Czym jest zróżnicowanie społeczne?
Zróżnicowanie społeczne, to przedmiot nowy. Dziedzina, która dopiero się rodzi. Przedmiot wywodzi się z makrostruktur społecznych.
Z punktu widzenia socjologii zagadnienie zróżnicowania społecznego jest bardzo istotne, jest podstawą do prowadzenia wielu badań socjologicznych, umożliwia zrozumienie znacznych partii w dyskursie socjologicznym.
Istotą socjologii jest to, że jej przedmiotem jest społeczeństwo widziane przez pryzmat struktur. Istotą struktury społecznej jest to, że nie jest ona jednorodna ale zróżnicowana, składa się z różnych elementów.
Zróżnicowanie społeczne wg Turowskiego: to „odmienne fakty odmienności i różnic występujących wśród członków danego społeczeństwa”.
Istotne jest zagadnienie jak grupy społeczne różnią się między sobą i jak na siebie wpływają.
Zróżnicowanie społeczne jest zjawiskiem uniwersalnym, bo każda społeczność jest w jakiś sposób zróżnicowana.
Prof. Turowski dokonał rozróżnienia na 4 rodzaje różnic występujących między ludźmi:
biologiczne (fizyczne)
demograficzne
psychiczne
społeczne
M. Domański „zróżnicowanie społeczne jest procesem wyłaniania się nowych podziałów i ról”. Zróżnicowanie ma charakter dynamiczny, czyli w analizie zróżnicowania społecznego chodzi o to żeby zobaczyć w jaki sposób zróżnicowanie uległo przemianom a nie tylko jakie jest.
Domański wyróżnił 2 typy różnic:
fizyczne (wiek, płeć, kolor skóry)
społeczne (wykształcenie, zawód, dochód)
- zróżnicowanie społeczne stanowi podstawowy element dyskursu socjologicznego, ma charakter uniwersalny
- jest uznaniem faktu odmienności i różnic między członkami społeczeństwa jako przedstawicielami różnych kategorii: warstw, klas, grup społecznych
- zróżnicowanie społeczne jest zmienne - dynamiczne
Podstawową różnicą między zróżnicowaniem społecznym a nierównościami społecznymi jest fakt, że jedne grupy znajdują się wyżej a inne niżej.
Nierówność społeczna leży niżej niż zróżnicowanie, czyli nierówność wynika ze zróżnicowania społecznego a zróżnicowanie społeczne nie jest nierównością.
Nierówność - jedne grupy są usytuowane wyżej inne niżej w hierarchii społecznej.
Osoby znajdujące się wyżej w hierarchii mają większy dostęp do dóbr.
Dobro jest powszechnie upragnione ale jego zasób jest ograniczony. Dobra zaspokajają potrzeby, przynoszą satysfakcję, są cenione.
Sztompka: „nierówności społeczne to nierówności pod względem cech społecznych charakter grup do których należy człowiek, charakter pozycji jakie zajmuje, role jakie spełnia.
Sztompka wyróżnia 3 grupy dóbr do których człowiek dąży:
materialne - niezbędne do zaspokajania podstawowych potrzeb, mają wartość naturalną ale występują w ograniczonej liczbie, mają wartość kulturową
władza - panowanie, wpływ na innych ludzi. Daje poczucie siły, potęgi, znaczenia ale też i bezpieczeństwa. Przynosi też lepsze szanse dostępu do rzadkich dóbr materialnych
prestiż - szacunek, uznanie społeczne, akceptacja, sława. Prestiż jest wymienialny na inne dobra (np. lepsza praca) albo na władzę.
Idea prestiżu to fakt postrzegania jako lepszych, wyżej cenionych od innych (cenioną wartością jest także wykształcenie, zdrowie)
Zróżnicowanie według dostępu do dóbr - Domański:
źródła:
zróżnicowanie dochodu, władza, prestiż , styl życia, sfera kultury
Osoby, które mają lepszy dostęp do dóbr społecznych znajdują się wyżej w hierarchii a osoby znajdujące się niżej mają gorszy dostęp do dóbr społecznych.
Różnice społeczne są podstawą do wyróżnienia klas i warstw społecznych.
Aspekty etyczne i polityczne są ze sobą powiązane. Jeśli partia uważa, że zróżnicowanie społeczne jest czymś złym, to w swoim programie dąży do wyrównania i odwrotnie.
Dostrzeżenie nierówności społecznych i próba przeciwdziałania im stało się podstawą do stworzenia nowej demokracji (hasło równości). Pojęcie równości jest pojęciem wtórnym do nierówności. Ustrój demokratyczny opiera się na ocenie, że oparcie programu na nierównościach jest czymś złym i należy im się przeciwstawiać. Kwestia równości łączy się z pojęciem sprawiedliwości.
Rodzaje nierówności wg Domańskiego:
równość wobec prawa
„Każdy człowiek powinien być równy wobec prawa” - warunek demokracji
równość szans
wpisuje się w koncepcje liberalne
„Każdy człowiek powinien mieć równe możliwości osiągania pozycji i dóbr. Nierówności zaś są dopuszczalne tylko w tym stopniu, w jakim są rezultatem niejednakowego wysiłku i własnych zasług”.
<Każdemu według zasad>
Osoby pracujące ciężej i lepiej mają większe szanse w osiąganiu pozycji i dóbr.
Podejście merytokratyczne:
Model równości szans nie wyklucza się z modelem równości wobec prawa.
równość warunków
<Każdemu według potrzeb> - wywodzi się z myśli socjalistycznej
W praktyce modele te nie występują w czystej postaci. Wszelkie programy polityczne bazują na kwestiach wynikających z nierówności.
Teorie klas społecznych
Pojęcie klasy było używane już w starożytności.
J. Turowski w teorii klas społecznych wyróżnia orientację ekonomiczną i funkcjonalną.
W orientacji ekonomicznej warunki ekonomiczne są źródłem powstawania i istnienia klas.
W orientacji funkcjonalnej akcentuje się, że sposób powstawania i istnienia klas jest konsekwencją istnienia struktury społecznej, są elementem uwarstwienia.
