SOCJOLOGIA PRAWA - WYKŁADY
(do wykładu z dn. 13.12.2006 włącznie)
kompilacja mierna i pewnie z błędami, dlatego proszę traktować ją z dużym dystansem ;)
Proszę tych, którzy mają notatki z wykładu z dn. 20 grudnia o to, żeby je mi podesłali (w dfsramach „rewanżu” ;) )
Życzę miłej lektury - mańka.
nauka bardzo młoda - powstała w latach 60.-70. XXw.
Dlaczego powstała socjologia prawa?
1945, Pound „Sociology of Law” (rozdział książki „20th Century Sociology” pod red. Moore'a
1962, Waszyngton - V Kongres International Sociological Organisation (organizacja powstała w 1945 pod auspicjami UNESCO, “parlament” socjologów, członkostwo narodowe [narodowe asocjacje socjologiczne] lub indywidualne [jednostki zasłużone], obecnie skupia 92 narodowe asocjacje socjologiczne i ponad 450 członków indywidualnych)
w V Kongresie brali udział St. Erlich i A. Podgórecki
w 1964 powstaje Research Commity of Sociology of Law (należy do ISO, ale działa autonomicznie) - skupia ponad 50 państw, ok. 3 tys. Członków, pierwsze władze - m.in. Podgórecki
1965 - Research Commity of Sociology of Law w Warszawie
1968, „Norms and Actions” - National Reports on Sociology of Law, red. Trevers - wprowadzono do nauki prawa także przedmiot socjologii prawa
Polska -> 1962, „Socjologia prawa”, A. Podgórecki, zbiór wyników badań dokonanych przez seminarium Podgóreckiego
1969(?) - pierwszy zakład socjologii prawa (i instytucji politycznych)
Warszawa - Podgórecki, Poznań - Ziembiński
V. Aubert - „Sociology of Law” 1971, podręcznik
”Zarys socjologii prawa”, Podgórecki, 1971
J. Carbonnier, francuski podręcznik do socjologii prawa
Etapy rozwoju dyscypliny:
początki europejskie - Durkheim, Petrażycki, Ehrlich, Kantorowicz
amerykanizacja - Pound, Ross, Blake
powrót do Europy
umiędzynarodowienie nauki - Cotteredl
socjologia prawa „dzieli się” na nurty: prawniczy i socjologiczny
Duverger - pierwszy podręcznik metod badawczych socjologii prawa
Przyczyny pojawienia się socjologii prawa
filozofia nauki: istnieją 3 podstawowe przyczyny pojawiania się nowych nauk:
nowy, nieznany dotąd obiekt badań (nie w naukach humanistycznych, społecznych)
nowe technologie badań, techniki badawcze, instrumentarium badawcze (np. mikrobiologia, nowe rozwiązania matematyczne)
Thomas Kahn, wczesne lata 50. XX wieku, Rewolucja paradygmatyczna w nauce
przełamanie dotychczasowego paradygmatu badań - wtedy, gdy kryzys naukowy paradygmatu (który może być trojakiego charakteru: kryzys poznawczy - wyjaśniono wszystko, co nauka miała wyjaśnić; kryzys predyktywny - nauka utraciła zdolność przewidywania; kryzys praktyczny - jej twierdzeń ogólnych nie da się wykorzystać do działań praktycznych)
paradygmat - wzór postępowania naukowego dla danej dyscypliny, obejmujący głównie pewne zasady metodologiczne, założenia dotyczące immanentnych i podstawowych cech przedmiotu badań, dotyczący wartości, potrzeby i kierunku badań
kryzys naukowy paradygmatu może prowadzić do kreowania przeciwstawnego paradygmatu (rewolucja kopernikańska) lub do tworzenia paradygmatu innowacyjnego (teoria Einsteina); po tym następuje optymistyczny imperializm nauki (rozwój, plany itd.), po którym nadchodzi czas wątpliwości badawczych i poprawek paradygmatycznych (okres dojrzałości naukowej)
socjologia prawa pojawiła się w momencie kryzysu tradycyjnego (pozytywistycznego) paradygmatu nauk prawnych
w przypadku nauk przyrodniczych - jeśli przyjąć koncepcję Kahna, nowy paradygmat likwiduje stare (których miejsce będzie wtedy tylko w historii nauki), (E. Nagel)
w przypadku nauk humanistycznych - nowy paradygmat jest komplementarny względem starych (bo z nich wyrasta), (K. Popper)
wyróżniamy 3 paradygmaty w naukach prawnych:
pozytywistyczny
prawno-naturalny
socjologiczno-psychologiczny
zadania socjologii prawa wg A. Comte'a: wiedzieć, aby przewidywać, przewidywać, aby móc (predykcja wiąże się z mocą skutecznego działania)
lata 20., w ogólnej metodologii nauk - konflikt między naturalistami (badania naukowe prowadzone wg 1 schematu, sposobu metodologicznego) a antynaturalistami (nauki humanistyczne są z gruntu metodologicznie odmienne od nauk przyrodniczych - ze względu na odmienny przedmiot badań)
ADAM PODGÓRECKI - krytyka nauki prawa
umiarkowany naturalizm - nauki humanistyczne powinny przynajmniej wzorować się na metodologii nauk przyrodniczych
indukcyjny model nauki (schemat):
John Kemeny, lata 60., „Nauka w oczach filozofa”
punkt wyjścia: nauka rozpoczyna się od faktów i na faktach powinna się kończyć (Einstein)
istnieje sfera faktów i sfera badań naukowych (podział w dużym stopniu analityczny)
fakty - intersubiektywnie postrzegalne zdarzenia, niekwestionowane, jednoznaczne, obserwowalne, mają wartość logiczną (jest/nie jest)
każda prawdziwa nauka zaczyna się od wyodrębnienia ze świata faktów pewnego zespołu faktów i oznaczenia ich jako tych, które podlegają badaniom(zabieg identyfikacji przedmiotu badanego)
ubi incertum ius, ibi ius nullum - prawo niepewne nie jest prawem
zasada pewności jest podstawą postępowania naukowego!
