być ujmowana w skali wewnątrzpokoleniowej lub międzypokoleniowej. Ruchliwość wewnątrzpokoleniowa wyraża się w zmianach pozycji społecznej jednostki w całym okresie jej życia. Ruchliwość międzypokoleniowa wyraża się w różnicy pozycji społecznej rodziców i dzieci w analogicznym okresie ich aktywności społeczno-zawodowej.
Ze względu na podmiot ruchliwości społecznej rozróżnia się ruchliwość indywidualną i zbiorową. Ruchliwość indywidualna polega na przemieszczeniu się jednostek w strukturze społecznej. Ruchliwość zbiorowa wyraża się w zaniku lub zmianie pozycji w społeczeństwie całych grup zawodowych, warstw i klas społecznych.
Ruchliwość społeczna może mieć charakter wewnątrzgrupowy lub międzygrupowy. Ruchliwość wewnątrzgrupowa dokonuje się w obrębie danej grupy zawodowej warstwy, czy klasy społecznej. Ruchliwość międzygrupowa wiąże się z opuszczeniem przez jednostkę grupy, do której dotychczas należała. Może doprowadzić do zaniku istniejących segmentów struktury społecznej lub powstania nowych.
Rozmiary ruchliwości społecznej zależą od charakteru struktury społecznej. Wszelkiego typu nierówności społeczne, bariery prawne i polityczne, uprzedzenia etniczne i religijne, podziały stanowe ograniczają, a w skrajnych przypadkach blokują ruchliwość społeczną. Społeczeństwa, w których zjawisko ruchliwości nie występuje, nazywają się społeczeństwami zamkniętymi, natomiast te, w których ruchliwość społeczna ma szeroki zasięg - społeczeństwami otwartymi.
A. Giddens: migracja globalna - migracje na świecie odzwierciedlają zmiany gospodarczych, politycznych i kulturalnych więzi między krajami. Na migrację składa się imigracja i emigracja. Przyczyniają się one do wzbogacania społeczeństw i kształtują ich dynamikę demograficzną, gospodarczą i społeczną.
4 modele migracji:
klasyczny - Kanada, USA, Australia - migrantów zachęcano do przyjazdu, a nowym przybyszom gwarantowano obywatelstwo
kolonialny - Wielka Brytania, Francja - faworyzowanie imigrantów z byłych kolonii, kosztem innych krajów
gastarbeiterzy - Niemcy, Szwajcaria, Belgia - przyjmowanie imigrantów na określony czas bez przyznawania im obywatelstwa
imigracja nielegalna - coraz powszechniejsza, często mieszkają poza obrębem oficjalnego społeczeństwa
Czynniki napędzające migrację:
"wypychające" - zmuszające do emigracji - wojna, klęska głodu, prześladowania polityczne
"przyciągające" - zachęcające cechy krajów docelowych - dobrze prosperujące rynki pracy, lepsze warunki życia, mniejsze zagęszczenie ludności
Castles i Miller wyróżnili cztery tendencje, kształtujące migrację w najbliższych latach:
nasilenie - będzie większa pod względem liczebności niż kiedykolwiek wcześniej
zróżnicowanie - migranci należą do różnych kategorii
globalizacja - staje się zjawiskiem globalnym i coraz więcej krajów jest źródłem i celem migrantów
feminizacja - coraz więcej migrantów to kobiety - zmiany na rynku pracy: wzrost popytu na pracę gospodyń domowych, ekspansja turystyki seksualnej, "handel" kobietami, itp.
Diaspory świata
Diaspora - populacja etniczna rozrzucona po świecie, poza krajem ojczystym, często wskutek konieczności spowodowanej dramatycznymi okolicznościami. Łączy ich wspólna historia, zbiorowa pamięć dawnej ojczyzny, wspólna tożsamość etniczna.