W ujęciu ekonomicznym akcentuje się, że klasy społeczne funkcjonują w konflikcie. W ujęciu funkcjonalnym akcentuje się wzajemne uzupełnianie się klas.
Te orientacje różnią się:
spojrzeniem na genezę klas społecznych
spojrzeniem na naturę klas społecznych
oceną roli klas społecznych
oceną moralna klas społecznych
Teorie ekonomiczne
3 stanowiska opisu klas społecznych wg Turowskiego:
ogólne - Saint Simone, Alain Tokraine), 2) marksisyowskie -Marks3)Maxa Webera
Ad. 1. Stanowisko ogólne
Koncepcja Saint Simona jest koncepcją presocjologiczną w społeczeństwie przemysłowym, produkcja wpływa na kształt tegoż społeczeństwa. Simone wyróżnił w nim dwie klasy:
a). produkcyjną - społecznie użyteczną, są to osoby wytwarzające dobra, wprowadzające nową jakość
b). nieprodukcyjną - klasa społecznie nieużyteczna, która wiedzie żywot próżniaczy.
Kontynuację Saint Simona stanowi koncepcja zaproponowana przez Alaina Touraina. Według niego „klasy społeczne to grupy wyznaczone przez ich sytuacje w społecznym procesie produkcji”.
Procesy produkcji dóbr i usług podlegają przemianom w wyniku czego różne są klasy społeczne. Wyłania się społeczeństwo o charakterze konsumpcyjnym.
Touraine wyróżnia dwie klasy:
klasa decydentów - kształtująca podaż i popyt na wytworzone dobra
klasa konsumentów - klasa bierna.
Można mówić też o ułomnych konsumentach, którzy ......
Ad. 2 stanowisko marksistowskie
Karol Marks nigdy do końca nie sprecyzował pojęcia klasy. Klasycy socjologii dokonują rekonstrukcji terminu „klasa” w oparciu o jego twórczość.
W koncepcji Marksa wyjściem jest założenie, że źródłem podziału społeczeństwa na klasy jest kwestia własności prywatnej. Marks dokonuje dychotomicznego podziału wyróżniając:
- klasę posiadającą a nie pracującą
- klasę nie posiadającą a pracującą
Marksowi nie chodzi tu o każdą własność prywatną ale o własność środków produkcji. Ta kwestia prowadzi do konfliktu między klasami uprzywilejowanymi a klasami upośledzonymi. Środki produkcji są zarówno przyczyną podziału społeczeństwa na klasy jak i przyczyną konfliktu.
„Klasa społeczna to wielkie zbiory ludzi, którzy zostają w jednakowym stosunku do środków produkcji”.
Według Marksa od wieków w każdym społeczeństwie istniały klasy uprzywilejowane i klasy upośledzone, które powstawały w konflikcie: feudałowie - chłopi, kapitaliści - robotnicy itp. Istotą spojrzenia Marksa na nowoczesne społeczeństwa jest nierówność w posiadaniu środków produkcji.
Klasa robotnicza jest wyzyskiwana przez kapitalistów ponieważ robotnicy wytwarzają więcej dóbr niż jest to potrzebne na utrzymanie produkcji, wynagrodzenie. Nadwyżka stanowi więc „wartość dodatkową”, którą użytkują kapitaliści stąd wzrasta ich kapitał. Tak więc klasa robotnicza wypracowuje zysk a nie ma możliwości korzystania z niego.
Według Marksa majątek kapitalistów stale się podnosi natomiast klasa robotnicza jest wyzyskiwana. Ta różnica jest coraz bardziej widoczna w standardzie i stylu życia klas społecznych.
Marks dokonał również rozróżnienia na:
- „klasa w sobie” - to zbiorowość, która pozostaje w takim samym stosunku do środków produkcji”
- „klasa dla siebie” - klasa świadoma co do swojego położenia. To uświadomienie swojego położenia było powodem powstawania rewolucji i dążeniem do zmiany swojego położenia.
Ad. 3 Max Weber
I. Koncepcja klasy społecznej
- u Maxa Webera została wypracowana w opozycji do Karola Marksa. Uważał, że społeczeństwa są naznaczone konfliktami ale genezy klas należy upatrywać w społeczeństwach nowoczesnych. Istotne jest to, że proces produkcji został przeniesiony z gospodarstw wiejskich, chłopskich do fabryk. Nastąpił rozdział kapitału od pracy. Kryterium podziału stanowi więc posiadanie różnych szans życiowych. Przynależność klasowa jest usytuowana w ......... rynkowych.
Własność u Webera to nie tylko posiadanie środków produkcji ale też i kwalifikacje do wykonywania pracy. Określają one szanse życiowe osób do zajmowania określonych pozycji w społeczeństwie. Podział klasowy jest więc u Webera bardziej zróżnicowany niż w koncepcji Marksa.
Klasy są zbiorowościami, nie posiadają wewnętrznej organizacji, nie są grupami społecznymi.
II. Koncepcja warstw społecznych (nierówności o charakterze klasowym)
Koncepcja Webera jest podstawą dla innych koncepcji klas i warstw powstałych po koncepcji Webera do innych koncepcji stratyfikacji społecznych.
J. Turowski „warstwy” w ujęciu Webera określa jako: „zbiory ludzi, które uznają siebie i są uznawane przez innych za społecznie wyższe lub niższe ze względu na zajmowane pozycje społeczne”.
Możemy wyróżnić cechy warstwy w ujęciu Webera:
a). warstwy stanowią układ hierarchiczny, wiążą się z prestiżem (wyższe lub niższe pozycje w hierarchii społecznej)
b). warstwy odnoszą się do zbiorów ludzi, którzy prowadzą określony styl życia (żyją w podobny sposób)
c). warstwy charakteryzują się określonymi dystansami społecznymi
III. Status - element stratyfikacji społecznej
Status w ujęciu Webera odnosi się do różnic pomiędzy grupami społecznymi w zakresie szacunku i prestiżu jakimi inni darzą jej członków (chodzi o to, że inni tak uważają).
Symbole statusu to: sposób mieszkania, ubierania się, mówienia, wykonywany zawód.
Ludzie o podobnym statusie tworzą społeczność w której istnieje podobna tożsamość.