fakty podlegają procesowi deskrypcji (ich właściwości kwantytatywne (ilość), kwalitatywne (jakość), relacje między faktami etc.)
drogą indukcji wyprowadzamy zespół twierdzeń ogólnych (poza sferą faktów badawczych)
proces uogólniania - ma stopnie pośrednie - aż do takiej generalizacji, która obejmuje swoim zasięgiem wszystkie fakty badawcze
R. Merton - proces indukcji przechodzi przez teorie śrendiego zasięgu (jeszcze nie obejmują całego przedmiotu badań)
(poza sferą faktów badawczych)
przy pomocy innych metod rozumowania (nie tylko logiki formalnej) - DEDUKCJA - wyprowadzanie twierdzeń ogólnych z innych twierdzeń ogólnych (treściowo niepokrywających się; o takiej samej wartości poznawczej)
formy dedukcji - formalizacje (logika formalna, matematyka, logika prawnicza)
WERYFIKACJA (powrót do sfery faktów) - przywoływanie twierdzeń ogólnych do odpowiedniej części rzeczywistości
predykcja - przewidywanie, co nastąpi w świecie faktów, na podstawie twierdzeń ogólnych (jeśli się spełni - twierdzenie ogólne jest prawdziwe)
problemy: (już poza tym schematem)
1. weryfikacja musi być pozytywna (to, co się spełni w odniesieniu do jednego, musi się spełnić i w odniesieniu do innych faktów)
ale: Karl Popper:
- nie można przeprowadzać weryfikacji w ww. sposób, życie społeczne jest zbyt skomplikowane (w życiu społecznym dla jakiegokolwiek twierdzenia ogólnego można odnaleźć fakty je potwierdzające)
- pozytywna weryfikacja nie znajduje zastosowania w naukach społecznych
weryfikacja w naukach społecznych ma charakter negatywny - poszukiwanie takich faktów, (niekoniecznie badanych, ale związanych z przedmiotem badań), które mogą zaprzeczyć twierdzeniu; jeśli nie znajduje się faktu przeczącego - twierdzenie zostaje zweryfikowane
im więcej faktów przeczy, tym twierdzenie jest słabsze - aż w końcu zostaje obalone
twierdzenia dzielimy na twierdzenia z wielkim kwantyfikatorem (ważne zawsze i wszędzie) i na twierdzenia z małym kwantyfikatorem (ważne tylko dla określonych sytuacji i warunków)
- w naukach społecznych nie ma twierdzeń z wielkim kwatyfikatorem!
2. obserwacje faktów (przy indukcji)
w naukach społecznych - zbiory te są zawsze niepełne; indukcja niezupełna, w przybliżeniu, częściowa
3. dedukcja
w naukach społecznych nie da się jej prowadzić całkowicie wg zasad logiki formalnej (np. reguła prawna „z mniejszego na większe” - nie zawsze można ją stosować)
dedukcja w naukach społecznych nie zawsze jest pewna
SCHEMAT IDENTYFIKACJA - INDUKCJA - DEDUKCJA - WERYFIKACJA da się zastosować w naukach społecznych, ale tylko jako najogólniejszy wzór postępowania!
jeśli dana dziedzina nie posługuje się metodą indukcji - nie jest nauką
dlatego Podgórecki twierdzi, że prawo nie jest nauką (lata 70.) - bo nie spełnia modelu indukcyjnego
„Zarys socjologii prawa” - krytyczne uwagi o naukach prawnych w Polsce (w latach 70.!!)
1. brak weryfikacji twierdzeń - w szczególności nauki te nie odwołują się do wiedzy wyniesionej z badań empirycznych
2. twierdzenia nauk prawnych (głównie dogmatyk) mają ważność temporalną (mały kwantyfikator), ale ich ważność jest uzależniona od arbitralnych i wolicjonalnych zachowań ustawodawcy - a nie może być nauką taka dyscyplina, której twierdzenia są uzależnione od widzimisię ustawodawcy (jego woli), jest to niedopuszczalne w świecie nauki
wobec tego prawo może być uznane za rzemiosło, za technikę interpretacji, ale nie za naukę
3. sposób zorganizowania nauk prawnych (ich podział): wyższy stopień ogólności na następnym „szczeblu”; dogmatyki - historia prawa - teoria prawa (od najmniejszego do największego stopnia ogólności twierdzeń)
ale podział ten nie jest wypracowany metodą indukcji - spekulatywne uprawianie nauki prawa, oderwanie od empirii, nauka uprawiana „zabiurkowo”
postulat Podgóreckiego: należy dokonać nowego podziału nauk prawnych; teorię prawa zastąpić socjologią prawa
bo: przekonanie o jedynej słuszności metody indukcyjnej, empiryczna weryfikacja jedyną podstawą wartościowej nauki
ale: (Pałecki) nie jest ważne, w jaki sposób przeprowadzona indukcja, najważniejsza dla statusu nauk humanistycznych jest weryfikacja negatywna
błędem nauk prawnych jest nieokreślenie swojej misji naukowej
wg Podgóreckiego misją prawa powinno być ulepszanie stosowania i egzekwowanie prawa (zbyt wąskie prakseologicznie - Pałecki)
Pałecki: misją prawa powinno być kształtowanie porządku społecznego (poprawianie tego, co jest), stworzenie takiego świata społecznego, w którym będzie się lepiej żyło, pomnażanie i chronienie wartości społecznych (misja zewnętrzna względem samego prawa)
PARADYGMAT POZYTYWISTYCZNY (TRADYCYJNY)
Zasady:
powszechność prawa (równość wobec prawa)
autonomiczność instytucji stosujących prawo
doskonałość tekstu prawnego, formalizm i racjonalność, autonomiczność tekstu prawnego
etatyzm
uniwersalizm zasad prawnych
Ad.1
wykształciła się późno
prawo nie powinno być formułowane w sposób podmiotowy (czyli nie odrębne prawo dla innych klas, grup społecznych, warstw itd.)
