25. Mikołaj Rej, Wybór pism, oprac. A. Kochan, Wrocław 2006 (BN I 308) - Krótka rozprawa, oprac. Anna Skowron

„Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wojtem, a Plebanem, którzy swe i innych ludzi przygody wyczytają. A takież i zbytki i pożytki dzisiejszego świata”.

( wady i zalety dzisiejszego świata)

Wiadomości ogólne:

Krótka rozprawa na tle swoich czasów, J. Krzyżanowski oraz Renesan, J. Ziomek

Krótka rozprawa - dialog Mikołaja Reja podpseudonimem Ambrożego Korczboka Rożka, wydany w 1543 r. ( ostrość w mówieniu prawdy tłumaczy użycie pseudonimu)

1. wydanie (przedruk) R. Zawilińskiego ( 1932)- pełne błędów, niekoniecznie trafne objaśnienia rzeczowe

2. wydanie I. Chrzanowskiego ( 1967)- dysponował tylko przedrukiem Zawilińskiego, poprawił błędy, odgadł poprawne brzmienie tekstu, wprowadził sporo rzekomych poprawek (niekoniecznie potrzebnych), lecz Krótka.. odznacza się poprawnością i jednolitością rytmiczną w porównaniu do poprzednika.

3. Poprzednie prace ułatwiły zadanie ostatnich wydawców dzieła: Górskiemu i Taszyckiemu (1954)- tekst bez porównania poprawniejszy, zaopatrzony dużą ilością objasnień słownikowych i rzeczowych.( lecz również utwór zawiera błędy).

Język krótkiej rozprawy

Dialog Reja należy do najtrudniejszych utworów staropolskich. Cechą podstawową jest

- rodzimość i codzienność,

- mało tu nalotu obcego-(wyjątkiem są terminy prawnicze, medyczne itd. wprowadzone w celu: osiągniecia efektu komicznego, dla ośmieszenia tego co pisarz gani i potepia),

- jest bogaty, obejmuje wiele przeróżnych spraw ówczesnego życia( aby w pełni go zrozumieć należałoby przeszukiwać np. akta sądowe tamtych czasów)

- zwykły czytelnik nie jest w stanie poradzić sobie z nadmiarem zagadkowych wyrażeń, wyrazów.

Co skłoniło go do napisania utworu:

- niezadowolenie z tego, co Rej widział w życiu publicznym w ostatnich latach rządów Zygmunta Starego.

Ach, niestotyż, jakaż to ma żałość, Patrząc na swych przełożonych słabość! A snadź mię ci więcej opuszczają, Którzy ze mnie dobrodziejstwo znają. A mnie nie lza, jedno w swych tesknicach Jęczeć, wołać, skarżyć po ulicach, Bom się w rynku barzo omyliła, Wszytkęm tam swą nadzieję straciła.

Rynek, na którym Rzeczpospolitą spotkał zawód to siedziba władz- sejm, na którym niczego nie dało się osiągnąć na skutek złej polityki. Głosi ona swe „tęsknice”, poza urzędowym ośrodkiem, jakim jest rynek, autor dialogu( jej rzecznik) przemawia po ulicach, na polu literatury. „Przełożonych słabość” jest przyczyną jej nieszczęść.W ten sposób epilog to uzasadnienie sensu Rozprawy- jest to odpowiednik czy namiastka debat sejmowych dotyczących problemów życia społecznego.

Bo jestli cię Bóg na to przełożył, Aby przez cię w ludzioch sprawę mnożył, Proszę, bądźże wżdy pilen urzędu […] Czyń, co słusze, a nie folguj sobie…

Jest to apel do „każdego”-prywatne odezwanie ma wydźwięk publiczny. Jest to poltulat obowiązujący każdego zwłaszcza króla- jego posunięcia polityczne uważa za słabość.