IV. Partia - element stratyfikacji społecznej
Partia „grupa jednostek, które współpracują ze sobą gdyż mają podobne pochodzenie, cele lub interesy. Partia działa w sposób zorganizowany działając dla osiągnięcia określonego celu, który leży w interesie jej członków”.
Teorie funkcjonalne
Teorie funkcjonalne różnią się od ekonomicznych sposobem wyjaśniania klas, które mają swoje źródło w spojrzeniu na życie społeczne. Opierają się na założeniu, że klasy społeczne są konsekwencją naturalnego zróżnicowania struktury społecznej.
Społeczeństwo jest postrzegane jako system, klasy zaś pełnią określone funkcje w społeczeństwie i są nieodzowne dla funkcjonowania całego systemu. Zjawisko nierówności społecznych jest uniwersalną cechą każdej struktury społecznej. Klasy społeczne to mniej więcej to samo co warstwy społeczne (pojęcie zamienne).
Dwa stanowiska w teoriach funkcjonalnych:
Kingsley Davis i Wilbert Moore - autorzy “ogólnej teorii stratyfikacji”
Społeczeństwo by mogło prawidłowo rozwijać się i funkcjonować musi być ustrukturalizowane. Muszą występować pozycje, które są rozdzielane między ludzi. Podział jest funkcjonalną koniecznością istnienia społeczeństwa. Występowanie klas warunkowane jest różną rolą odgrywaną w społeczeństwie. Jedne klasy odgrywają ważniejszą rolę inne mniej ważną.
- żeby system społeczny mógł funkcjonować prawidłowo, to osoby posiadające najwyższe miejsce w hierarchii społecznej powinny posiadać odpowiednie kwalifikacje. Powinny tez ponosić odpowiedzialność za swoją pozycję więc muszą być odpowiednio gratyfikowane.
- osoby zajmujące wyższą pozycję w hierarchii są trudniej zastępowalne od osób zajmujących niższe pozycje
- pozycje o wyższej randze potrzebują poniesienia wyższych nakładów w osiągnięciu danej pozycji (np. studia - koszty - gratyfikacje w przyszłości)
System społeczny powinien być racjonalny i efektywny co gwarantuje obsadzenie odpowiednich pozycji przez odpowiednie osoby.
Cytat - Davis:
„... Gdyby obowiązki związane z różnymi pozycjami były jednakowo przyjemne, jednakowo ważne ze społecznego punktu widzenia i wymagałyby jednakowych zdolności czy talentów, nie byłoby różnicy kto zajmuje te pozycje i problem społecznego rozmieszczenia byłby poważnie zredukowany.
Jednakże jest ważna różnica, kto obejmuje dane pozycje, nie tylko dlatego, że jedne pozycje są przyjemniejsze niż inne, ale także dlatego, że wymagają specjalnego uzdolnienia do nich lub specjalnego przygotowania. Jeszcze inne są funkcjonalnie ważniejsze od innych. Jest więc istotne aby obowiązki związane z pozycjami były rzetelnie wykonywane, jak wymaga tego ich znaczenie...”.
W teorii Davisa i Moore'a istotna jest też kwestia ruchliwości społecznej czyli awansów na wyższe pozycje. Klasy mają charakter otwarty.
Talcot Parsons
Punktem wyjścia jego koncepcji jest założenie o istnieniu ogólnego systemu społecznego.
W podsystemach jest bardzo ważny system zawodowy ściśle powiązany z systemem wymiany. System wymiany jest funkcjonalnie powiązany z systemem wartości.
System społeczny składa się z 3 podsystemów:
a). zawód, 2-wymiana 3- własność
Pełnienie ról przez osoby (zawód). Role społeczne wiążą się z zajmowaniem pozycji w społeczeństwie. Hierarchia ról i pozycji wiąże się z tym, że do pełnienia ról wyższych w hierarchii potrzebne są kwalifikacje, zdolności, umiejętności, predyspozycje.
Parsons stwierdza, że statusy są zróżnicowane z punktu widzenia przywództwa, władzy.
Uporządkowanie statusów w zależności od zajmowania pozycji, posiadanego autorytetu lub władzy. Z zajmowaniem wyższych pozycji w hierarchii społecznej wiążą się określone gratyfikacje.
Pozycja społeczna nie odnosi się jednej osoby ale przez pokrewieństwo dotyczy całej rodziny. Zajmowanie pozycji przez osobę wiąże się z zajmowaniem pozycji przez rodzinę.
klasy wyższe, nizsze, srednie
Domański zwraca uwagę, że istotę stratyfikacji społecznej u Parsonsa stanowi rezultat i odzwierciedlenie wspólnego systemu wartości.
Według Parsonsa najważniejsze w systemie społecznym jest jego sprawne funkcjonowanie. Istnienie wyższych i niższych pozycji w społeczeństwie jest akceptowane społecznie.
<Stratyfikacja społeczna jest to w aspekcie oceny zaszeregowanie jednostek składowych systemu społecznego zgodnie z normami wspólnego systemu wartości
Teorie neomarksistowskie- przedstawiciel Wright
To stanowisko jest połączeniem koncepcji Marksa z elementami wniesionymi przez Webera. Jest to próba uaktualnienia stanowiska Marksa. Wright swoją teorię poddał badaniom empirycznym, w związku z tym teoria ta przyczyniła się do rozwinięcia badań dotyczących zróżnicowania społecznego. Dokonał operacjonalizacji teoretycznego ujęcia klasy społecznej.
Wright wyróżnił 3 sposoby panowania nad środkami ekonomicznymi, które są podstawą wyróżnienia klas:
panowanie nad instytucjami lub kapitałem finansowym
panowanie nad materialnymi środkami produkcji (własność ziemi, fabryk, biur)
panowanie nad siłą roboczą
Na podstawie wyróżnionych sposobów panowania dokonał rozróżnienia na klasy:
klasa kapitalistów - panują nad wszystkimi trzema aspektami panowania
klasa menagerska i pracowników umysłowych
(klasa średnia, która nie występuje u Marksa) - pozycja tej klasy jest wewnętrznie sprzeczna, ponieważ z jednej strony pracownicy ci mają wpływ na kwestie zarządzania środkami produkcji a z drugiej są wynajmowani przez kapitalistów więc są od nich zależni. Nie są ani kapitalistami, ani robotnikami, ale posiadają cechy jednych i drugich.