XVII w. - pojawiają się idee, że stanowość nie jest fajna, a prawo powinno regulować relacje między suwerenem i poddanymi (dlatego powinno mieć charakter powszechny, bo wszyscy są poddanymi)
Hugo Grocjusz - „O prawie wojny i pokoju” - pod jednym suwerenem powinno być jedno prawo
Anglia, rewolucja burżuazyjna - koncepcja levellerów, John Liburne - prawo słuszne musi traktować wszystkich obywateli tak samo (te same prawa i obowiązki)
Wszystkie usprawiedliwienia stanowości prowadzą do wniosku, że to nie suweren ustanowił takie prawa (a np. Wola Boska)
To suweren ma decydować o wszystkim w prawie
Potem i rewolucja francuska, i epoka napoleońska - odwołują się do tej zasady
Ad. 2
stosowanie prawa powinno być procesem silnie zobiektywizowanym
brak nacisków i wpływów z zewnątrz
koniec XVIII w. - Charles Louis Montesquieu, 1746 „O duchu praw”
suwerenem ciało zbiorowe (wcześniej: nawet w republikach suwerenem ustalano „lidera” parlamentu)
podział władzy
wymierzone przeciw absolutyzmowi francuskiemu
władza sądownicza - niezawisłe (podlegające wyłącznie prawu - „sędziowie ustami ustawy”) i wybieralne sądy i sędziowie; nie mogą być usuwani przez inne organy władzy; ich decyzje mogą być podważane tylko poprzez systemy odwoławcze w ramach tej samej władzy
Ad. 3
kształtowała się najdłużej i najsilniej
doskonały tekst prawny = niewymagający odniesień do innych tekstów
(do prawa zaadaptowano zasady stosowane do tej pory w biblioznawstwie - hermeneutyka)
koncepcja utylitarystyczna (J. Bentham) XVIII/XIX w.
w życiu społecznym kierujemy się zasadą użyteczności (chronić się przed przykrością, osiągać przyjemność)
użyteczność - indywidualna
- zgeneralizowana - wielu ludzi / wszyscy w danych sytuacjach osiągają przyjemność
zadanie prawa - osiąganie, zagwarantowanie maksymalnej użyteczności zgeneralizowanej (tylko w strukturach organizacyjnych państwa)
legislator posiada określone doświadczenie życiowe, to gwarantuje, że uda mu się osiągnąć użyteczność zgeneralizowaną
prawo to wolicjonalne postępowanie tych, którzy mają władzę; prawo jest wyrazem woli suwerena (nie musi odnosić się do moralności, sprawiedliwości, religii itd.)
legislator generalizuje własną zasadę użyteczności (indywidualna staje się zgeneralizowaną poprzez prawo)
dlatego prawo powinno być egalitarne
prawo to zespół norm obowiązujących w określonych strukturach ( początek etatyzmu)
koncepcja ośmiu komponentów regulacji prawnej (J. Bentham) ich występowanie jest konieczne, aby móc traktować dany tekst za prawo
prawo musi określać podmiot, którego wola jest artykułowana
prawo musi określać przedmiot (do kogo stosują się, są skierowane nakazy?)
prawo musi określać zakres zastosowania lub stopień generalizacji
prawo musi określać różne aspekty stosowalności nakazów
prawo musi określać rodzaj i warunki zastosowania przymusu prawnego, aby zapewnić posłuszeństwo nakazom
prawo musi określać środki potrzebne do zrealizowania nakazów
prawo musi określać właściwe sposoby artykulacji i przekazywania treści nakazów (formy i publikatory)
prawo musi określać sposób egzekwowania nakazów w razie ich nieprzestrzegania (instytucje egzekucyjne i procedury)
JOHN AUSTIN 1790-1859; „Lectures on Jurisprudence or the Philosophy of the Positive Law”
prawo to wyraz woli suwerena i jednocześnie jego rozkaz
każdy, kto jest suwerenem, może wydać swoje rozkazy w formie aktów prawnych,
źródłem prawa jest władza polityczna suwerena
suweren działa racjonalnie i ma doświadczenie w tym, co robi (mądrość) - to wszystko znajduje odzwierciedlenie w treści ustaw
etatyzm prawa - prawo jest produktem instytucji państwowych, dotyczy obywateli
prawo jest nierozerwalnie związanie z funkcjonowaniem państwa, obowiązuje na określonym zamkniętym terytorium
„prawo” międzynarodowe nie jest prawem, tylko pozytywną moralnością (brak przymusu państwowego) [ H. Kelsen powtórzy tę koncepcję]
prawo ma charakter prawa pozytywnego - teksty formalnie obowiązujące (wydane przez suwerena w odpowiedniej procedurze)
metodologia:
przedmiotem nauk prawnych - tylko prawo pozytywne (obowiązujące w określonym miejscu i czasie)
doskonały tekst prawny nie wymaga odniesień
prawo przypisuje działaniom skutki na zasadzie konwencjonalnej, dlatego nie należy zajmować się owymi skutkami
STĄD: tylko hermeneutyczna egzegeza tekstów prawnych, odkrywanie ukrytych znaczeń tekstu prawnego
rozumowanie dedukcyjne i spekulatywne
charakter ahistoryczny tekstu prawnego (nie należy odwoływać się ani do przeszłości, ani do przyszłości)
prawnocentryzm - można odwoływać się do innych aktów prawnych (ale należy pozostać tylko w obrębie prawa)
wszystko, co może zostać zrealizowane wolą suwerena (władzą polityczną), może być regulowane przez prawo (brak specjalnych limitów w tym zakresie)
H.I.A. Hart podział reguł na primary rules (reguły pierwotne) i secondary rules (reguły wtórne)
reguły wtórne to reguły: 1. rekognicji, 2. zmiany, 3. zastosowania
J.S. Mill - koncepcja sprawiedliwości zamiast użyteczności: sprawiedliwe jest to, co suweren uzna za sprawiedliwe; prawo wyrazem woli suwerena
Prawo ma być egalitarne (powszechne).
