Streszczenie

W próbie złożonej ze studentów kierunków pozapsychologicznych mierzono siłę stereotypów w stosunku do osób studiujących na psychologii i psychologii stosowanej. Za czytnnik determinujący moc uprzedzeń uznano osobisty kontakt ze studentami kierunków psychologicznych, oraz obecność deprywacji relatywnej wśród osób badanych. Osobista styczność miała mieć wpływ na obniżenie mocy stereotypów, a relatywna deprywacja miała ją zwiększać. Wyniki przyniosły częściowe potwierdzenie hipotez. Styczność osób badanych ze studentami psychologii nie dała efektu istotnego statystycznie, zaś relatywna deprywacja miała wyraźny wpływ na oceny.

Wprowadzenie

W. Lippman (1922) nazywa stereotypy „uproszczonym obrazem rzeczywistości”. Jako postawa (Aronson, 1997) stereotyp ma aspekt poznawczy (przekonania lub myśli składające się na daną postawę), emocjonalny (typ emocji powiązany z postawą jak i jej nasilenie - uprzedzenie) i behawioralny (aktywne działanie zgodnie z treścią postawy - dyskryminacja). Może dotyczyć najróżniejszych aspektów rzeczywistości, przy czym najczęściej tych, z którymi mamy nikły kontakt w życiu codziennym.

Stereotypy charakteryzują się wyjątkową odpornością na zmiany (Aronson, 1997; Bauman, 1997), niezależnie od tego, czy dotyczy ona płci, rasy, narodowości, czy jakiegokolwiek innego czynnika. Siła stereotypu może być modyfikowana przez kontakt z członkiem danej grupy społecznej w bardzo różny sposób. Wynika to z faktu, że nawet jeśli dany przedstawiciel prezentuje wyraźne przeciwieństwo cechy przypisywanej jego grupie, to osoba, która się z nim kontaktuje może dojść do wniosku, że „wyjątek potwierdza regułę”.

Jak zauważa Zbigniew Zaleski (1998), zjawisko uprzedzeń (badacz odnosi się konkretnie do przypadków nienawiści na tle rasowym i seksualnym) jest wyraźniejsze w grupach homogenicznych pod względem przekonań, bądź innych czynników, na ogół natury społecznej, aczkolwiek nawet najbardziej otwarte społeczeństwa nie są od tego zjawiska wolne.

Niejednokrotnie podkreśla się rolę rywalizacji/walki o ograniczone zasoby w procesie powstawania uprzedzeń - najczęściej konflikt dotyczy dóbr materialnych, oraz statusu społecznego. Jak zauważa Aronson (1997), można powiedziec, że problemy wynikłe z przeciwstawienia sobie grupy własnej i obcej, to ulegną one wzmocnieniu poprzez rzeczywistą rywalizację w osiągnięciu wspólnych celów - pod warunkiem, że ich osiągnięcie przez jedną grupę jest warunkiem który wyklucza możliwośc ich osiągnięcia przez grupę drugą. Powyższe zjawisko stanowi treśc tzw. „teorii rzeczywistego konfliktu”. Konsekwencjami rywalizacji są negatywne uczucia rozwijane wobec grupy, z którą się rywalizuje. Rodzi to mnogość uwłaczających atrybucji, stereotypów i bezpośredniej dyskryminacji członków grupy „przeciwnej” (Dollard, 1938; Levin, Campbell, 1972; Olzak, Nagel, 1986; Sherif, 1966; White, 1977; za: Aronson, 1997). Dlatego też tendencyjne postawy wzmagają się, gdy czasy są niepewne (czasy wojny, kryzysu gospodarczego, klęski żywiołowe i wszelkie wydarzenia, które mogą wywrzec negatywny wpływ na dobrostan społeczeństwa) i/lub istnieje konflikt wzajemnie wykluczających się interesów dwóch lub więcej grup. Należy zaznaczyc, że nie musi występowac realne ograniczenie środków - istotne jest tak naprawdę, że członkowie danej grupy czują się w jakikolwiek sposób niesprawiedliwie potraktowani i pokrzywdzeni. Takie subiektywne poczucie jednostki (albo grupy społecznej), że posiada mniej niż zasługuje, lub mniej niż pozwolono jej oczekiwać, lub też mniej niż posiadają ludzie do niej podobni nazywamy deprywacją relatywną.