Istotną rolę w zróżnicowaniu społecznym odgrywa stosunek do władzy i panowania a zarazem kwalifikacji, umiejętności, specjalizacji (to jest element zaczerpnięty od Webera, warunkujący posiadaną pozycję społeczną).
Jednostki przynależące do tej klasy są powoływani do panowania nad klasą robotniczą za co mają lepsze warunki ekonomiczne z racji swoich kwalifikacji. Ze względu na zwoje kwalifikacje, które poszukiwane są na rynku pracy mają możliwość negocjowania swojej pracy. Posiadają wiedzę, której nie posiada klasa robotnicza dlatego nie mogą być zbytnio kontrolowani przez klasę kapitalistów, która wiedzy takiej nie posiada.
klasa robotnicza - osoby znajdujące się najniżej w hierarchii społecznej nie posiadają władzy (w związku z posiadaniem środków produkcji)
Teza o śmierci klas (Pakulski i Wathers)
Twórcą tezy jest Robest Nizbert.
Mówiąc o śmierci klas bierzemy pod uwagę fakt, czy te klasy kiedykolwiek istniały. Kwestia spojrzenia na istnienie klas nie jest tylko kwestią empiryczną, ale jest uzależniona od podejść teoretycznych.
Czynniki warunkujące umieranie klas:
fakt rozrostu pracowników umysłowych
zmniejszenie dystansu pomiędzy klasą średnią a robotniczą - wyrównywanie dochodów, standardów życia. Dystansy pomiędzy klasami nie powiększają się a nawet zanikają. Istotą tezy o śmierci klas jest rozrost klasy średniej. Problematyka zaniku klas była podnoszona w Stanach Zjednoczonych, ponieważ tamto społeczeństwo miało największą liczbę ludzi pracujących w sektorze usługowym, żyjącym na wysokim standardzie
upadek komunizmu
Aspekty zanikania klas społecznych
praca - warunkowała przynależność ludzi do określonej klasy społecznej. Istotnym elementem przemian na rynku pracy jest pojawienie się pracowników umysłowych stanowiących klasę średnią. Pojawiły się zawody znajdujące się na szczeblach pośrednich w pozycji społecznej. To powoduje, że granice między klasami zacierają się.
nowa kategoria pracowników - niestandardowe formy pracy, które zmieniły relacje między pracodawcami a osobami pracującymi. Ważnym czynnikiem jest tu brak nawiązania stosunku pracy pomiędzy pracodawcą a pracownikiem.
Relacja „pracodawca - pracownik” zmieniona została na „zleceniodawcę - zleceniobiorcę”. Istotny jest też elastyczny czas pracy
kategoria własności - pojawiła się nowa kategoria posiadaczy : własność akcji, uczestnicy funduszy emerytalnych i inwestycyjnych.
Własność przestała być atrybutem oligarchów, każdy może być udziałowcem w zależności od zasobów finansowych. Można też decydować o swojej emeryturze.
Jest to też podstawa teorii o zanikaniu klas. Obecnie wszystkie firmy stają się własnością szerokiego grona osób przez rynek giełdowy.
Następuje oddzielenie kwestii posiadania własności od kwestii zarządzania. Wcześniej właściciel sam decydował o firmie, obecnie właściciele zlecają prace decyzyjną (zarządzanie i kontrola) klasie średniej. Jest to też czynnikiem rozmywania klas.
posiadanie nieruchomości - jednym z wyznaczników klasowych jest posiadanie własnego domu (pojawiło się po II wojnie światowej na Zachodzie)
styl życia i wzory konsumpcji - jest to istotne kryterium do rozróżniania klas. Istotą w obrębie klas, teorii zróżnicowania społecznego było założenie, że osoby przynależące do różnych klas różniły się stylem życia. Nastąpiły przemiany i podstawą do sformułowania argumentu zanikania klas jest pojawienie się kultury masowej. Kultura masowa charakteryzuje się pozornie jednorodnością (ubieranie, oglądanie itd.), ale każdy może dokonywać osobistej interpretacji doboru produktów i ich wyboru (osobisty wybór jednostek).
zachowania polityczne - Elementem klasotwórczym są poglądy i zachowania polityczne. Występuje związek pomiędzy zachowaniami politycznymi a pozycją społeczną.
A. Giddens wniósł wkład w teorię zaniku klas w aspekcie wyborów politycznych. Podważa zasadność podziału na prawicę i lewicę ponieważ mamy do czynienia z rozrostem klasy średniej.
„Nowe lojalności” - klasy społeczne zanikają z tego powodu, że występuje wzrost znaczenia innego rodzaju podziału, który Domański nazywa „nowymi lojalnościami”. Większe znaczenie w podziałach mają kategorie np. płci, etniczności itp.
Podsumowując tezę o zaniku klas można stwierdzić, że zachodzą pewne procesy zauważalne, na podstawie których możemy postawić tezę, że zanikają struktury klasowe, ale w dogłębnej analizie nie jest to jednolita teza, ponieważ istnieje wiele rozbieżności w strukturze społecznej
Teoria nowych klas
Pojęcie „nowych klas” pojawiło się już w XIX w. zdaniem Domańskiego. Określenia użył Michał Bakunin, jeden z krytyków Marksa. W koncepcji Bakunina chodziło o ukazanie nieadekwatności w teorii klas u Marksa. Jego prognoza okazała się bardziej dalekowzroczna niż u Marksa. Marks mówił o rozroście klasy robotniczej. Sprawdziło się to do pewnego momentu. Bakunin twierdził, że klasą dominującą stanie się klasa średnia. Do niej zaliczał specjalistów administrujących i zarządzających. Uważał, że w społeczeństwach bardziej zorganizowanych będzie potrzeba rozrostu klasy związanej z zarządzaniem i czynnościami w których podstawowym narzędziem pracy jest wiedza. Według niego powstanie klasa naukowców i uczonych, która będzie rządzić szeroką masą ludzi nieuczonych. Kryterium podziału klas jest więc wiedza (wykształcona elita i szeroka masa).
