Zróżnicowanie społeczne,

nierówności i ruchliwości społeczne

Struktura społeczna

• Układ kategorii obejmujących rodziny, grupy

etniczne, pracowników określonych
przedsiębiorstw czy wspólnoty lokalne
(Domański)

• System nierówności, którego elementami są

klasy, warstwy, kategorie o różnym poziomie
wykształcenia i grupy społeczno-zawodowe
(Domański)

• Struktura klasowa formułuje się w ramach

zawodowego podziału pracy, na bazie struktur
rynkowych i podziałów własności

• U zarania nowoczesnych społeczeństw

przemysłowych powstał wzorzec społeczeństwa
merytokratycznego, to jest takiego, w którym
miejsce człowieka w hierarchii społecznej zależy
od niego samego (a dokładnie od jego zasług) i
nie ma żadnych przeszkód, aby każdy mógł
zająć takie, jakie mu się należy stosownie do
wyposażenia intelektualnego i cech osobowości.

• Zakład swobodny przepływ jednostek w

hierarchii

Empiryczne badania zróżnicowania i

nierówności społecznych

• zróżnicowania i nierówności społeczne to

nierówności szans życiowych, to jest
szans „korzystania z utworzonych społecznie
dóbr ekonomicznych i kulturalnych normalnie
istniejących w społeczeństwie„

• Badania:

– podział dóbr między grupy lub kategorie

społeczne (zróżnicowanie i nierówności społeczne)

– jednostek do grup lub kategorii społecznych

nierówno obdzielonych dobrami (ruchliwość
społeczna)

Perspektywy podziałów społecznych

Marks

– podstawowe podziały w społeczeństwie są związane z

różnicą stosunku do środków produkcji

– te podziały odnoszą się nie tylko położenia ekonomicznego,

ale również w całym sposobie życia, dostępie do wła dzy,
wykształceniu, stylu myślenia, a także różnicami
światopoglądu, postaw politycznych

– klasę właścicieli środków produkcji - burżuazję, kapitalistów,

i klasę pozbawioną środków produkcji – proletariat

– między klasami istniej stały konflikt – to nie patologia, ale

stały element życia społecznego

– źródła międzygrupowych antagonizmów tkwią w

sprzeczności interesów ekonomicznych

– Klasa to nie tylko kategoria ekonomiczna, ale i

społeczna – ludzi o podobnym położeniu łączy
pewna świadomość społeczna

– „Świadomość klasowa" proletariatu w ujęciu Marksa

jest interpreto wana jako rozpoznanie przez członków
klasy robotniczej własnej roli w procesie produkcji,
ich stosunku do właścicieli środków produkcji i na
koniec zrozumienie, że mogą poprawić swoje
położenie tylko przez obalenie ustroju

– Inne podziały społeczne są pochodną

podziałów klasowych i dają się sprowadzić do
odmiennych interesów ekonomicznych

Weber

• Nierówności społeczne są rezultatem

walki o podział różnego rodzaju
skąpych zasobów dóbr zarówno
materialnych, jak i niematerialnych,
takich jak uznanie społeczne i władza

• płaszczyzna ekonomiczna - podział na

klasy, płaszczyzna prestiżu - podział
na stany, płaszczyzna polityczna -
podział na partie.

Klasa - Weber

• „«klasę» tworzą wyłącznie interesy ekonomiczne, i to związane z

istnieniem «rynku»„

• podział na klasy wyznacza nie stosunek do środków produkcji, ale

rodzaj szans na rynku, które zależą nie tylko od posiadania
własności, ale i kwalifikacji. Z różnego rodzaju zawodami wiąże się wy
konywanie najrozmaitszych usług, które mają zróżnicowaną wartość
ryn kową. Szansę na rynku wyznacza dysponowanie dobrami lub
umiejęt nościami pozwalającymi na osiąganie dochodów.

• Zgodnie z Weberowska koncepcją klasy, także posiadacze dzielą się

na klasy, ponieważ inaczej usytuowany na rynku jest rentier,
właściciel kapitału, a inaczej właściciel przedsiębiorstwa
produkcyjnego. Z kolei ci, którzy pozbawieni są własności, też tworzą
rozmaite klasy, różniące się typem oferowanych na rynku świadczeń.
Inne szansę ma na rynku wysoko wykwalifikowany specjalista, lekarz
czy prawnik a inną szewc czy krawiec

Stany - Weber

• Stany mają poczucie wspólnoty, klasy go nie mają
• Podczas kiedy sytuację klasową wyznaczają szansę na rynku,

to sytuację stanową wyznacza godność/prestiż społeczna,
która wiąże się z jakąś cechą wspólną pewnej liczby osób.