Z historii:

Zygmunt I, nie opierał się na szlachcie ( jak poprzednicy,czyli szlachta za udział w wojnie dostawała ziemie od króla) tylko na możnowładcach. Rosło niezadowolenie mas szlacheckich- tak więc doszło do wojny kokoszej. Jednym z głównych powodów niezadowolenia szlachty były zabiegi o gromadzenie w rękach królewskich posiadłości ziemskich oraz sprawa nastepstwa tronu( król wybrał swojego nastepce -swgo syna jeszcze za życia).

Dotyczy spraw( dziedzictwa, gromadzenia dóbr), które w okresie wojny kokoszej były hasłami bojowymi szlachty przeciw królowi i jego „panom radom”.

A wielki skarb po sobie zostawisz,

Gdy potomkom co dobrego sprawisz[…]

Nie myśl na to doczesne zbieranie…

|Związek między epilogiem a całością dialogu:

Wyznaczają lamentowi Rzeczpospolitej funkcję klucza czy komentarza do wywodów Pana, Wójta i Plebana. Klucz ten wskazuje na to, iż Krótka rozprawa była dla autora dialogiem politycznym , że chciał on wywołać poruszenie „po ulicach”, że apelował do „przełożonych”, którzy winni byli „karać się” nim, tj wyciągnąć z niego wnioski praktyczne.

Ambroży Korczybok ku dobrym towarzyszom ( interpretacja)

pseudonim Reja. Usprawiedliwia się, stawia czytelnika na równi z soba. Czytelnik powinien czytać „głupie” rzeczy, rozmyślać nad tym gdyż człowiek mądry to ktoś kto z „głupoty” wyciąga wnioski!

- autor przyjmuje maske błazna, prostaka, który będzie pisał o „głupich” sprawach, ale zachęca do czytania między wierszami! ( punktem odniesiania była „Pochwała głupoty” Erazma z Rotterdamu).

Problemy, poruszone przez trzech „powiedaczy” i kończącą rozprawę Rzeczpospolitą dotyczą spraw w tamtym czasie aktualnych, żywotnych. Krótka rozprawa i jej autor reprezentują wczesny, pełen nadziei i optymizmu etap walki o egzekucję praw i dóbr koronnych. Krytyka na ogół związana z postulatami wysuwanymi przez szlachtę na sejmikach (np. przekupstwo sądownictwa itd. ). Obok spraw publicznych utwór porusza kwestie obyczajowe (hazard itd.)

Istotna część to krytyka duchowieństwa.

Wójt, Pan drwią z obyczajów odpustowych, hałaśliwej liturgii, atakuja interesowność księdza.

- działania księży zaprzeczają temu, co nakazał Bóg; uważa prostych ludzi za błaznów, gdyż wierzą, że płacąc duchownym uzyskają zbawienie.

Zbawienie wg Reja:

PRZYKAZANIE MIŁOŚCI

Sa 2 drogi:

1. wiary( człowiek wobec Boga)

2. uczynku( człowiek wobec innych ludzi) - z prawdziwej miłości bliźniego

Rej uderza w kult świętych ( św. w średn. to męczennik, naśladowca Chrystusa).

• Krytyka materialnego podejścia do świętych( że da się ich przebłagać)

• Pyt. co się stanie jeśli sfera sacrum zmiesza się z profanum

Odpust - u Reja nie ma mowy o sferze sacrum ( jak targ- wrzeszczące kury, kwiczące świnie, liczone na ołtarzu jajka)

• Ludzie się nie boją ( uważają, że jak zapłacą to uzyskają zbawienie)

Postawa księdza:

• Skoro Bóg nakazał ludziom dzielić się wobec tego maja tak robić ( i płacić im ) nie ma innej drogi do zbawienia jak tylko przez stan duchown.

Krótka rozprawa jest utworem antyklerykalnym a nie antykatolickim, nie widać jeszcze innowierstwa Reja.