W teoriach nowych klas istotne miejsce zajmuje pojęcie nowych klas średnich - zrodziła się w wyniku wzrostu liczebności pracowników uczonych.
Tezę o istnieniu nowych klas sformułował Gustaw Schomoller i dokonał rozróżnienia:
stara klasa średnia - była mało liczebna, występowała na początku nowoczesności (byli to kupcy, właściciele małych firm, osoby pracujące na własny rachunek)
nowa klasa średnia - duża liczebnie, staje się więc szeroką kategorią, w jej obrębie można zauważyć:
pracowników handlu i usług, urzędników, specjalistow, kadry menagerskie
Domański wyróżnił wyznaczniki przynależności do klasy średniej:
własność - własność firmy, kapitału, bądź kwalifikacji wyróżnia klasę średnią od innych klas
zamożność lub wysoka stopa życiowa - charakterystyczne dla klasy średniej jest to, że jest stosunkowo zamożna, jej przedstawiciele mają wysokie zarobki
charakteryzuje się sformalizowanymi warunkami przynależności, czyli odpowiednie kwalifikacje, które pozwalają na wykonywanie pewnych zawodów
otwartość - łatwo można zostać jej członkiem lub z niej wyjść. Warunkiem jest zdobycie kwalifikacji. Częściej obserwowane są awanse niż degradacja społeczna. Każdy ma szanse w odniesieniu sukcesu
klasa liberalna pod względem wyborów i zachowań politycznych
Teoria społeczeństw przemysłowych
Podstawowym założeniem jest teza, że przemiany występujące w obrębie struktur społecznych wywołane są rozwojem przemysłu, że nowe klasy powstały w wyniku rozwoju przemysłu.
Stanowisko technokratyczno - biurokratyczne
Akcentuje się tu, że klasą panującą jest klasa technokratyczno - biurokratyczna a nie klasa posiadaczy. Podstawą wyłonienia się tej klasy jest monopolizacja władzy ekonomicznej oraz dostęp do najwyższych stanowisk państwowych.
w obrębie tej koncepcji zauważono, że w systemie komunistycznym powstała klasa najwyższych urzędników państwowych, np. elita, która była pozbawiona kontroli i władała w sposób kolektywny środkami produkcji. Była to klasa zamknięta. Występował podział na MY - społeczeństwo i ONI - władza
innym aspektem jest odniesienie jej do społeczeństwa kapitalistycznego. Podział na klasę całego społeczeństwa i elitę. Elita jest niejednoznaczna, funkcjonowała w obrębie władzy rynkowej, decydującej o produkcji, o strategii rozwoju gospodarki i społeczeństwa
Kontynuację tego dzieła stanowi koncepcja społeczeństwa postindustrialnego
Podział: technostruktura - ludzie posiadający wiedzę służącą do kierowania przedsiębiorstwami. Wchodzą tu: administracja państwowa, elita duchowieństwa i świata kultury. Cechą społeczeństwa postindustrialnego jest zastąpienie kapitału finansowego kapitałem wiedzy. Elementem dominacji jest posiadanie specjalistycznej wiedzy, która decyduje o przynależności do klasy średniej
Nowa klasa robotnicza
Alain Tourain przedstawiciel koncepcji do tej klasy zalicza personel techniczny i wykwalifikowanych robotników. Klasa robotnicza pracująca u przedsiębiorców nie ma wpływu na kierunek w jakim te przedsiębiorstwa podążają. Klasa konsumentów jest zniewolona przez klasę decydentów, nie ma swojej autonomii.
Czym jest stratyfikacja społeczna?
Stratyfikacja to inaczej uwarstwienie. Pojęcie zaczerpnięte z geografii, gdzie odnosi się do analizy warstw ziemi (gleby). Stratyfikacja społeczna jest formą nierówności społecznych; została rozpowszechniona w socjalizmie.
Istotnym elementem stratyfikacji jest występowanie hierarchii; istnienie relacji „wyższość - niższość” między warstwami społecznymi.
Stratyfikacja społeczna jest pojęciem węższym od pojęcia nierówności, jest formą nierówności o charakterze zinstytucjonalizowanym.
Według Domańskiego:
„Stratyfikacja społeczna to nierówności społeczne zakrzepłe w postaci hierarchii”
Stratyfikacja społeczna jest czymś trwałym. Trwałość jest sankcjonowana przez prawo, tradycję, wzory kulturowe oraz zwyczaje. Są to mechanizmy wzmacniające występowanie hierarchii w stratyfikacji.
Najczęstszym kryterium szeregowania warstw jest kryterium zamożności lub stanu posiadania. Warstwy znajdujące się najwyżej w hierarchii społecznej są najbardziej majętne. Im mniej majętne tym niższą pozycje zajmują w hierarchii społecznej. Nie jest to jednak jedyne kryterium. Osoby mające mniejszy dostęp do określonych dóbr znajdują się w warstwach niższych i odwrotnie; osoby mające większy dostęp do dóbr znajdują się w warstwach wyższych.
Stratyfikacja według Giddensa:
Giddens wyróżnia 4 podstawowe systemy stratyfikacji społeczeństw ludzkich:
niewolnictwo - istotą niewolnictwa jest to, że pewne osoby są własnością innych - jest to skrajna forma nierówności
system kastowy - charakterystyczny dla społeczeństw dalekiego wschodu w szczególności społeczeństwa indyjskiego. Podstawą tego systemu jest religia i poglądy natury religijnej. Wiara w reinkarnację. Istotą systemu jest to, że członkowie kast są mocno od siebie odizolowani, występują ogromne dystanse społeczne pomiędzy kastami. Nie ma możliwości awansu. Przejście uznane byłoby za przestępstwo. Przejście do innej kasty może odbyć się jedynie po reinkarnacji. Jeśli jednostka żyje godnie to ma szansę przejścia do kasty wyższej i odwrotnie.
system stanowy - charakterystyczny dla przednowoczesnych społeczeństw europejskich, w szczególności średniowiecznych. Można wyróżnić 3 stany:
arystokracja i szlachta
duchowieństwo
pospólstwo (chłopi, rzemieślnicy, kupcy)
Przechodzenie ze stanu do stanu było trudne. Stan duchowieństwa rekrutował się głównie ze szlachty, awans z pospólstwa był trudny. Istotną rolę odgrywało urodzenie i pochodzenie społeczne.
system klasowy - „klasa to wielka kategoria ludzi o podobnym statusie ekonomicznym, który ma duży wpływ na ich styl życia”.