HANS KELSEN - neokancjańska szkoła wiedeńska (silne nawiązania do Kanta)
należy wyrzucić z prawa rozważania o sprawiedliwości, moralności
punktem wyjścia w nauce prawa:
świat faktów - jak jest? (nauki przyrodnicze)
świat powinności - jak być powinno? (nauki normatywne, jak etyka, estetyka)
prawo celowy, świadomy produkt struktury państwa opartej na przymusie; prawo samo tworzy tę strukturę
prawo to też nauka o relacjach między normami
system prawa składa się z norm pierwotnych i wtórnych (proceduralnych, obowiązywania, stosowania prawa)
system prawa jest:
dynamiczny - bo normy wyższego stopnia nadają moc obowiązującą normom niższego stopnia bez względu na ich treść
statyczny - bo normy wyższego stopnia ustalają też warunki treściowe norm niższych
normy - hierarchiczne (w zależności od tego, jaka instytucja stanowienia i stosowania prawa je wydała - same te instytucje są poza systemem prawa)
zawsze jest norma wyższego rzędu
Grundnorme - norma podstawowa, źródło obowiązywania wszystkich norm niższego rzędu, obowiązuje z jakiegoś pozaprawnego powodu
system prawa jest hermetyczny, zamknięty, wyodrębniony
[wskazanie na pewne wymogi treściowe, które powinno spełniać prawo:
Grocjusz - prawem może być tylko taka regulacja, która zawiera:
nienaruszalność własności
zasada wynagradzania szkód
pacta sunt servanda
kara za przestępstwo
inaczej nie mamy do czynienia z prawem
współcześnie: zasady Fullera (wewnętrzna moralność prawa)]
Podsumowanie (pozytywistyczny paradygmat):
przedmiot badań - prawo pozytywne
hermeneutyczna analiza tekstu
dedukcyjny charakter wyprowadzania twierdzeń
niepotrzebne odniesienia do innych nauk (prawo to zamknięty system)
zasada pragmatyzmu (nauka prawa powinna służyć doskonaleniu prawa, jego lepszemu stanowieniu i stosowaniu)
NIEMIECKA SZKOŁA HISTORYCZNA
Działa w połowie XIX wieku.
2 nurty: 1. romański (Berlin), 2. germański (Heidenberg)
nurt romański:
Karl Friedrich von Savigny
1814 „O powołaniu naszych czasów do ustawodawstwa i nauki prawa”
przeciw koncepcjom prawno-naturalnym
prawo jest jak język (kształtuje się przez wieki - doświadczenie, zwyczaje, kultura materialna; jest wytworem historycznym)
prawo nie jest tworem suwerena (przeciw koncepcjom pozytywistycznym)
prawo jest odkrywane, artykułowane przez suwerena, nie przysługuje mu swoboda tworzenia prawa (ograniczenie - prawo nie może być przeciwne Duchowi Narodu [Volksgeist - ogół kulturowego dorobku, przekazywanego z pokolenia na pokolenie])
prawo jest produktem Volksgeistu, nie jest tworem uniwersalnym - jest przypisane do określonej tradycji, kultury
powstanie prawa jest procesem - wszystkie ww. czynniki warunkują się wzajemnie; prawo powstaje w sposób samoczynny (następstwo kulturowych uwarunkowań)
nurt germański:
Otto von Gierke
prawo niemieckie jest czysto narodowym wytworem, trzeba je wyprowadzać z plemiennych zwyczajów Germanów
prawo to twór historyczny (jak u Savigny'ego)
prawo społeczne - prawo, które bezpośrednio wyrasta z tradycji i zwyczajów kultywowanych w określonej zbiorowości
Rudolf von Ihering
prawo to instrument, system, którego głównym zadaniem jest ochrona słusznych interesów
system ten składa się z trzech elementów:
1. przymus państwowy
2. normy zawarte w aktach prawnych
3. cel, interes - słuszny, dlatego chroniony
interesy nie mają charakteru stałego, dlatego też i prawo jest dynamiczne
prawo nie ma charakteru wolicjonalnego
suweren ma obowiązek wsłuchiwać się w społeczne żądania ochrony określonych interesów
prawo to proces uwarunkowany społecznie [jest to twierdzenie podzielane w całej szkole historycznej niemieckiej]
Podsumowanie:
wyraźny antyetatyzm
to nie najwyższa władza w państwie w sposób dowolny wprowadza normy prawne
inna rola ustawodawcy niż w koncepcjach pozytywistycznych; tutaj: ustawodawca artykułuje prawo, fukncja „techniczna”, egzekwuje przestrzeganie prawa
prawo jest produktem społecznym
prawo pozytywne nie może być sprzeczne z prawem społecznym
badanie prawa nie może się sprowadzać tylko do hermeneutycznej egzegezy tekstów prawnych, należy barć pod uwagę także zwyczaj, język, historię danego narodu
Savigny: prawo, które powstało w procesach historycznych, jest zawsze praktyczne (historia nie tworzy bytów niepotrzebnych); prawa nie da się oderwać od innych tworów kulturowych
ANDREW MAINE (profesor uniwersytetu w Cambridge)
„On the Evolution of Law”
należy wiązać powstanie prawa z ewolucją społeczną (merytoryczne treści prawa)
ewolucja upodmiotowienia:
społeczeństwo = zbiór jednostek
jednostki stają się coraz bardziej „upodmiotowione” (powiększa się zakres ich swobód i wolności)
podział na społeczeństwa statyczne i dynamiczne
społeczeństwa statyczne - zatrzymały się na etapie uwalniania się od więzów w rodzinie (głowa rodziny decyduje o innych członkach rodziny); uważają to, co jest, za najlepsze (społeczeństwa konserwatywne), a to, co było, za lepsze od tego, co jest
np. Indie i Chiny
społeczeństwa dynamiczne - zerwały z silnymi więzami rodzinnymi, rozluźniły więzi związane z działalnością państwa