Badania ukazują, że stereotypy niekoniecznie muszą być świadome, i że mogą ujawniać się dopiero, gdy w badanym wzbudzi się agresję (tzw. rasizm regresywny), bądź skorzysta się z pomocy specjalnie dobranych warunków eksperymentalnych. W jednym z nich (Pyszczynski, Greenberg, 1985; za: Aronson) dwóch pomocników eksperymentatorów, jeden biały i jeden czarny, inscenizowało wśród badanych dyskusję poświęconą energii atomowej. Dla połowy uczestników eksperymentu czarny członek debaty prezentował daleko lepsze argumenty i wyraźnie ją wygrał, zaś dla drugiej części to biały uczestnik dyskusji wypadł zdecydowanie lepiej i wyraźnie wygrał. Badanych poproszono o ocenę umiejętności obu dyskutantów. Tuż przedtem jednak zastosowano zasadniczą manipulację eksperymentalną. Kolejny, utajony współpracownik eksperymentatorów, funkcjonował jako członek grupy i zachował się inaczej w trzech warunkach eksperymentalnych: w pierwszym wygłaszał rasistowskie uwagi dotyczące czarnego członka dyskusji („Nic nie wskazuje, by to czarnuch wygrał dyskusję"); w drugim wyrażał nierasistowską opinię dotyczącą czarnego dyskutanta: („Nic nie wskazuje, by któryś z nich wygrał debatę"). W trzecim warunku nie wypowiadał żadnych komentarzy. Sądzono, że jeżeli badani, którzy słyszeli rasistowski komentarz, potrafią całkowicie go zignorować, to nie będą osądzać czarnego dyskutanta ani trochę inaczej, niż gdyby czynili to w innych warunkach eksperymentalnych. Dane uzyskane po badaniu wyraźnie przeczą temu stwierdzeniu. Pozwalają one porównać szacowanie umiejętności czarnych i białych członków debaty, gdy odgrywali role przegrywających. Badani jednakowo oceniali umiejętności zarówno czarnych, jak i białych dyskutantów, gdy nie było żadnego komentarza; tak samo, gdy wygłaszano nierasistowską, niestereotypową opinię dotyczącą czarnego dyskutanta, był on oceniany jako tak samo przekonujący jak biały dyskutant. Jeśli jednak stereotyp rasowy został uruchomiony w umysłach badanych przez rasistowski komentarz, wówczas oceniali czarnego uczestnika dyskusji znacząco niżej niż badani w pozostałych grupach. Innymi słowy, ów uwłaczający komentarz aktywizował negatywne, stereotypowe przekonania o czarnych u badanych, którzy pod jego wpływem oceniali tego samego dyskutanta jako mniej kompetentnego. Wyniki te sugerują, że wszystko, co jest aktywizowane przez stereotyp, może mieć krańcowo odmienne konsekwencje dla sposobu spostrzegania poszczególnych członków grupy obcej.

Rzecz jasna stereotypy nie muszą dotyczy jedynie tak widocznych różnic jak kolor skóry. Każde odstępstwo od tego co uważa się za normę może wzbudzic reakcję emocjonalną, która będzie stanowic tryger dla powstania uprzedzenia. Dobrym przykładem są studenci psychologii, na temat których krążą najróżniejsze stereotypy. Jeśli student tego kierunku ujawni się w dyskusji toczonej w gronie znajomych, czy na forum internetowym, deklaruje później, że może usłyszec opinie wypowiadane z tonie wprawdzie rzadko wrogo żartobliwym, jednakowoż osoby których te rozmowy dotyczą zaznaczają niejednokrotnie, że czują swego rodzaju alienację. Humorystycznie zilustrował to Peter L. Berger (1995): „Przedstawiony na przyjęciu psycholog natychmiast czuje się przedmiotem niemałej uwagi i peszącej wesołości. (...) Niedostatek dowcipów o socjologach wskazuje oczywiście na to, że nie są oni w tej samej mierze co psychologowie własnością potocznej wyobraźni”.

Celem niniejszego badania jest sprawdzenie, czy faktycznie istnieje stereotyp dotyczący studentów psychologii i psychologii stosowanej Uniwersytetu Jagiellońskiego, wśród studentów krakowskich uczelni.

Na bazie powyższych danych sformułowane zostały następujące hipotezy:

Na wyobrażenia na temat studentów psychologii i psychologii stosowanej ma wpływ (przejawiający się w lepszej subiektywnej ocenie studentów kierunków psychologicznych) kontakt osobisty ze studentem psychologii i/lub psychologii stosowanej (np. wspólne mieszkanie, uczęszczanie na wspólne kursy pozapsychologiczne w przypadku studentów dwukierunkowych).

Na postawę wobec studentów psychologii i psychologii stosowanej wpływa obecność relatywnej deprywacji u osoby badanej - postrzeganie swoich szans życiowych jako mniejszych niż subiektywnie spostrzegane szanse studentów psychologii i psychologii stosowanej przekładają się na większą siłę stereotypów w grupie „deprywowanej”.