Czynnikiem podziału na klasy jest stan zamożności i wykonywany zawód.
Różnice miedzy 4 a 1, 2 i 3 systemem:
klasy nie są ustanowione formalnie, nie opierają się na zasadach religijnych, przynależność nie jest dziedziczna
granice między klasami stają się nieostre, możliwe zawieranie małżeństw między przedstawicielami klas społecznych
przynależność nie jest czymś przyrodzonym, może być kwestią osiągnięć osoby - powoduje to ruchliwość społeczną
kryterium są głównie czynniki ekonomiczne
Zróżnicowanie społeczne występuje we współczesnych społeczeństwach zachodnich
4 zasadnicze klasy społeczne według Giddensa: każda jest wewnętrznie zróżnicowana a granice między nimi są nieostre.
Klasa wyższa - najwyżej w hierarchii społecznej. Cechą charakterystyczną tej klasy jest mała liczebność. Jest to grupa osób bardzo zamożnych, najbogatszych, posiadających najwyższe majątki, a co za tym idzie posiadających też największe wpływy w świecie biznesu i polityki. Do tej klasy można zaliczyć oligarchów. Trudno jest określić dokładną liczebność klasy; jest to około 1% społeczeństwa. Nie jest to klasa jednolita, głównie odnosi się do społeczeństw zachodnich jednak jest też bardzo widoczna w Rosji. Klasa wyższa jest klasą otwartą. Należą do niej osoby przynależące niejako z urodzenia, ze stanu dziedziczonego majątku, ale są też i osoby, które weszły do niej dzięki ciężkiej pracy i ogromniej wiedzy (Bill Geyts), gwiazdy show biznesu, sportowcy). Znaczną część tej klasy stanowią ludzie młodzi, do jej grona dołącza coraz więcej kobiet, a także osób z mniejszości etnicznych.
Generalnie można stwierdzić, że do klasy wyższej zaliczamy osoby posiadające majątek i władzę, mogących przekazać go swoim dzieciom.
Klasa średnia - obejmuje bardzo liczną grupę i jest bardzo zróżnicowana wewnętrznie (różne zawody i odmienne style życia). Przyczyną powstania tej klasy był wzrost tzw. „białych kołnierzyków”, czyli ludzi wykształconych. Jej wzrost spowodowany był awansem osób z klasy robotniczej do tejże klasy. Spowodowało to znaczne zmniejszenie liczebności w klasie robotniczej. Jest to klasa najbardziej otwarta ze wszystkich klas. Granice pomiędzy klasami średnimi a robotniczymi stają się nieostre. Klasa ta różni się od klasy robotniczej stopniem zamożności, wykonywanym zawodem, zarobkami, stylem życia, standardem.
Klasa robotnicza - wyznacznikiem tej klasy jest wykonywany zawód. W związku z awansem osób z tej grupy do klasy średniej zmniejszyła się ona liczebnie. Struktura tej klasy ulega przemianie. Jest ona zasilana przez osoby o innym pochodzeniu etnicznym, np. Polacy w UE. Poziom życia klasy jest zróżnicowany - jedni są znacznie biedniejsi od klasy średniej, inni żyją na podobnym poziomie. Przedstawiciele tej klasy mają odmienne style życia, dokonują odmiennych wyborów, różnią się poglądami politycznymi, wyznają inne wartości niż przedstawiciele klasy średniej.
Podklasa - znajduje się najniżej w hierarchii społecznej. Jej cechą jest to, że warunki życia tej klasy są najniższe w porównaniu z innymi. Jest to klasa o najsłabszej możliwości finansowej. Granice pomiędzy podklasą a innymi klasami są bardzo wyraźne i ostre. Jej przedstawiciele to osoby długotrwale bezrobotne, bezdomne, nie posiadające stałego miejsca zamieszkania, ludzie posiadający bardzo niskie dochody, nie posiadający ich wcale albo zadłużone (dochody niższe od zadłużenia). Osoby te są uzależnione od opieki społecznej. Znaczną część stanowią emigranci. Z tą klasą wiąże się zjawisko marginalizacji i wykluczenia społecznego.
Ruchliwość społeczna
Ruchliwość społeczna - jest to przemieszczanie się jednos5tek lub grup pomiędzy różnymi pozycjami społecznymi.
Ruchliwość społeczna pionowa - przemieszczanie w górę lub w dół w hierarchii społecznej, czyli z klasy do klasy
w górę - np. awans z klasy robotniczej do średniej
w dół - np. degradacja z klasy robotniczej do podklasy
Ruchliwość pozioma - 2 rozumienia:
w ujęciu Giddensa i Sztompki - odnosi się do pochodzenia jednostek lub grup ludzi w przestrzeni (czyli migracje)
jest to zmiana dotychczasowej pozycji na inną ale usytuowaną w podobnej hierarchii społecznej. Jest to określenie bardziej trafne i adekwatne (przykładem może być zmiana pracy przez sprzedawcę)
Ruchliwość wewątrzpokoleniowa - dotyczy ruchu w górę lub w dół w hierarchii społecznej konkretnej jednostki; jest to typowy awans społeczny.
Ruchliwość międzypokoleniowa - gdzie awans lub degradacja następuje w następnym pokoleniu (np. awans dziecka do klasy średniej w rodzinie typowo robotniczej)
Współczesne społeczeństwa charakteryzują się dużą ruchliwością pionową i poziomą ale również wewnątrzpokoleniową i międzypokoleniową. Można zauważyć, że osoby zajmujące wysoką pozycje w hierarchii poprzez zaciąganie zbytnio obciążających pożyczek stają się niewypłacalne i następuje ich degradacja. Częściej jednak mamy do czynienia z awansami społecznymi.