• Zróżnicowanie mowy zostało przeprowadzone na płaszczyźnie przytoczeń a nie na płaszczyźnie „powiedaczy”. Pan, Wójt, Pleban nie zostali zindywidualizowani językowo, ale zróżnicowany jest styl wypowiedzi ze względu na temat. Styl prawniczy, kościelny, ziemiański, rycerski, łowiecki itd. służy do mówienia o sprawach prawiczych, kościelnych, ziemiańskich, żołnierskich , łowieckich. W utworze funkcjonują cytaty ukryte i aluzje.

Chłop był tradycyjnie komiczną figurą w europejskiej literaturze wieków średnich. U Reja jest pełnoprawnym uczestnikiem sporu, któremu autor przydzielił istotne z punktu widzenia programu naprawy Rzeczpospolitej wypowiedzi.

Wojna kokosza to egzekucja praw. Rej stał się jednym z najbardziej wpływowych działaczy. Dzieło ma charakter polityczny, wyraża stosunek autora do egzekucji praw.

Tematyka :

1. Sprawy kościelne (Pan, Wójt,Pleban)

2. Świeckie urzedy- PLEBAN
   
   sądownictwo, pogoń za urzędami, starostowie, myta i żupy, sejm posłowie, „wielkie stany”

3. Ciężary chłopskie - WÓJT czynsze, świadczenia wojenne, dziesięciny,

bogacze biedacy

4. Cięzary szlacheckie- PAN sądownictwo, pospolite ruszenie

5. Finanse wojenne -PLEBAN Zasady ustroju, kontrybucja i łanowe

6. Zbytki szlacheckie -WÓJT potrawy, wina, hazard, myślistwo stroje kobiece,

Stroje męskie PAN, gamraci dworzanie, sprawy wojskowe

7. Sens moralny dialogu PLEBAN

8. Lament Rzeczypospolitej

(Pleban porusza problem urzędów świeckich, mówi o sądownictwie, starostwach itd. Mówi poniekąd tak jakby odpowiadal na zarzuty czynione duchowieństwu przez Pana.)

Sprawa chłopska - wójt przedstawia wyzysk chłopa przez kler, rozwodzi się szeroko nad sposobami pobierania podatku i nad swawolą żołnierską w czasie mobilizacji ( tj po ogłoszeniu wici zwołującej pospolite ruszenie). Stosunek chłopa do dworu opiera się na wzajemnych interesach.Lecz

Szlachta dojdzie do porozumienia z klerem- i to kosztem wzmożonego ucisku chłopa!

Panie, słysząc aż straszno stać! […]

Ksiądz pana wini, pan księdza,

A nam prostym zewsząd nędza,

Bo się jednak tym pobracić,

Wojtowi to piwo płacić!

Stosunki obyczajowe - Wójt natrząsa się z modnych potraw i kosztownych win, karciarstwa i rujnujacej majątki namiętności myśliwskie, wreszcie bezlitośnie rozprawia się ze strojnisiami dworkowymi tracącymi majatki na kosztowne koronki i inne ozdoby „kramne”.

Pan podobnie jak wójt złośliwie przedstawia mody męskie, zwłaszcza stroje wojskowe noszone przez elegantów powiatowych niemających z życiem powiatowym nic wspólnego. Zajmuje się także „gamratami”, którzy zadłużeni po uszy szukaja bogatych panien, oraz modnisiami dworskimi, którzy niszczą odzienie przerabiając je na stroje maskaradowe i wkońcu osiadaja bez grosza!

Pauperyzacja - proces społeczny polegający na obniżaniu się stopy życiowej jednostek lub zbiorowości.

Przyzwyczajenia te wywołują degeneracje i pauperyzacje szlachty.

Krótka rozprawa to satyra obyczajowa.

Rej już w czasach Zygmunta I brał udział w obradach sejmowych,był posłem. Był niezwykle ceniony - jeden z delegatów wysłanych do Wilna celem przedłożenia zapadłych ustaw, ( później stał się jednym z najbardziej wpływowych szermierzy egzekucji praw). Sejm zawiódł tak więc w spostrzeżeniach Reja tkwi źródło narzekań Rzeczpospolitej, które kończą Rozprawę.

---