Renesans

Krótka rozprawa... Mikołaja Reja oceną polskiej rzeczywistości szesnastowiecznej. "Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem, a Plebanem" Mikołaja Reja wydana została w 1543 roku i podpisana nie nazwiskiem autora, lecz pseudonimem: Ambroży Korczbok Rożek. Autor poruszył w niej problemy polityczno-ustrojowe, religijne i obyczajowe, nękające Rzeczpospolitą w XVI wieku. Rej w "Krótkiej rozprawie..." prezentuje wczesny etap walki o egzekucję praw i dóbr koronnych. Krytyka zawarta w utworze przypomina postulaty, jakie na sejmikach wysuwała szlachta. Wystąpienia szlachty zawierały ataki na przekupne sądownictwo, nadużycia przy eksploatacji żup solnych, na brak stałego systemu obronnego kraju. Rej szezególnie mocno skrytykował w "Krótkiej rozprawie..." życie obyczajowe: mówi o rozrzutności szlachty, o hazardzie, strojach, potrawach, myślistwie. Jest to jak gdyby obrachunek sumienia szlacheckiego w latach walki o egzekucję praw i dóbr. Oto Pleban zarzuca Panu, jako przedstawicielowi szlachty, brak troski o dobro ojczyzny, prywatę, kupowanie urzędów: "Wierę snać z sejmu naszego Nie słuchamy nic dobrego, A w ni w czym się nie zgadzają. (...) Pewnie Pospolitej Rzeczy Żadny tam nie ma na pieczy. Boć i owi z pustą głową, Co je rzkomo posły zową, Więcej też sobie folgują, A to, co jem trzeba, kują". Rozkład sejmu wkrótce doprowadzi do anarchii. Posłowie dbający wyłącznie o własną kieszeń nie są zdolni do podejmowania słusznych dla narodu decyzji. Istotną częścią utworu Reja jest krytyka duchowieństwa. Wójt, a przede wszystkim Pan, drwią z obyczajów odpustowych, lenistwa duchownych, atakują interesowność księdza chodzącego po kolędzie czy wybierającego co dziesiąty i co lepszy snopek z pola. Wójt skarży się: "To mamy za wszytko zdrowie, Co on nam w kazanie powie: Iż gdy wydam dziesięcinę, Bych był nagorszy, nie zginę, A dam li dobrą kolędę, Ze z nogami w niebie będę". Pan wypomina duchowieństwu zaniedbywanie obowiązków kościelnych, wyzysk chłopów, wykorzystywanie ich naiwności: "Często sobie oczy chłodzi, Bo mu drobne pismo szkodzi; A iżby szanował dusze, Jako osłem tak ją kłusze". Kościół, który powinien w praworządnym państwie zajmować ważne miejsce, stać na straży religii, dobrych obyczajów, pomagać w osiągnięciu zbawienia, wycho wywać, z powodu wad swych "urzędników" - księży jest lekceważony. Ludzie ubodzy traktują księdza jako jeszcze jedną osobę, która żąda od nich podatków, a imiona poszczególnych świętych nie kojarzą się ze sprawami, w których mogą oni "służyć pomocą", ale z odpowiednimi datkami. Najsmutniejsze jest to, że głosy Pana i Księdza są dla chłopa rozstrzygające, to dwie najwyższe dla niego instancje. Kiedy, zamiast opieki i pomocy, otrzymuje z ich strony tylko ciągle nowe podatki i żądania danin, chłop przestaje ich darzyć szacunkiem i zaczyna traktować jak wrogów. Chłop, inaczej niż w utworach europejskiego średniowiecza, jest u Reja pełnoprawnym uczestnikiem sporu. Mówi o czynszach, świadczeniach wojennych, dziesięcinach, skarży się na niszczące zasiewy myślistwo. Wypowiada też gorzką refleksję, dotyczącą sytuacji stanu chłopskiego w ówczesnej Rzeczypospolitej: "Ksiądz pana wini, pan księdza, A nam prostym zewsząd nędza". Ostatnie słowa dialogu należą do Plebana, ale nie są wyrazem triumfu, a ironicznym i gorzkim wypomnieniem niedbałości tych, którzy rządzą państwem: "W szczęściu mało miej nadzieje, Bo słabo żnie, kto nie sieje . A to w obyczaju miewaj: Nigdy bez wiosła nie pływaj". Rej przedstawił również w "Krótkiej rozprawie..." upersonifikowaną Rzeczpospolitą, która po ulicach skarży się na "swych przełożonych słabości" i "w rynku (sie) barzo omyliła" i "wszytkę tam swą nadzieję straciła". Rynek to prawdopodobnie alegoryczna nazwa siedziby władzy: sejmu i króla. Obraz społeczeństwa polskiego i sytuacji w państwie jest pesymistyczny. Autor skrytykował wady przedstawicieli różnych stanów, przede wszystkim szlachtę i duchowieństwo. Tak na swych obywateli skarży się Rzeczpospolita: "Ach, niestotyż, jakaż to ma żałość, Patrząc na swych przełożonych słabość; A snadź mię ci więcej opuszczają, Którzy ze mnie dobrodziejstwo znają". Państwo pogrążone w ogólnym chaosie, kraj w którym ludzie żyją w niedostatku, pokonując mozolnie ciągle piętrzące się trudności, nie będzie długo istnieć. Poglądy Reja na sytuację kraju są więc zaprawione goryczą.

---