Rozdział XI
ZRÓŻNICOWANIE SPOŁECZNOŚCI WIĘŹNIÓW
1.Typologie i klasyfikacje więźniów
Typ przestępczy rozumie się zazwyczaj jako jakiś abstrakcyjny model, któremu przypisuje się wiele wzajemnie ze sobą powiązanych cech, które mają wyznaczać ten właśnie określony typ przestępcy.
Podstawami znanych w kryminologii typologii przestępców są trzy rodzaje kryteriów:
Fenomenologiczne - przestępcy zróżnicowani ze względu na sposób zachowania, np. przestępcy brutalni, podstępni itp. oraz ze względu na sytuację w jakiej dopuszczają się przestępstw, np. przestępcy okolicznościowi, konfliktowi.
Motywacyjne - przy podziale przestępców na :działających sprzecznie z prawem z powodu chęci zysku, rozładowania napięcia czy zaspokojenia popędu seksualnego. Do najczęściej przyjmowanych etiologicznych kryteriów typologizacji przestępców należą:
Czynniki antropologiczne (np. typ budowy ciała)
Czynniki psychologiczne( np. wysoka agresywność)
Czynniki o charakterze społeczno-kulturowym (np. typ środowiska domowego oraz sposób wychowania)
Etiologiczne lub genetyczne
L.Lerner - interesująca typologizacja przestępców, wyróżnił 8 typów przestępczych w tym np. typ pasożytniczy (osoby żyjące z przestępczości), czy typ nihilistyczny (pragną przemóc własne poczucie niższości) - klasyfikacja ta uwzględnia współczesną strukturę przestępczości oraz odwołuje się do opisanych kryteriów etiologicznych, fenomenologicznych oraz motywacyjnych.
S.Poznyszew - typologia odwołująca się do kryterium etiologicznego. Wyróżnia on zasadnicze dwa typy przestępcze: typ endogenny, który ma mniejszą lub większą predyspozycję do działalności przestępczej pewnego rodzaju, oraz typ egzogenny, który co prawda nie ma takiej predyspozycji, ale jest tak słaby moralnie, że nie potrafi powstrzymać się od przestępstwa w sytuacjach silnej pokusy (silnie działające okoliczności zewnętrzne)
Typ przestępczy określa się tutaj w zależności od tego, czy czynnik etiologiczny jest umiejscowiony w samym podmiocie czy też wynika on z warunków zewnętrznych, środowiskowych bądź społecznych.
J.Pinatel - wyróżnił 4 typy przestępców:
Pseudospołecznych - osoby o wysokiej zdolności popełniania przestępstw, łatwo przystosowują się do warunków życia społecznego, jednocześnie są dwulicowe i niezwykle groźne. Dzięki swej pozycji społecznej bardzo rzadko trafiają do więzienia, są to m.in. tzw. przestępcy w białych kołnierzykach (działalność przestępcza wpleciona w oficjalną i w zasadzie legalną aktywność - E.H.Sutherland).
Antyspołecznych - osoby także o wysokiej zdolności popełniania przestępstw, ale o wyraźnie mniejszej zdolności adaptacji do warunków życia społecznego. Do tej grupy należą przestępcy zawodowi, czasem specjaliści, związani ze środowiskiem przestępczym, także rzadko trafiają do więzienia.
Aspołecznych - to osoby mniej groźne , o średniej zdolności popełniania przestępstw i takiej samej umiejętności adaptacji społecznej, przestępcy z tej grupy pochodzą zazwyczaj ze złych środowisk wychowawczych, czasami przejawiają objawy zaburzeń psychicznych, ta grupa najczęściej trafia do więzienia.
Prospołecznych - osoby o małej zdolności popełniania przestępstw i dużej zdolności przystosowania się do warunków życia społecznego, grupa ta to najczęściej przestępcy okolicznościowi.
Kodeks karny z 1932 oku opisuje 10 kategorii przestępców: nieletni, recydywiści, chorzy psychicznie, niedorozwinięci psychicznie, alkoholicy, narkomanie, przestępcy zawodowi, przestępcy z nawyknienia, przestępcy niepoprawni oraz przestępcy przejawiający wstręt do pracy.
Kodeks karny z 1969 roku wyróżnia 7 typów: nieletnie, młodociani, recydywiści, chorzy psychicznie, niedorozwinięci umysłowo, alkoholicy, narkomanie.