Cohen wyróżnia pięć odrębnych typów diaspory (ze względu na czynniki, które je spowodowały):
prześladowania - Żydzi, Afrykanie, Ormianie
imperium - Brytyjczycy
praca - Hindusi
handel - Chińczycy
kultura - Karaibowie
Wszystkie diaspory mają pewne kluczowe cechy:
- wymuszone bądź nie przemieszczenie się z pierwotnej ojczyzny na nowy obszar lub obszary
- wspólna pamięć ojczyzny, oddanie jej i wiara w możliwość powrotu
- pielęgnowana mimo upływu czasu i oddalenia silna tożsamość etniczna
- poczucie solidarności członków grupy etnicznej żyjących w obszarze diaspory
- pewne napięcia ze społeczeństwami krajów zamieszkania
- możliwość wniesienia cennego i twórczego wkładu w pluralistyczne społeczeństwo krajów zamieszkania
Imigracja do wielkiej Brytanii:
Korzenie sięgają początków historii pisanej, a nawet dalej - Szkoci, Irlandczycy, Walijczycy. Rozwój przemysłu powodował migrację ze wsi do miast. Popyt na siłę roboczą powodował wzrost imigracji z zagranicy. Jeszcze przed rewolucją przemysłową były społeczności irlandzkie, żydowskie, afrykańskie. Nowa wielka fala imigrantów przybyła do Wielkiej Brytanii w latach 30-ych XX w. - zagrożenie ze strony Niemiec. Po wojnie większość przybywała z krajów Wspólnoty Brytyjskiej - odbudowa powojenna i wzrost gospodarczy.
Zmiany w brytyjskiej polityce imigracyjnej:
W latach 60-ych zaczęto zmieniać stosunek wobec imigrantów - zmiana struktury pracy i negatywne nastawienie do przybyszów - rasistowskie rozruchy w Notting Hill '58r. Od '62 zaczęto utrudniać wjazd niebiałym imigrantom. 1968 - zasada ojczyźniana - aby ubiegać się o obywatelstwo brytyjskie obywatele lub któreś z rodziców lub dziadków kraju należącego d Wspólnoty musi być urodzony lub naturalizowany w W. B. 1981 - ustawa o narodowości brytyjskiej - rozróżnienie między obywatelstwem brytyjskim a terytoriów zależnych. 1991 - ustawodawstwo dotyczące azylu - dokładne badanie pobieranie odcisków palców, ograniczony dostęp do bezpłatnego doradztwa prawnego. 2000 - przepisy nakładające surowe kary na kierowców ciężarówek przemycających ludzi. Osoby oczekujące na przyznanie azylu mogą być deportowane jeśli zostaną przyłapane na żebractwie.
Imigracja i stosunki etniczne na kontynencie:
W ciągu dwudziestu lat po II w. ś. Przez Europę przetoczyła się fala wielkich migracji. Tania siła robocza z południa kontynentu znajdowała zatrudnienie na północy i zachodzie Europy. Nastąpił potężny napływ imigrantów z byłych kolonii. Ostatnie dwadzieścia lat XX w. przyniosło zmniejszenie migracji zarobkowej. Przemiany związane z rokiem '89 i wojna w Jugosławii zapoczątkowały tzw. nową migrację. Częstszym celem migrantów są kraje Europy południowej i zachodniej. Nastąpiło "porządkowanie" etniczne.
Migracje a UE:
Integracja doprowadziła do wzrostu migracji regionalnych. Obywatele Unii mogą podjąć pracę w każdym z krajów członkowskich. Porozumienie z Schengen praktycznie zniosło granice wewnątrzunijne. Część imigrantów wjeżdża do krajów członkowskich legalnie, a po wygaśnięciu wizy zostaje tam. Coraz więcej nielegalnych imigrantów jest przemycanych przez granicę. W europie przemyt emigrantów jest najszybciej rozwijającą się gałęzią przestępczości zorganizowanej.
Uchodźcy, osoby ubiegające się o azyl i imigranci zarobkowi:
Osoba ubiegająca się o azyl - zwraca się z prośbą o schronienie w obcym kraju w obawie przed prześladowaniami. Procedury przyznawania są dość ostre - zdarzają się emigranci zarobkowi udający prześladowanych tylko po to, aby dostać się do krajów Unii. Surowe procedury spowodowały powstanie europejskiej fortecy - niedostępnej dla migrantów. Wiele krajów Europy Zachodniej prowadziło kampanie na rzecz wydalenia imigrantów do krajów ojczystych. Spowodowało to wypaczenie obrazu imigrantów i w konsekwencji dalsze zaostrzenie polityki migracyjnej.
Ruchliwość społeczna:
Ruchliwość społeczna - dotyczy przemieszczania się jednostek i grup między różnymi pozycjami socjoekonomicznymi. Ruchliwość pionowa - w górę i dół drabiny społecznej. Ruchliwość pozioma - geograficzne przemieszczanie się jednostek, przeprowadzki. Ruchliwość wewnątrzpokoleniowa - zmiana pozycji jednostki w życiu zawodowym. Ruchliwość międzypokoleniowa - badanie w jakim stopniu dzieci w swojej karierze zawodowej idą w stronę rodziców i dziadków.