Ubóstwo i wykluczenie społeczne
Nie można w sposób precyzyjny określić co to znaczy „być ubogim”, jest to zjawisko trudne do zmierzenia.
Próby podziału i definicje ubóstwa:
1.ubóstwo bezwzględne - próba jednoznacznego i mierzalnego określenia czym jest ubóstwo. Można powiedzieć gdzie się zaczyna a gdzie kończy. Istotną rolę odgrywa „minimum życiowe”.
Według Giddensa „minimum życiowe” to elementarne warunki jakie muszą zostać spełnione, aby jednostka mogła przetrwać fizycznie i zachować zdrowie.
Osoby ubogie to osoby żyjące poniżej minimum życiowego. Ubóstwu przypisuje się charakter uniwersalny <wszyscy mają takie same żołądki> Osoby ubogie zajmują najniższe miejsce w hierarchii społecznej.
2.ubóstwo względne - ludzie różnią się między sobą ale i społeczeństwa też się różnią, mają różne standardy. W związku z tym, że ludzie żyją w bardzo odrębnych, specyficznych warunkach mają różne standardy życia. Norman Gudman („Wstęp do socjologii”) określa w kategoriach kwotowych dochody charakterystyczne dla poszczególnych klas społecznych. W USA za osoby ubogie uznawane są osoby poniżej dochodów 3000 zł. W Polsce średnia krajowa wynosi 2500. Nie można więc ubóstwa mierzyć jedną miarą. O ubóstwie możemy mówić wtedy, gdy klasa najniższa jest nieliczna (przykład kartki papieru - margines nigdy nie stanowi większej części).W kontekście zróżnicowania społecznego nigdy nie jest tak, że zajmuje ono większą część społeczeństwa Ubóstwo jest zrelatywizowane do wydarzeń historycznych - zmieniają się struktury społeczne, sposób życia, zmieniają się potrzeby ludzi i standardy życia. Jeszcze do niedawna pralka automatyczna była wyrazem luksusu, dziś jest standardem.
Subiektywna ocena ubóstwa
Ubóstwo nie jest kwestią ekonomiczną, nie można go oceniać miarą możliwości wydawania pieniędzy. Istotne jest subiektywne odczucie. Mierzenie tak rozumianego ubóstwa jest kwestą trudną.
W przypadku ubóstwa bezwzględnego lub względnego w mierzeniu odnosimy się do wskaźników ekonomicznych.
Wskaźniki - sposób mierzenia danego zjawiska, np. ubóstwo - wskaźnik - poziom dochodów
Można go mierzyć również metodą wywiadu za pomocą kwestionariusza.
Można też korelować wskaźniki ekonomiczne z wskaźnikami socjologicznymi, np. czy dochody są wystarczające i jakie są dochody rodziny.
Aspekty ubóstwa
Ubóstwo ze względu na wykształcenie - we współczesnych społeczeństwach o posiadaniu pozycji społecznej decyduje nie tylko stan posiadania ekonomicznego ale też zasób wiedzy i wysokie wykształcenie.
Wyznacznikiem ubóstwa jest więc brak wykształcenia i brak motywacji do zdobywania wyższych kwalifikacji. Taka postawa jest związana z kwestią ubóstwa mierzalnego. Żeby przestać być ubogim nie wystarczą wyższe dochody ale też zmiana postaw i mentalności.
Kwestia „ubóstwa dziedziczonego” opartego na przekazywaniu postaw i mentalności kolejnemu pokoleniu. Takie ubóstwo polega na braku umiejętności odmiany swojego losu. Skuteczną zasadą jest zasada „wędki, nie ryby”, skłonienie osób do zmiany.
Ubóstwo konsumpcyjne - jest ubóstwem o podłożu mentalnym ale charakteryzuje się odmiennymi postawami niż wcześniejsze. Mamy tu do czynienia z sytuacją, że osoby posiadają wysokie dochody lecz żyją na tak niskim poziomie jak osoby rzeczywiście ubogie - oszczędzanie za wszelką cenę.
Występuje pewna zależność - wraz ze wzrostem dochodów obniża się poziom życia. Przykładem mogą być osoby wyjeżdżające za pracą pomimo wyższych dochodów oszczędzają na poziomie życia.
Kategoria ludzi biednych
Pewni ludzie częściej popadają w ubóstwo niż inni. Giddens zauważa, że są to osoby niepracujące albo pracujące dorywczo, osiągające niższe dochody.
ubóstwem często zagrożone są osoby starsze, ponieważ radykalnie obniża im się pozom dochodów, a wzrastają jednocześnie potrzeby tych ludzi związane z leczeniem, potrzebą opieki innych (jeśli nie mogą liczyć na pomoc najbliższych)
osoby trwale chore i niepełnosprawne - wydatki na leczenie i kosztowną rehabilitację
dzieci - są osobami niesamodzielnymi i uzależnionymi od jakości życia rodziny
Kobiety - trudniejszy dostęp do pracy i niższe zarobki niż mężczyźni;
- kwestia kobiet z rozpadłych małżeństw bądź po śmierci małżonka
mniejszości etniczne - emigranci, osoby uciekające ze swoich krajów często nie mogą się odnaleźć w krajach bogatszych
Ubóstwo jest traktowane często jak coś naturalnego w pewnych koncepcjach. W innych jest zjawiskiem w którym należy walczyć.
I Stanowisko - negatywne spojrzenie na ubóstwo
Pogląd o istnieniu „kultury ubóstwa” reprezentowany jest przez Oskara Levisa, który twierdzi, że ubóstwo nie jest tylko wynikiem nieprzystosowania osób do rzeczywistości społecznej ale też kwestią dziedziczenia biedy, tzw. socjalizacji do biedy. Osoby rodzące się w takich rodzinach nie posiadają aspiracji.
Charls Murray dokonuje rozróżnienia na osoby biedne nie z własnej winy (wdowy, sieroty, niepełnosprawni) oraz osoby przynależące do „kultury wyuczonych bezradności” - osoby nie wykorzystują szansy na rynku pracy, żyją z pomocy opieki społecznej, która niejednokrotnie powoduje tylko utrwalanie tej biedy. Osoby przedstawiają postawę roszczeniową, uważają, że im się należy, choć same mogą, są w stanie wpłynąć na swój los.