kiedyś prawo rzeczywiście było rozkazem władcy, potem - przekształca się w zwyczaje społeczne (prawo stanowione nie może być sprzeczne ze zwyczajem), następna transformacja - w prawo statutowe (prawo zwyczajowe zaczyna się formalizować - dochodzą normy proceduralne)
[w tym momencie zatrzymuje się ewolucja społeczeństw statycznych, społeczeństwa dynamiczne „idą” dalej]
następnie prawo statutowe przekształca się w prawo kontraktowe (w centrum swobodna umowa stron - prawo kształtowane przez samych adresatów)
sposób badania prawa: badając prawo trzeba odwołać się do ewolucji społecznej - na jakim etapie dane społeczeństwo się znajduje
SOCJOLOGIZUJĄCE KONCEPCJE PRAWA
AUGUSTE COMTE
1830-42 „Kurs filozofii pozytywnej”
czynnikiem decydującym o wszystkim, co się dzieje, jest stan wiedzy społecznej
wiedza - czynnik dynamiczny (jej rozwój powoduje rozwój społeczeństwa)
etapy w rozwoju społeczeństwa:
1) teologiczne (tłumaczenie sobie zjawisk działaniem sił nadprzyrodzonych, metafizycznych)
2) metafizyczne (tłumaczenie przez odwołanie się do wykreowanych przez siebie zjawisk metafizycznych, np. Élan Vital - siła życiowa)
3) pozytywne
naturalista
nauka jest jedna (choć ma wiele przedmiotów), brak podziału, np. na nauki przyrodnicze i społeczne
jedna metodologia nauk
poszczególne nauki wchodzą w etap nauk pozytywnych (ewolucja także nauk), w zależności od stopnia skomplikowania danego przedmiotu (im mniej skomplikowana, tym wcześniej stawała się nauką pozytywną);
nauka pozytywna - dot. wyłącznie obserwowalnego świata zewnętrznego, obserwacje + badania eksperymentalne (laboratoryjne), jej twierdzenia przekładają się na przejrzyste kryteria, którymi można je zweryfikować, poznanie jest potrzebne dla celów praktycznych;
matematyka astronomia (z astrologii) fizyka chemia (z alchemii) biologia, itd.;
brakuje pozytywnej nauki o społeczeństwie - Comte taką powołał i nazwał ją socjologią
socjologia jako nauka pozytywna:
metody naukowe - obserwacja (potoczna, zorganizowana, uczestnicząca); eksperyment (bezpośredni - naturalny [dobrze znane zjawiska obserwowane w sytuacjach ekstremalnych, np. w czasie rewolucji - wtedy ujawniają się ukryte zachowania], pośredni [laboratoryjny, bardzo rzadko stosowane]); metoda porównawcza, metoda historyczna (śledzenie pewnego zjawiska od początku do końca, proces historyczny)
statyka społeczna - o relatywnie trwałych strukturach społecznych (rodzina, instytucje państwowe)
dynamika społeczna - o procesach ewolucji społecznej (ww. prawo 3 stadiów, rozwój wiedzy)
gradacyjne pozyskiwanie prawa
od słabiej do mocniej udowodnionych twierdzeń
trzeba zbudować hipotetyczną koncepcję , którą należy zoperacjonalizować (empiryczne metody weryfikacji / falsyfikacji), następnie przeprowadzić badania empiryczne, które albo hipotezy obalą, albo je udoskonalą
w nauce pozytywnej nie ma prawd ostatecznych!
HERBERT SPENCER
1862 „System filozofii syntetycznej”; 1876 „Zasady socjologii”
ewolucjonista
naturalista
organiczna koncepcja społeczeństwa
wszystkie zjawiska: początkowo niespójna jednorodność, potem spójna różnorodność
życie społeczne przechodzi ewolucję ze zmilitaryzowanych społeczeństw (rządy siły i przymusu) w stronę industrializacji (poszczególne mniejsze fragmenty życia społecznego specjalizują się w pewnych czynnościach wykonywanych na rzecz całego systemu społecznego - zróżnicowanie w obrębie życia społecznego; poszczególne „fragmenty” nie muszą być spajane siłą - tylko współpraca)
prawo to produkt ewolucji społecznej
instytucje prawne odzwierciedlają odpowiedni etap wiedzy (Comte)
instytucje prawne odzwierciedlają odpowiedni etap życia społecznego (Spencer)
prawo to produkt społeczny (nie jednostki)
holizm
suweren jest tylko wykonawcą prawa
prawo musi być zgodne z uniwersalnymi prawami życia społecznego
EMILE DURKHEIM (przedstawiciel grupy Bordeaux, pozytywna nauka społeczna)
ewolucyjna dynamika społeczna
kierunek zmian - pozytywny, postępowy
rozwój stopniowy, cząstkowy - ale stały
procesy te dokonują się w sposób naturalny i zobiektywizowany
procesy te kreują powszechne wzory społeczne (narzucają jednostkom sposób postępowania, jednostki nie są w tym swobodne, choć tak im się wydaje)
zachowania się jednostek kreują rzeczywistość społeczną
[holizm] rzeczywistość społeczna to byt holistyczny (właściwości nieredukowalne do właściwości składających się na społeczeństwo jednostek)
cechy rzeczywistości społecznej:
1. zewnętrzność (względem jednostki)
2. autonomiczność (zjawiska są niezależne od indywidualnych przeżyć)
3. przymusowość ((jednostka nie może się uwolnić od wzorów postępowania narzuconych jej przez rzeczywistość społeczną)
[naturalizm] społeczeństwo zbudowane w analogiczny sposób do żywego organizmu (organicystyczny charakter społeczeństwa)
Pałecki: nie na tym polega naturalizm u Durkheima, ale:
naturalizm dzielimy na ontologiczny i metodologiczny
naturalizm ontologiczny - podstawowe właściwości świata społecznego są takie same jak w świecie naturalnym; świat społeczny nie jest osobnym, całkowicie różnym światem, jest rodzajem świata naturalnego; świat społeczny jest tylko nieco bardziej złożony niż pozostałe fragmenty rzeczywistości