• Od każdego, kto chce należeć do danego stanu, oczekuje się

określonego stylu życia.

• Zachowanie dystansów wobec innych stanów
• podział na stany wiąże się ze sferą konsumpcji, podczas

gdy podział na klasy jest związany ze sferą produkcji.

• Położenie stanowe wyraża się w:

–

Conbium (wspólnota seksualna, zawieranie małżeństw w kręgu
równych)

–

Komensalizm (wspólne biesiadowanie, kształtujące styl życia)

Weber – stan a klasa

• Kiedy ubogi szwajcarski handlarz Guggenheim,

zaczynając od handlu obnośnego, dorobił się w
Ameryce milionowej fortuny, nie wystarczyło to,
by inni milionerzy zaczęli uważać go za równego
sobie. Bez względu na wysokość konta bankowego
dla Rothschildów był parweniuszem, z któ rym nie
mieli ochoty utrzymywać stosunków towarzyskich
i nie chcieli, by ich dzieci bawiły się z jego
dziećmi. Samo pojęcie „nowobogackiego" i kpiący
stosunek do takiej osoby doskonale oddaje
rozbieżność między sytuacją klasową a stanową.

Partie – Weber

• wszelkie grupy, które stawiają sobie

za cel wpływanie na aparat władzy i
budowanie go w miarę możności ze
swoich stronników

Stratyfikacja

• Termin używany do opisu społeczeństw, w których istnieje

nierówny podział dochodów, władzy, prestiżu oraz innych
pożądanych dóbr, i oznacza hierarchiczny układ
pojmowanych na wzór pokładów geologicznych —
poziomów położenia społecznego, które różni udział w
podziale tych dóbr.

• Tak rozumiana stratyfikacja obrazuje rozmieszczenie

jednostek na pewnej skali, nie jest natomiast opisem
społeczeństwa jako strukturalnie powiązanej całości.

• Np. szansę wykształcenia, zasięg wpływów na innych,

stopień szacunku, a nawet szansę doczekania późnego
wieku są w znacznej mierze już w punkcie startu określone
przez wyjściową pozycję jednostki w układzie
stratyfikacyjnym.

Wskaźniki uwarstwienia

społecznego

– dochód,
– wykształcenie mierzone liczbą lat nauki
– prestiż zawodu

• W perspektywie empirycznej przez stratyfikację

społeczną rozumiane są takie podziały społeczne, w
których pozycja społeczna ludzi może być ujmowana
jako wyższa lub niższa z punktu widzenia którejś z
wymienionych wyżej cech mierzalnych.

• Badania tak rozumianej stratyfikacji społecznej pokazują

nierówny rozdział takich dóbr jak formalne
wykształcenie, ranga zawodu, dochód.

• W wyniku tego nierównego rozdziału tworzą się

hierarchie

Różne definicje klasy

• Marks: Klasy są zasadniczymi segmentami

struktury społeczeństwa pojmowanego jako
swoista całość. Podstawą podziału na klasy
jest stosunek do własności środków produkcji.
Wszelkie podziały społeczne i związane z nimi
konflikty mają u podstaw podziały i konflikty
klasowe i mogą być do nich sprowadzone.
Klasy nie są kategoriami statystycznymi, ale
realnymi zbiorowościami zdolnymi do
wytworzenia poczucia wspólnoty.

cd.

• Weber: Podział na klasy występuje

tyl ko w jednym z trzech wymiarów
zróżnicowania społecznego, to jest
eko nomicznym. Klasa określa rodzaj
szans na rynku. Klasy nie są
zbiorowościami wytwarzającymi
poczucie wspólnoty.

cd.

• Werner: Klasa jest jednym z poziomów

hierarchicznego układu pozycji określanych przez
wysokość dochodów i szacunek społeczny. Jest
więc tym, co wielu socjologów nazywa warstwą.

• Rozumienie klasy w perspektywie

stratyfikacyjnej. Klasy w tym ujęciu rozumiane
są jako poziomy zróżnicowania społecznego w
płaszczyźnie ekonomicznej. Tak rozumiane klasy
są w gruncie rzeczy rodzajem warstw i jako takie
są częścią układu stratyfikacyjnego
społeczeństwa.