Metoda

Osoby badane

Osoby badane były studentami drugiego i trzeciego roku różnych kierunków na Akademii Pedagogicznej i Uniwersytecie Jagiellońskim. Przebadano 10 osób (5 studentów i 5 studentek).

Aparatura i materiały

Do badań użyto specjalnie skonstruowanego kwestionariusza-ankiety. Zawierał miedzy innymi pytania o znajomość studentów psychologii, zadowolenie z własnych studiów, sytuacji materialnej itp. Każdemu pytaniu towarzyszyła skala, na której należało zaznaczyć swoje nastawienie do przedstawionych stwierdzeń.

Hipotezy

Zakładano, że bliskie kontakty ze studentami psychologii i/lub psychologii stosowanej (odpowiedzi na pytania kwestionariusza dotyczące znajomości i/lub dzielenia miejsca zamieszkania) znajdą odbicie w poprawie subiektywnego odbioru tychże (podkreślanie pozytywnych cech częściej niż w przypadku osób, które nie pozostają ze studentami kierunków psychologicznych w bliskim kontakcie).

Studenci, którzy odczuwają relatywna deprywację w stosunku do studentów kierunków psychologicznych (odpowiedzi twierdzące na pytania: „Czy studia psychologiczne dobrze przygotowują do rywalizacji na rynku pracy?”, „Czy chciałbyś mieć takie same szanse na rynku pracy jak absolwenci psychologii lub psychologii stosowanej?”) będą mieli bardziej negatywny wizerunek studenta psychologii niż ci, którzy są zadowoleni ze swojej uczelni.

Procedura

Osoby badane były ochotnikami, pozyskanymi drogą prośby do znajomych eksperymentatora, by rozgłosili wśród studentów swoich kierunków, że potrzebne są osoby do wypełnienia ankiety. Uczestnicy i uczestniczki eksperymentu byli badani pojedynczo, o różnych porach pomiędzy godziną 8:00 a 24:00, w zróżnicowanym otoczeniu - skupienie wszystkich w jednym miejscu i o jednej porze było niemożliwe z przyczyn niezależnych od eksperymentatora. Osoby badane otrzymywały kwestionariusz z ustną instrukcją i prośbą o udzielanie szczerych odpowiedzi. Osoby badane zostały poinformowane, że ankieta jest częścią badania, które ma sprawdzic popularnośc studiów psychologicznych wśród studentów innych kierunków. Ankieter był zawsze przedstawiany zgodnie z prawdą jako student pierwszego roku psychologii, wyjaśniany był także cel badania (tj. napisanie pracy zaliczeniowej w ramach zajęc metodologicznych). Nie przewidziano nagrody za wypełnienie ankiety, a czas na wypełnienie był nieograniczony.

Wyniki

Wyniki opracowano przy pomocy pakietu Statistica 5.0

Wpływ kontaktu ze studentami kierunków psychologicznych nie różnicował wypowiedzi badanych i okazał się być nieistotny statystycznie (F[3,128]=1,2711, p=0,28712). Aż 30% badanych na pytanie „Czy studenci psychologii są koleżeńscy wobec siebie nawzajem?” odpowiedziało „Zdecydowanie nie”. Badani też „Raczej zgadzali się” ze stwierdzeniem, ze studenci kierunków psychologicznych lubią się popisywać swoja wiedzą (ponad 47% respondentów). 40% respondentów deklarowało przeświadczenie, że „Studenci kierunków psychologicznych uważają, że kariera zawodowa jest najważniejszym celem w życiu”.

Istotną interakcję zaobserwowano między relatywna deprywacja osoby badanej, a jej postrzeganiem studentów kierunków psychologicznych (F[6,256]=3, 0323, p= 00699). Badani, którzy określali swoja sytuację materialną jako złą (zaznaczenie odpowiedzi „Muszę odmawiać sobie wielu rzeczy żeby pieniędzy wystarczało na życie”) i zgadzali się ze stwierdzeniami, że „Studenci kierunków psychologicznych łatwiej mogą po studiach znaleźć pracę niż studenci innych kierunków” i „Studia psychologiczne przygotowują do rywalizacji na rynku pracy”. Często podkreślano negatywne relacje miedzy studentami (70% „zdecydowanie się nie zgadzało”, że studenci psychologii są koleżeńscy wobec siebie nawzajem, 80% udzieliło analogicznej odpowiedzi na pytanie o pożyczanie materiałów do nauki). Badani z tej grupy, mimo ze znali osobiście studentów kierunków psychologicznych, również uważali, iż „Trudno jest wejść w środowisko studentów kierunków psychologicznych” (60%).