naturalizm metodologiczny - badanie świata społecznego podlega tym samym rygorom, co inne fragmenty rzeczywistości (a zwłaszcza świat naturalny); mamy jedną naukę; monizm metodologiczny / epistemologiczny
indukcjonizm: twierdzenie ogólne = suma twierdzeń jednostkowych (zabieg generalizacji), twierdzenia ogólne są redukowalne do twierdzeń jednostkowych
spadkobierca comte'owskiego pozytywizmu
również twierdzi, że rzeczywistość społeczna składa się z faktów społecznych, które należy badać tak jak rzeczy (wyłączenie wartościowań, stereotypów, uprzedzeń, ocen, wszystkiego, co może zakłócić czysty obraz takich faktów)
fakty społeczne
częściowo poznawalne bezpośrednio przez proces obserwacji - mniejsze znaczenie,
inne, niepostrzegalne zmysłowo przez wskaźniki można dedukować je z treści takich wypowiedzi normatywnych, które nakładają wzory powszechnego postępowania (skodyfikowane reguły powszechnego postępowania)
są współzależne - fakty społeczne należy tłumaczyć w oparciu o inne fakty społeczne (nie można wprowadzać elementów z innych dziedzin, jak np. nasze przekonania religijne)
„O społecznym podziale pracy” 1893 - przyczyny i charakter ewolucji społecznej
podstawowa przyczyna ewolucji społ. - specjalizacja (po to, żeby móc spełnić podstawowe potrzeby)
solidarność mechaniczna - społeczeństwa pierwotne mają charakter homogeniczny (wszyscy robią wszystko); związki międzyludzkie mają charakter mechaniczny; „wyłamanie się” oznacza nieudolność i skutkuje nieprzydatnością jednostki
solidarność organiczna - poszczególni ludzie specjalizują się w różnych czynnościach, wytwory swojej pracy wymieniają na wytwory pracy innych; kontakty, współdziałania, porozumienia, wymiana dóbr i usług
ubocznym efektem ewolucji jest sytuacja anomii
anomia - gdy skodyfikowane reguły postępowania nie nadążają za zmianami społeczeństwa, ludzie nie wiedzą, jakimi normami się kierować, wywołuje poczucie braku celu, sensu działania, brak normatywnego punktu odniesienia
prawo może być kreowane w wyniku takiej wiedzy o brakach normatywnego odniesienia
też jest zdeterminowane procesem ewolucyjnym:
prawo represyjne (solidarność mechaniczna)
bezpośredni przymus fizyczny, represja, dolegliwe sankcje, odwetowy charakter kary
prawo restytutywne (solidarność organiczna)
kary są nieistotne, ważne jest przywrócenie stanu rzeczy sprzed momentu naruszenia solidarności („restitutio ad integrum”), głównym zadaniem prawa jest restytucja status ante; ugoda, porozumienie, negocjacje, odszkodowanie; nie wyklucza całkowicie zastosowania przymusu bezpośredniego i dolegliwych sankcji, ale nie są one istotne
prawo nie jest tworzone wolicjonalnie
prawo jest faktem społecznym, dlatego posiada wszystkie jego cechy
badania empiryczne zjawisko samobójstw we Francji („Suicide”)
wśród ukaranych za samobójstwa - przewaga mężczyzn
częściej protestanci
na ogół dobrze sytuowani materialnie
na ogół samotni (rozwodnicy, wdowcy, kawalerzy lub rozdzieleni od rodziny w inny sposób)
akty samobójcze w okresach kryzysów ekonomicznych; ich ilość nie wzrasta w czasie wojny!
na tej podstawie stworzenie typologii samobójstw:
egoistyczne (motyw - ucieczka od własnych kłopotów)
anomiczne (bezsens życia, brak celu, rozmycie się wartości)
altruistyczne („dla dobra innych”)
fatalistyczne (forma protestu przeciw nadmiernym ograniczeniom podmiotowości)
LEON DUGUIT
„Państwo, prawo obiektywne, prawo pozytywne”
filozofia prawie jak u Durkheima, ale trochę bardziej odwoływał się do niemieckiej szkoły historycznej
2 rodzaje prawa:
prawo obiektywne - rzeczywiście steruje ludzkimi działaniami
prawo pozytywne - wyartykułowane, uporządkowane przez instytucje państwowe prawo obiektywne
nadmierne rozejście się prawa obiektywnego i pozytywnego skutkuje negatywnie dla porządku społecznego (rozbicie solidarności społecznej)
antyetatysta
państwo jest wytworem rzeczywistości społecznej
to prawo obiektywne poprzez kreowanie solidarności społecznej doprowadza do powstania państwa
prawo pozytywne jest tylko artykulacją prawa obiektywnego
jeśli następuje zła artykulacja - prawo pozytywne nie jest przestrzegane
to nie represja, tylko określone potencjalne korzyści decydują o tym, czy prawa się przestrzega, czy nie
GEORGES GURRITCH (przedstawiciel grupy Bordeaux)
holizm, naturalizm, pozytywistyczny sposób badania
problem związku prawa z różnymi rodzajami zbiorowości społecznych
każda ma własne prawo, wytworzone w sposób naturalny, ewolucyjny
ile rodzajów zbiorowości, tyle praw (każda rodzina, grupa koleżeńska itd., ma swoje prawa)
prawo państwowe jest tylko jedną z odmian prawa
badanie (empiryczne) prawa musi być zrelatywizowane do właściwości zbiorowości, w której ono funkcjonuje
dlatego nie można mówić o jednej socjologii prawa, ale o:
mikrosocjologii prawa (małe grupy, grupy pierwotne, oparte o więź osobistą)
dyferencjalnej socjologii prawa (normy prawne obowiązujące między zbiorowościami różnego rodzaju)
makrosocjologii prawa (prawo w wielkich zbiorowościach, przemiany i transformacje tego prawa w wielkich zbiorowościach lokalnych, narodzie itd.)