Wg obecnie obowiązującego kodeksu karnego ustala się kryteria klasyfikacyjne więźniów, które mają służyć indywidualnemu postępowaniu z nimi, zapobieganiu dalszej ich moralizacji oraz zapewnieniu im osobistego bezpieczeństwa w zakładzie. Wśród tych kryteriów wyróżnia się :wiek, płeć, uprzednie odbywanie kary, umyślność lub nieumyślność czynu, wysokość pozostałej do odbycia kary, stan zdrowia fizycznego i psychicznego oraz stopień demoralizacji i stopień zagrożenia społecznego. Za podstawę klasyfikacji przyjmuje się w szczególności badania osobopoznawcze.
2. Więźniowie niepełnosprawni psychicznie
Do tej grupy zaliczamy: chorych psychicznie wymagających leczenia psychiatrycznego, alkoholików i narkomanów wymagających terapii odwykowej, psychopatów, upośledzonych umysłowo, i neurotyków, wymagających stosowania szczególnych środków leczniczo-wychowawczych.
Więźniowie psychopaci
Psychopatia odnosi się do ludzi zasadniczo normalnych, wykazujących na ogół bardzo dobrą orientację w normach i wartościach społecznych, lecz skrajnie egocentrycznych, emocjonalnie zimnych i sprawiających słuszne wrażenie, że są pozbawienie sumienia. Wielu skazanych wykazuje objawy tych zaburzeń na długo przed uwięzieniem, jednak przebywanie w środowisku więziennym jeszcze zaostrza już istniejące zaburzenia, a osoby, które je przejawiają są dla administracji wyjątkowo uciążliwe, ze względu na ciągłe kłamstwa, intrygi, donosy, agresję. Niektóre cechy psychopatyczne sprzyjają rozwojowi drugiego życia i uczestniczeniu w podkulturze więziennej.
Badania nad zaburzeniami doprowadziły do wyróżnienia:
Psychopatii - zaburzenia w sferach moralnej, woluntarnej, popędowo-emocjonalnej o całkowicie niejasnej etiologii.
Charakteropatii - u osób wykazujących zaburzenia w obrazie psychopatii, u których czynnikami przyczynowymi są zmiany organiczne mózgu, głównie w płatach czołowych (jednoczesne zmiany organiczne mózgu i objawy kliniczne psychopatii)
Socjopatii - u osób przejawiających objawy kliniczne psychopatii, u których głównym czynnikiem etiologicznym jest najprawdopodobniej ujemny wpływ środowiska.
Jedną z najbardziej znanych klasyfikacji psychopatów jest przedwojenna propozycja K.Schneidera, który wyodrębnił 10 „osobowości psychopatycznych” : psychopaci hipertymiczni, depresyjni, niepewni siebie, fanatyczni, żądni uznania i znaczenia, psychopaci o chwiejnym nastroju, wybuchowi, chłodni uczuciowo, bezwolni oraz asteniczni. W tym:
Psychopaci fanatyczni - często opanowani przez jakąś ideę nadwartościową, która pobudza ich do działania, do formułowania planów reform, donosów i zażaleń. Przekonania w które wierzą bywają przyczyną agresywnych zachowań wobec innych ludzi, popełniają przestępstwa często w imię idei ogólnej lub z powodu osobistych porachunków.
Psychopaci żądni uznania i znaczenia - są określani jako psychopaci histeryczni (histeroidzi) za względu na manifestowaną sztuczność, niezwykłość wypowiadanych poglądów i niestosowność zachowań. Wyodrębnia się tu często 2 grupy: histeroidów prymitywnych (oczywista teatralność w zachowaniu, kłamliwość skłonność do samouszkodzeń) oraz histeroidów wyrafinowanych(na tyle subtelne kłamstwa, fantazje, zmyślenia, że wywołują wiarę u innych ludzi) mówi się, że występuje u nich pseudologia phantastica.
Psychopaci wybuchowi - osoby impulsywne, drażliwe i zaczepne, unoszące się gniewem z najbłahszych powodów. Cechuje ich skłonność do zniewag słownych i agresywność wobec bliskich i obcych ludzi. Najczęściej notowane u tych osób przestępstwa to zabójstwa i przestępstwa afektywne, nieraz dopuszczają się samouszkodzeń.