Dyskusja wyników

Hipoteza pierwsza nie uzyskała potwierdzenia: kontakt osobisty nie wpłynął na opinie o studentach kierunków psychologicznych. Osoby badane często inaczej wyrażały się o swoich znajomych-psychologach niż o studentach psychologii w ogóle, co każe z dużym prawdopodobieństwem zakładac, że swoich znajomych postrzegano jako swego rodzaju „wyjątki od reguły”. Być może analiza rozmów pomiędzy osobami z grupy, która miała znajomych na kierunkach psychologicznych, a rzeczonymi znajomymi mogłaby wykazac, czy same osoby z psychologii nie wykreowały przypadkiem negatywnego wizerunku swoich kolegów z roku, działając z pobudek osobistych, co znalazło odbicie w negatywnych ocenach u respondentów. Istnieje też możliwośc, że deklarowana znajomośc konkretnych studentów psychologii jest w istocie powierzchowna, a przecenianie jej roli prowadzi do większej wiary we własne osądy - bez pokrycia w rzeczywistości.

Potwierdzono hipotezę o poczuciu deprywacji: jeżeli badani postrzegali kierunki psychologiczne jako dające lepsze perspektywy i szanse na rynku pracy niż ich kierunki macierzyste, to skutkowało to nasileniem negatywnej opinii o studentach psychologii. W pełni pasuje to do modelu teorii deprywacji relatywnej (Aronson, 1997).

Powyższe wyniki sugerują potrzebę zwrócenia uwagi na kwestię uprzedzeń w stosunku do studentów popularnych kierunków, być może także w stosunku do studentów innych uczelni. Istnienie szkodliwych uogólnień z pewnością może odbijać się jedynie negatywnie na polskich przyszłych środowiskach naukowych w dwojaki sposób. Po pierwsze może rodzić przeświadczenie, że istnieją gorsze i lepsze nauki, co może ograniczyć ilość badań natury interdyscyplinarnej, które potencjalnie mogą prowadzić do uzyskiwania interesujących i stosowalnych w praktyce wyników. Wiadomo nie od dziś, że spojrzenie na daną kwestię z jednego punktu widzenia bywa ograniczające, zaś w przypadku jakichkolwiek nauk (w szczególności humanistycznych) elastyczność jest wysoce wskazana.

Kampanie informacyjne, wspólne wyjazdy integracyjne osób z kilku kierunków, wskazywanie studentom kilku kierunków potencjalnych ścieżek współpracy, nie zaś różnic, lepsze programy wyrównywania szans, podkreślanie równorzędności nauk, zachęcanie do poszukiwania innych niż uchodzące za standardowe ścieżek kariery powinny pomóc ograniczyć moc negatywnych stereotypów i deprywację relatywną, co z pewnością odbiłoby się pozytywnie na jakości badań naukowych we wszystkich dziedzinach. „Odmagicznienie” postrzegania osób z kierunków uchodzących za elitarne i nacisk na rezygnację z kategoryzowania typu „student psychologii, student socjologii, student polonistyki” na rzecz spojrzenia na wszystkich studentów jako na „współposzukiwaczy” powinny stać się zadaniami o wysokim stopniu priorytetowości. Trzeba pamiętać, że likwidacja stereotypów to ingerencja głęboko w mentalność ludzką i głęboko zakorzenione zjawiska (Bauman, 1997) - im wcześniej problem zostanie dostrzeżony, tym prędzej można będzie opracować środki zaradcze.

Literatura cytowana

Aronson, E., Wilson, T. D., Akert, R. M., 1997, Psychologia Społeczna. Serce i umysł. Poznań: Zysk i S-ka

Bauman, Z., 1997, Socjologia. Poznań: Zysk i S-ka

Berger, P. L., 1995, Zaproszenie do socjologii.Warszawa: PWN

Dollard, J., 1938, Fear and Hostility in Social Life. Social Forces. 17. Ss. 15-25

Levine, R. A. and Campbell, D. T., 1972, Ethnocentricism: theories of conflict, ethnic attitudes and group behavior. New York: Wiley

Lippman W., 1922, Public Opinion. New York: Harcourt Brace

Olzak, S., Nagel, J., 1986, Competitive ethnic relations. New York: Academic Press

Sherif, M., 1966, In common predicament: Social psychology of intergroup conflict and cooperation. Boston: Houghton-Mifflin

White, G., 1977, Socialisation. London: Longman

Zaleski, Z., 1998, Od zawiści do zemsty. Społeczna psychologia kłopotliwych emocji. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”

---