Ruchliwość społeczna w badaniach porównawczych:
Ruchliwość zazwyczaj dotyczy ruchu między zbliżonymi pozycjami zawodowymi. Częściej spotykany jest ruch w górę. Nie ma związku między doświadczeniami statusu klasowego a ogólną satysfakcją życiową.
Ruchliwość w dół:
Częstsza jest międzypokoleniowa. Wiąże się z problemami i niepokojami. Kiedy jednostki nie są w stanie utrzymać stylu życia lub kiedy okazują się zbędne. Główne przyczyny to restrukturyzacja przedsiębiorstw i redukcja personelu.
Ruchliwość społeczna w Wielkiej Brytanii:
Po wojnie Wielka Brytania nie była szczególnie "otwartym" społeczeństwem. Istniała duża ruchliwość, ale w małym zakresie. Ludzie znajdujący się na dole drabiny społecznej raczej nie awansowali. W latach 70-ych zwiększyła się ruchliwość mężczyzn i częściej odbywały się większe przemieszczenia. Szanse na awans niższych grup były nierówne. W latach 80-ych wzrosły szanse na awans społeczny. Obecnie awans jest otwarty dla wielu zarówno w kategorii wewnątrz- i międzypokoleniowej.
Ruchliwość społeczna a płeć:
Większość badań dotyczących ruchliwości społecznej przeprowadzana była na mężczyznach. Kobiety mają dziś znacznie większe szanse awansu niż poprzednie pokolenie.
B. Szacka: ruchliwość - zmiana miejsca jednostek, także grup w systemie społecznego zróżnicowania. W przypadku zmiany miejsca przez grupę następuje przebudowa lub zmiana całego społeczeństwa. Jednostki mogą przemieszczać się między kategoriami znajdującymi się w tym samym poziomie hierarchii - ruchliwość pozioma (horyzontalna) lub między poziomami hierarchii społecznej - ruchliwość pionowa (wertykalna). Wskaźnikiem empirycznym poziomów kategorii społecznej są kategorie społeczno-zawodowe. Ruchliwość pionowa: w górę - awans i w dół - degradacja. Mogą one mieć dwojaką postać - stąd dwa rodzaje ruchliwości: wewnątrzpokoleniowa - porównywanie pozycji respondenta w momencie badań z pozycją w momencie podejmowania pierwszej pracy; międzypokoleniowa - zajęcie wyższej/ niższej pozycji w stosunku do rodziców wskutek zdobycia innego wykształcenia, itp.
O ruchliwości decydują:
- cechy jednostek oraz rodziców - talent, pracowitość, chęć inwestowania w dziecko
- możliwość przesunięć jakie stwarza społeczeństwo - zależą od otwartości społeczeństwa, istnienia mechanizmów wyrównywania szans
- zmiany na rynku pracy - powodują zmiany składu społeczno-zawodowego kolejnych pokoleń
Ruchliwość strukturalna - wynika ze zmiany składu społeczno zawodowego kolejnych pokoleń. Ruchliwość wymienna (cyrkulacyjna) - pozostałe.
Natężenie ruchliwości społeczno-zawodowej traktuje się jako sumaryczny wskaźnik dystansów i barier społecznych, a także jako źródło informacji o mechanizmach odtwarzania się hierarchii społecznych. Wskaźnik otwartości danego społeczeństwa.
Zróżnicowanie społeczno-zawodowe w okresie PRL:
Postęp uprzemysłowienie pociągał za sobą spadek odsetka osób zatrudnionych w rolnictwie, a wzrost w przemyśle i usługach. Miarą rozwoju gospodarczego były proporcje siły roboczej trzech sektorów: rolnictwa i przemysłu wydobywczego; przemysłu przetwórczego i budownictwa; transport, handel i usługi. Wyższy odsetek zatrudnionych w pierwszym sektorze - większe zacofanie gospodarcze. Uprzemysłowienie powodowało przemieszczanie ludności ze wsi do miast. Uprzemysłowienie socjalistyczne charakteryzowało się:
- centralnym planowaniem, powodowanym względami ideologicznymi, a nie racjonalnością gospodarczą
- rozwojem przemysłu ciężkiego i środków produkcji, lekceważeniem usług i środków konsumpcji
- czynnikiem wzrostu produkcji był wzrost zatrudnienia a nie wydajność pracy
dodatkowo ograniczano prywatną inicjatywę. O miejscu kategorii społeczno-zawodowych na skalach zarobków i prestiżu decydowano pośrednio poprzez socjalistyczny model uprzemysłowienia.