prawa te funkcjonują niezależnie od siebie, a czasem nawet pozostają w konflikcie między sobą
[JEREMY BENTHAM
„Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa” 1789
„Kodeks konstytucyjny” 1830
twórca utylitaryzmu
dobro człowieka polega na tym, by żył on w sposób etyczny (jest to jednocześnie racjonalne)
poszukiwanie szczęścia i przyjemności jest etyczne
zasada użyteczności - użyteczne jest takie działanie, które prowadzi do odczucia szczęścia
racjonalny człowiek stara się maksymalizować swoje szczęście
są takie dobra, które powszechnie przynoszą szczęście, dlatego trzeba je zabezpieczać (np. poczucie bezpieczeństwa, obfitość posiadania, równość) - ale: brakuje w tej teorii wolności
dla bezpieczeństwa, maksymalizacji posiadania i egalitaryzmu, cnota wolności może zostać ograniczona]
RUDOLF IHERING (profesor prawa w Gettyndze)
„Walka o prawo” 1872
pod wpływem filozofii Benthama
użyteczne jest takie prawo, które służy zabezpieczeniu jak największej ilości interesów jk największej liczby ludzi
uprawnienie prawnie chroniony interes
prawo nie jest wolicjonalnym produktem państwowym
najważniejszym zdaniem państwa jest chronienie, gwarantowanie, że regulacje prawne będą przestrzegane
prawo jest uwarunkowane celowościowo (teleologicznie)
życie społeczne uczy nas, które zachowania są użyteczne (służące zaspokajaniu potrzeb), z tego doświadczenia wyprowadza się normy prawne umożliwiające ludziom osiągniecie ich interesów
indywidualizm każdy subiektywnie odczuwa, co jest dla niego dobre lub złe; choć ludzie w wielu przypadkach odczuwają podobnie
interesy nie są ani obiektywne, ani uniwersalne, ani trwałe; są doświadczane w trakcie życia społecznego
użyteczność trzeba odnieść do konkretnej sytuacji
interesy
charakter altruistyczny - związane z przeżywaniem określonego obowiązku, którego realizacja wynika z pozytywnych emocji do podmiotu czy przedmiotu tego obowiązku
charakter egoistyczny - działania mające za cel osiągnięcie korzyści lub wtedy, gdy wobec osoby stosuje się przymus; mniej użyteczne niż altruistyczne
prekursor koncepcji granic regulacji prawnych
są takie interesy (potrzeby społeczne), które nie mogą być zaspokojone przez prawo, ani przez nie gwarantowane
potrzeby
prawne (charakter czysto konwencjonalny - skutki nadane tylko przez regulację prawną)
mieszane
pozaprawne
dla użyteczności prawa główne znaczenie mają potrzeby mieszane (czynnik prawny ważny, choć nie najistotniejszy - np. potrzeba posiadania: żeby coś posiadać, musi to istnieć ekonomicznie + ochrona prawna)
prawo nie powinno wkraczać w potrzeby pozaprawne, jak stany emocjonalne (np. miłość)
wyjaśnianie prawa powinno mieć charakter teleologiczny - interpretacja funkcjonalna
Podsumowanie (socjologiści):
metodologia pozytywistyczna - badania empiryczne
twierdzenia - charakter indukcyjny (generalizacje faktów empirycznie stwierdzonych)
prawo jest elementem naturalnych procesów, prawo jest dynamiczne
teleologiczność
norma - treść świadomości społecznej
im mniej się mówi o zjawiskach psychologicznych, tym lepiej (wtedy większy obiektywizm)
SOCJOLOGIA HUMANISTYCZNA - FLORIAN ZNANIECKI
koniec XIX w. - lata 20. XX w.
„Chłop polski w Europie i Północnej Ameryce” (współautor - Thomas)
pierwsze autentyczne badania empiryczne przeprowadzone na taką skalę
ciekawe wnioski teoretyczne
metoda: analiza tekstów prywatnych (listy)
teza: przeciwstawienie się koncepcji dyfuzjonizmu kulturowego
„Prawa psychologii społecznej” 1925
1936 „Social Actions” (Działania społeczne)
życie społeczne jest przesiąknięte wartościami i normami
za przedmiot badań należy obrać elementarny fragment życia społecznego i przypisać mu określone wartości i normy, i w ten sposób je zrozumieć
działanie - aktywność mająca związek z przekonaniami o tym, co i w jaki sposób należy przez tę aktywność osiągnąć [świadome!]
tworzy porządek będący jednocześnie aksjologiczny i normatywny
współdziałanie wynika z podzielania tych samych przekonań co do wartości
ład społeczny - zbiór interakcji (przy podzielaniu podobnych systemów aksjonormatywnych)
działania (indywidualne / społeczne)
kreatywne - wnoszą do kultury nowe obiekty materialne / idealne (cenne i rzadkie)
destruktywne - świadomie naruszają porządek, tym samym powodując stratę, destrukcję w świecie społecznym
reproduktywne - mieszczą się w istniejącym ładzie (powielanie), „wykonywanie” porządku
reprodukcja materialna - dot. obiektów materialnych
reprodukcja aksjonormatywna - w działaniach powtarzamy określone normy i wartości, którymi się kierujemy (utrwalanie świadomości normatywnej)
badania empiryczne są konieczne - dot. zjawisk, w których się obiektywizują poglądy aksjonormatywne
nacisk na „niematerię”, świadomość - jak można zrozumieć, co ludzie czynią?