I Stanowisko - Procesy społeczne, które wpływają na stan ubóstwa społeczeństwa
Ubóstwo nie jest kwestią przyjemną i nikt nie chce być taką osobą. Ubóstwo jest wynikiem pewnych okoliczności. Według tego stanowiska walka z ubóstwem nie polega na aktywizacji ludzi ale wiąże się z kwestią równomiernego rozkładu dochodów w społeczeństwie. U Marksa „byt określa świadomość”.
Te dwa stanowiska mają charakter skrajny, poruszają istotne kwestie ale spór jest trudny do rozstrzygnięcia. Nie wystarczy dać ludziom pieniądze aby wyciągnąć ich z biedy. Pomoc powinna mieć charakter wieloaspektowy. Nie jest tak, że ludzie sami są sobie winni. Ubóstwo jest ciężkie do przezwyciężenia ale nie można ludzi uzależniać od opieki społecznej. Skuteczną formą pomocy jest <wędka, a nie ryba> Z kwestią ubóstwa wiąże się kategoria wykluczenia społecznego.
Wykluczenie społeczne
We współczesnych społeczeństwach istnieją duże możliwości wyjścia z ubóstwa ale też bardzo łatwo stać się ubogim. Zjawisko to często u danej osoby nie jest jednorazowe. Giddens podkreśla, że jeśli grupie udaje się wyjść z ubóstwa, to niewiele tylko w hierarchii społecznej.
Osoby takie charakteryzują się dużym ryzykiem popadania w ubóstwo.
Ubóstwo wiąże się z kategorią podklasy. Nie jest ono rozumiane w sposób mierzalny, jest to określenie naładowane stosunkiem emocjonalnym. W związku z tym niekiedy zastępuje się je pojęciem „wykluczenia społecznego”, lecz jest to kwestia znacznie szersza i nie jest tożsama z podklasą.
Giddens: „wykluczenie społeczne odnosi się do sytuacji w której jednostki zostają pozbawione możliwości pełnego uczestnictwa w życiu społecznym”.
Są to więc osoby, które z różnych względów nie mogą w tym życiu uczestniczyć. Ludzie ubodzy są wykluczeni ponieważ mają ograniczone możliwości materialne, konsumpcyjne itp.
Wykluczenie społeczne może być analizowane w wielu aspektach:
wykluczenie ekonomiczne - może być rozpatrywane:
w kontekście produkcji - osoby mające problemy z podjęciem pracy, pracujące dorywczo
w kontekście konsumpcji - ograniczony dostęp do dóbr i usług, np. brak telefonu
wykluczenie polityczne - istotne jest aby obywatele brali aktywny udział w życiu politycznym. Dla osób wykluczonych politycznie charakterystyczna jest postawa obojętności albo negatywna do władzy, partii, do wyborów. Osoby nie angażują się i nie mają wpływu na politykę.
wykluczenie społeczne - (jako kolejny aspekt) - głębszy aspekt wykluczenia społecznego. Przejawia się w obniżonych możliwościach korzystania z dóbr kultury, sportu, wypoczynku, turystyki. Szczególnie narażeni są na to mieszkańcy małych miast i wsi. Może też objawiać się w ograniczonych kontaktach z innymi. Możemy mieć tu do czynienia z sytuacją, gdzie osoby same wykluczają się z życia społecznego.
Wykluczenie cyfrowe - spowodowane tym, że w dobie internetu i nowoczesnych technologii ludzie nie mają dostępu do korzystania z nich. Osoby takie tracą możliwość komunikowania ze światem w ten sposób i z możliwości dostępu do tego rodzaju informacji.
Wykluczenie społeczne nie musi się odnosić się wyłącznie do osób ubogich, może też odnosić się do klasy najwyższej.
Osoby ubogie - są pozbawione możliwości aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym
Osoby bogate - same siebie pozbawiają możliwości, izolują się od innych
Formy wykluczenia społeczneg
warunki mieszkaniowe oraz miejsce zamieszkania - podział na dzielnice bogate i biedne
obszary wiejskie i małe miasta - ograniczony dostęp do dóbr kultury z powodu odległości, braku dojazdu transportem publicznym. Wiąże się to z trudnościami w podjęciu pracy (niejednokrotnie koszt dojazdu jest prawie równy zarobkom)
młodzież - zagrożenie wiąże się z wchodzeniem młodych na rynek pracy, z wychodzeniem z domu rodzinnego. Te kwestie wiążą się z trudnościami znalezienia dobrze płatnej pracy, wynajmowaniem albo kupowaniem mieszkania, z zakładaniem własnej rodziny.
Skrajną formą wykluczenia społecznego jest bezdomność (najtrudniejsza do przezwyciężenia).
Bezdomność jest kategorią łatwiejszą do zdefiniowania i scharakteryzowania niż kwestia ubóstwa. Bezdomni tracą adres zamieszkania i wszystko w życiu; możliwość podjęcia pracy, kontaktów ze znajomymi, dbania o higienę i stan zdrowia, uczestnictwa w życiu społecznym. Do grona tych osób należą ludzie, którzy wybrali włóczęgostwo (grupa nieliczna) i ludzie z poważnymi osobistymi dramatami i tragediami.
Czynniki bezdomności
zaburzenia natury psychologicznej - szczególnie uzależnieni od alkoholu i narkotyków
konflikty rodzinne, ucieczki, rozpady rodzin, migracje-w tym zarobkowe, zaciaganie zbyt wysokich kredytow
Wychodzenie z bezdomności jest ogromnie trudne. Istotną rolę odgrywa tu zmiana postaw i mentalności. Często z kwestią bezdomności wiąże się też zjawisko przestępczości. Osoby wykluczone czują się też zarazem poza prawem.
brak opieki dorosłych
przekazywanie negatywnych wzorów w socjalizacji
brak pomocy osobom wykluczonym (w sytuacji bezdomności następuje łamanie prawa)
7