Psychopaci chłodni uczuciowo - (dawniej bezwzględni, głuptacy moralni, osoby pozbawione uczuć wyższych). Cechuje ich zupełny brak współczucia, litości, brak poczucia wstydu, szacunku czy wierności, także wobec najbliższych. Pozbawienie wyrzutów sumienia często osiągają swe cele w sposób brutalny, w czym pomaga im na ogół wysoka sprawność intelektualna. W tej grupie najczęściej zabójcy, groźni przestępcy, zawodowi przestępcy oraz recydywiści.
Pewne szczegółowe znamiona psychopatów niezależnie od ich kategorii to: impulsywność i niska samokontrola, drażliwość połączona z subdepresją, niepewność i poczucie małej wartości, agresywność , żądza społecznego uznania, skłonność do neurotycznego kłamstwa, chwiejność nastroju oraz chłód emocjonalny i niedostatek lub brak uczuciowości wyższej.
Wg K.Pospiszyl istotne cechy osobowości psychopatów: nieumiejętność wglądu w swoje stany wewnętrzne, nieumiejętność przewidywania zdarzeń, brak poczucia winy i wyrzutów sumienia, błędy w ocenie sytuacji społecznych, niezdolność do wyciągania wniosków z uprzednich doświadczeń, defekt w odczuwaniu lęku, skłonność do odurzania oraz tendencje do wyniszczania się.
Naukowcy wolą mówić o osobowości psychopatycznej zamiast o psychopatii, w ten sposób kładzie się nacisk nie tyle na jakiś stały zespół objawów, co raczej na pewien organizacji struktury osobowości, która przesądza o tym, że czyjś poziom przystosowania się do wymogów życia społecznego jest nieodpowiedni lub niewystarczająco odpowiedni.
Więźniowie upośledzeni umysłowo
Stopień głęboki, znaczny, umiarkowany i lekki to zasadnicze poziomy obniżenia sprawności umysłu. Wszelkie przypadki upośledzenia powstałe do 3 roku życia zwane są niedorozwojem umysłowym lub oligofrenią, natomiast wszelkie przypadki powstałe po ukończeniu tego okresu zwane są otępieniem (demencją).
Generalnie z upośledzeniem umysłowym wiąże się: węższy zakres spostrzegania, widoczne zaburzenia pamięci logicznej (pamięć mechaniczna jest czasem dobrze zachowana), oraz zaburzenia uwagi, głównie koncentracji i jej podzielności. Myślenie osób upośledzonych pozostaje najczęściej w fazie myślenia konkretno-obrazowego, niedorozwój myślenia abstrakcyjnego jest zazwyczaj bardzo wyraźny, także niski poziom myślenia logicznego. Z upośledzeniem sprzężone są też niedorozwój i zaburzenia mowy.
Dla problematyki przestępczości najważniejsze są zaś defekty w rozwoju sfer: emocjonalno-motywacyjnej i społecznej. Powoduje to niedorozwój uczuć wyższych oraz małe zróżnicowanie przeżyć emocjonalnych, nieumiejętność przewidywania konsekwencji swoich działań idzie w parze z niską samokontrolą nad popędami i impulsywnością, a także powoduje zmiany nastroju, pobudzenie oraz nieadekwatne reakcje obronne.
Jeśli chodzi o funkcjonowanie społeczne, to stopień upośledzenia ma wpływ na stopień osiągniętej niezależności, samodzielności i zaradności oraz zdolność radzenia sobie w sytuacjach społecznych. Osiągnięcie dojrzałości w sferze moralnej jest przez osoby upośledzone praktycznie niemożliwe.
Upośledzenie idzie w parze z przestępczością, ponieważ obniżenie sprawności umysłowej powoduje wzrost podatności na negatywne oddziaływania środowiska społecznego(jednak ograniczona sprawność intelektualna nie jest źródłem przestępczości sama w sobie, jest ona jedynie sprzyjającą bazą wyjściową do zachowań aspołecznych). Do przestępczości mogą prowadzić osoby upośledzone takie mechanizmy jak: bezkrytycyzm, słaba wola, sugestywność, silna potrzeba kontaktu z silniejszą osobowością, poczucie krzywdy i niższości społecznej, które sprzyjają ukształtowaniu się postawy niechęci, zawiści i wrogości wobec innych ludzi.