Zarobki - rozwój produkcji przez wzrost zatrudnienia stwarzał zapotrzebowanie na siłę roboczą i sprzyjał wynagradzaniu prostej pracy. Malały różnice między zarobkami umysłowych i fizycznych. Słabł związek wykształcenie - zarobki. Nacisk na przemysł ciężki i wydobywczy - zróżnicowanie zarobków w różnych działach gospodarki.
Prestiż - wysoka pozycja robotnika wykwalifikowanego. Robotnicy wykwalifikowani przemysłu ciężkiego cieszyli się takim prestiżem jak prawnicy i ekonomiści. Rozbieżność (dekompozycja) cech położenia społecznego - odmienne usytuowanie zawodów na każdej z trzech skal: wykształcenia, prestiżu i zarobków. Wysokie usytuowanie na skali dochodów zawodów o niskim prestiżu oraz niskiej na skali dochodów zawodów o wysokim prestiżu.
Zróżnicowanie społeczno-zawodowe po zmianie ustrojowej 1989 roku:
Zarobki - koniec uprzywilejowania przemysłu ciężkiego oraz wydobywczego - pogorszenie położenia robotników. Rekompozycja cech położenia społecznego - zależność zarobków od wykształcenia i wysoko wyspecjalizowanego zawodu. Wzrost różnic między zarobkami umysłowych i fizycznych (na korzyść tych pierwszych).
Prestiż - robotnicy wykwalifikowani wciąż zajmowali wysokie miejsce. Powstały warunki rozwoju sektora prywatnego - wzrost liczby pracowników najemnych i "właścicieli". W wyniku racjonalizacji zatrudnienia - bezrobocie - dotknęło robotników niewykwalifikowanych, dalej wykwalifikowanych, a najmniej specjalistów. Pojawiło się bezrobocie ukryte - wcześniejsze przechodzenie na emeryturę.
Ruchliwość społeczna:
Po wojnie wzmożona, bo:
- duże straty ludności, polityka wyniszczania
- nowa władza dążyła do intensywnego uprzemysłowienia
- władza "ludowa" tworzyła przyspieszone kursy do nadrobienia braków w edukacji
- bezpłatne szkolnictwo wszystkich poziomów
Charakter ruchliwości społecznej:
W PRL była powiązana z uprzemysłowieniem i uzależniona od rozwoju gospodarczego. Określiło to jej charakter:
- spowolnienie i kryzys rozwoju gospodarczego spowodował osłabienie, a następnie znaczny spadek ruchliwości społecznej
- była to głównie ruchliwość strukturalna
- rozwój gospodarczy powodował zwiększanie pozycji średnich i wyższych drabiny społecznej - częstsza ruchliwość społeczna w górę
Po transformacji ustrojowej nastąpił wzrost ruchliwości wymiennej. Ruchliwości strukturalnej sprzyjała jedynie możliwość tworzenia prywatnych zakładów pracy poza rolnictwem. Z czasem usztywniły się bariery społeczne.
Mężczyźni i kobiety w procesie ruchliwości społecznej:
Kariery zawodowe mężczyzn dają bardziej przejrzysty obraz ruchliwości wewnątrzpokoleniowej. Wzory przemieszczeń między kategoriami zawodowymi mężczyzn i kobiet są bardzo podobne.
Zróżnicowanie społeczno-zawodowe kobiet:
Dominująca i wzrastająca kategoria - pracownice umysłowe. Przeważają w kategorii pracownic umysłowych niższego szczebla. Następnie pracownice fizyczne poza rolnictwem i rolniczki - ale spadek. Mniejszy niż u mężczyzn odsetek właścicielek przemysłowych i rzemieślniczych zakładów pracy. Prawie nie reprezentowane wśród wyższej kadry kierowniczej.
Ruchliwość społeczna kobiet:
Zaczęły być mobilne później niż mężczyźni, tempo rozwoju gospodarczego odmiennie wpływało na ruchliwość mężczyzn i kobiet. Mężczyźni przechodzili do przemysłu ciężkiego, co powodowało opóźnienie odejścia od rolnictwa kobiet. Kobiety podejmowały głównie prace umysłowe i fizyczno-umysłowe w administracji, oświacie, służbie zdrowia. Po przemianach wzrost strukturalnej ruchliwości kobiet.