Warstwa

• Warstwa w ujęciu strukturalnym
• występuje w marksistowskiej per

spektywie oglądu struktury społecznej.
Pojawia się w niej wówczas, kie dy podział
na klasy okazuje się niewystarczający dla
zadowalającego opi su struktury danego
społeczeństwa. W takim przypadku
terminem „war stwa" określana jest bądź
część klasy - mówi się wtedy o warstwie
burżuazji przemysłowej

cd.

• Warstwa w ujęciu

stratyfikacyjnym jako kategoria
empiryczna jest wyróżniana na
podstawie kryteriów mierzalnych.
Kryteriami tymi jest wysokość
dochodów mierzona ilością
zarabianych pieniędzy, wykształ cenie
mierzone liczbą lat nauki i prestiż
zawodu. Są to mierniki uniwer salne.

Zróżnicowanie społeczno-zawodowe

• Zainteresowanie zróżnicowaniem

społeczno-zawodowym wynika z
potwierdzonego empirycznie
przekonania, że pozycje zawodowe i
wykonywanie związanych z nimi ról
jest w społeczeństwach
nowoczesnych podstawowym
czynnikiem, który sytuuje ludzi w
układzie nierówności społecznych

Inne źródła nierówności społecznych

• płeć

Ruchliwość społeczna

• ruchliwość społeczną - zmiana miejsca

jednostek, także grup (rozumianych
jako zbiorcze kategorie społeczne) w
systemie społecznego zróżnicowania
rozpatrywanego najczęściej jako
hierarchiczny układ pozycji bądź warstw.

• ruchliwość pionowa (wertykalna) polega

na przemieszczaniu się jednostek między
poziomami hierarchii społecznej (wskaźnik
KSZ).

Rodzaje ruchliwości

• Pierwsza postać ruchliwości to podnoszenie przez

jednostkę poziomu swojego wykształcenia, nabywanie
nowych kwalifikacji, bogacenie się i w konsekwencji
przesuwanie się z biegiem lat na wyższe pozycje
hierarchii społecznej (lub też wskutek innego rodzaju
przyczyn - na niższe).

• Jest to awans (bądź degradacja) w granicach jednego

pokolenia.

• Tego rodzaju ruchliwość to ruchliwość

wewnątrzpokoleniowa.

• Badając ją empirycznie, porównuje się pozycję

respondenta w momencie badań z jego pozycją w
momencie podejmowania pierwszej pracy.

cd.

• Druga postać ruchliwości to zajęcie przez

jednostkę wyższej bądź niższej pozycji, niż
mieli jej rodzice wskutek zdobycia przez nią
innego wykształcenia i uzyskanie innych
kwalifikacji oraz dochodów. Jest to
ruchliwość międzypokoleniowa.

• Określa się ją empirycznie, porównując

pozycję ojca, w czasie kiedy syn/córka miał/a
14 lub 16 lat, z aktualną, to jest w momencie
badań, pozycją syna/córki.

Przyczyny ruchliwości

• Cechy jednostek
• Zmiany społeczne
• Zmiany na rynku pracy

Współczesne przemiany

społeczne

• Słabnie zapotrzebowanie na proste prace fizyczne,

wzrasta natomiast na prace wymagające wyższych
kwalifikacji i odpowiedniego poziomu wiedzy. Wiedza
jako taka zaczyna być uważana za podstawowy
„zasób" społeczny

• Przenoszenie produkcji
• Wzrost liczby menadżerów
• Wzrost ryzyka, np. utraty pracy
• Wiedza i wyższe kwalifikacje ułatwiają

dostosowywanie się do zmieniających się
zapotrzebowań rynku pracy, ale nie likwidują
poczucia ryzyka i niepewności

TEZA o „śmierci klasy”

• W rozumieniu marksistowskim
• Konflikty klasowe przestają być jedynymi konfliktami
• „Śmierć klas" oznacza jedynie utratę przez klasę

(rozumianą w duchu Marksowskim) dotychczasowej
kluczowej roli w określaniu nierówności społecznych i
przekształcenie się jej w jedną „z wielu teoretycznych
kategorii analizy stratyfikacji i konfliktów"

• A więc: nie oznacza to zaniku nierówności

społecznych, w tym wynikających ze sfery
ekonomicznej

• Wzrost znaczenia tożsamości

Źródła zmiany

• 1. zmniejszenie liczebności klasy robotniczej i

zanikanie warunków sprzyjających rozwojowi
robotniczej świadomości klasowej

• 2. szanse życiowe jednostek zależą nie tylko od

przynależności do klasy określanej przez kryteria
ekonomiczne – wzrost znaczenia wiedzy i kultury;
wzrost podziałów stanowych (w rozumieniu Webera) –
podziały oparte na wartościach, stylach życia i
konsumpcji;

– Wzrost znaczenia kapitału kulturowego i społecznego
– Wzrost znaczenia tożsamości, podziałów etnicznych i

religijnych

Klasa średnia

• W okresie klasycznego kapitalizmu dziewiętnastowiecznego

„klasa średnia" obejmowała tych wszystkich, których nie można
było zaliczyć ani do robotników, ani do wielkich kapitalistów.

• Z biegiem czasu, wraz z liczebnym wzrostem kadr urzędniczych,

a także przedstawicieli wolnych zawodów, „klasa średnia"
zaczęła się rozrastać, a drobni przedsiębiorcy, dalej wchodząc w
jej skład, przestali określać jej oblicze.

• Obecnie „klasa średnia" w rozwiniętych społeczeństwach

przemysłowych to wielce zróżnicowany zbiór kategorii
społeczno-zawodowych.

• Podstawową linią demarkacyjną między klasą robot niczą a

średnią nie jest dochód, ale praca umysłowa o charakterze dają
cym niejaką samodzielność i niezależność lub praca na własny
rachunek (ale poza rolnictwem).

Nowa klasa średnia

• Własności - czyli posiadanie jakiejś części

środków produkcji, czy to w postaci własnego
samodzielnego przedsiębiorstwa, czy pakietu akcji,
czy też udziału w spółce etc.

• Kontroli - czyli umownego prawa do zarządzania

jakąś częścią pro cesu produkcyjnego (pracą,
zasobami kapitałowymi bądź też jednym i drugim).

• Szans na rynku - czyli posiadania kwalifikacji

bądź talentów uwa żanych za szczególnie
wartościowe na rynku pracy

• Poziom wykształcenia

• Liczebny wzrost nowej klasy średniej
• Dominacji w kulturze tych

społeczeństw wartości, orientacji i
stylu życia właściwych ludziom
usytuowanym w środku drabiny
społecznej

Nierówności społeczne w

Polsce

• Jedną z miar poziomu nierówności (koncentracji) płac jest

tzw. współczynnik Giniego.

• Wartość tego współczynnika mieści się w przedziale od 0 do

1. Wartość 1 wskazuje na perfekcyjną nierówność
(koncentrację), tj. sytuację, gdy jedna osoba posiada całą
pulę dochodów danej próby (populacji), a pozostałe osoby
nie mają żadnych dochodów. Wartość 0 wskazuje na
absolutną równość płac, tj. sytuację, w której każdy
zatrudniony otrzymywałby identyczne wynagrodzenie za
swoją pracę. Im wyższa jest wartość współczynnika Giniego,
tym większe nierówności.

• Np. w Eurostat Gini index przybiera wartość od 0 do 100

(gdzie 100 to idealna nierówność, w której jedna osoba
posiada wszystkie dochody)

Gini index – Eurostat 2001

Gini index - world

•

https
://www.ci
a.gov/lib
rary/publ
ications/
the-world
-factbook
/rankorde
r/2172ran
k.html

Gender pay gap

• Różnica średnich godzinnych zarobków
• Eurostat 2008 – 18%, PL – 9,8% w 2007 roku
• In Europe, the unadjusted gender pay gap stands at a level of

about 17.6%, according to data for 2007 from the Statistical Office
of the European Communities (

Eurostat

), which means that the

hourly pay of women is on average almost a fifth below the level
of men.

• This figure, however, does not take into account differences in the

number of hours worked or types of employment contracts.

• Źródła:

– women tend to engage more often in part-time work,
– take more and longer career breaks which reduce length of service and

work experience,

– tend to work in lower paid industries and work in economic sectors with

less negotiating power.

cd.

• Dania – 4%
• Cypr – 30%
• The ‘discriminatory component’ –

which cannot be attributed to
observed characteristics – is found to
explain the biggest part of the
unadjusted gender pay gap in
Cyprus, Italy and Portugal.