nauki przyrodnicze - wyjaśnienie
nauki społeczne - zrozumienie
PSYCHOLOGIZUJĄCE KONCEPCJE PRAWA
zjawiska społeczne mają charakter psychologiczny
w rozumieniu epistemologicznym - odwołanie się do świadomości ludzi działających (jedyny sposób ich tłumaczenia)
w rozumieniu ontologicznym - „czym jest prawo?” - nie ma pełnej zgody
prawo jest pewnym typem przeżycia człowieka (psychologiczne koncepcje prawa)
prawo jest fenomenem między innymi psychologicznym, nie da się go jednoznacznie przypisać tylko do przeżyć psychologicznych (psychologizujące koncepcje prawa)
założenie dot. genezy porządku prawnego
prawo da się wywieść z określonych stanów psychicznych
przeżycia przypisane są także dużym zbiorowościom (skala makro)
GEORG JELLINEK
przed Jellinkiem: myśl, że prawo wywodzi się ze szczególnych powinności (idealnych, niematerialnych, kształtujących świat rzeczywisty - Kant); świat powinności nie ma nic wspólnego ze światem rzeczywistym, dlatego prawu (które mówi, jak być powinno) przysługują szczególne warunki badawcze i nie można do jego twierdzeń zastosować reguł logiki formalnej
„Prawo nowoczesnego państwa” - rewolucyjne dzieło Jellinka
to nie jest tak, że nie ma powiązań między obydwoma światami
to świat rzeczywisty generuje świat powinności
ludzie zaczynają przypisywać powtarzalnym zachowaniom przynoszącym korzyści pewne znaczenie, stają się one wzorcami, powinnymi sposobami zachowań
internalizacja - procesy dokonujące się w świadomości ludzi (przekonanie, że dane postępowanie jest moim powinnym postępowaniem)
w takim razie badanie prawa powinno rozpoczynać się od badania tych przeżyć psychicznych, które stałe się podstawą stworzenia danego prawa, bez nich nie da się zrozumieć prawa
żywot podwójny prawa
zewnętrzny - stanowienie i stosowanie prawa (intersubiektywnie postrzegalny)
psychologiczny - kształtowanie się w świadomości ludzi zinternalizowanych wyobrażeń o powinnym zachowaniu (badania psychologiczne, np. introspekcja)
jeśli pomiędzy nimi zbyt duża przepaść dezorganizacja życia społecznego
zadaniem prawników jest dbanie o to, by ta przepaść była jak najmniejsza(poprzez prawodawstwo i interpretację prawa)
państwo jest niezbędną instytucją (sankcjonowanie prawa)
wielka rola w przekształcaniu świata realnego w powinnościowy
sankcje - rola socjalizacyjna prawa
w tym sensie Jellinek nie zerwał całkowicie z pozytywizmem prawniczym
LEON PETRAŻYCKI
„Wstęp do nauki prawa i moralności”
„Wstęp do polityki prawa”
„Teorie moralności”
teoria naukowa powinna być wolna od apriorycznych założeń
naukowa polityka prawa ma prowadzić do idealnego prawa
prawo powinno sprawnie funkcjonować, być naczelnym narzędziem przeobrażeń społecznych (efektywność prakseologiczna prawa)
teorie:
adekwatna przedmiotem badań tylko jednoznacznie określone teorie; tylko do tej klasy zjawisk, które posiadają określoną cechę
kulejąca prawdziwe zarówno wobec klasy, której dotyczy, jak i wobec innych
skacząca prawdziwa względem części klasy
prawo powinno być zintegrowane z innymi naukami społecznymi
teoria socjologii prawa
psychologiczne podejście do prawa - introspekcja
prawo i moralność
byty obiektywne, realne
nie zaistnieją bez przeżycia (emocji - zjawisko psychiczne odczuwalne i obserwowalne)
badania - obserwacje
psychologia emocji
krytyka tradycyjnej psychologii, która twierdzi, że zjawiska psychologiczne dzielimy na wolę, uczucia i doznania
Petrażycki twierdzi, że ww. podział nie jest wyczerpujący; należy go zamienić na podział na aktywne i pasywne przeżycia psychiczne, gdzie wola - aktywne, uczucia i doznania - pasywne
uczucia bierno-aktywne doznawczo-popędowe
przeżycia dwustronne to emocje (impulsje) - najważniejsze zjawiska psychiczne, mające wpływ na zachowanie
analiza prawa i moralności jest możliwa tylko przez odwołanie się do psychologii emocjonalnej
emocje: (Uwaga, nie jest to podział w sensie logicznym ;-)!)
apulsywne - pozytywne (sądy pochwalające)
repulsywne - negatywne (sądy potępiające)
intelektualne - mogą być osiągnięte dzięki:
motywacji teleologicznej (postępuję właśnie tak, bo taki mam cel)
motywacji zasadniczej (motywacja wyższego rzędu - przeżycia akcesyjne lub zasadnicze); powstaje w wyniku przeżyć estetycznych lub przeżyć etycznych (1. obowiązki prawne - dwustronne, odczuwane jako skrępowane; 2. obowiązki moralne - jednostronne, regulują sytuację osoby zobowiązanej, inaczej: obowiązki wewnętrzne, robimy coś bo uważamy, że tak należy, odczuwane jako wolne)
podział ten nie jest sztywny, motywacje mogą się przenikać, przechodzić jedna w drugą - tworzą continuum
prawo:
pozytywne - intersubiektywnie postrzegalne, (samo przeżycie bez nakazu/zakazu istnieje, ale nie można go nazwać prawem), jest podmiot kreujący (Bóg, suweren itd.), wyróżnione zewnętrznie, prawo oficjalne - to w tekście prawnym; musi jednak do niego zaistnieć także jakieś przeżycie (dlatego, że człowiek ma świadomość prawną)
intuicyjne - ma charakter indywidualnego, subiektywnego przeżycia, obowiązuje samoistnie, bez autorytetu (wyższej władzy), brak podmiotu kreującego - obowiązuje „samo przez się”, niezależne od innych norm
oddziaływanie
motywacyjne - do określonego, konkretnego przypadku
wychowawcze - zmiany w zachowaniu jednostki, utrwalenie motywacji
prawo > moralność, bo:
prawo jest aktywne, dotyczy ludzkich przekonań o społecznym obowiązywaniu prawa, wpływa na zachowanie mas, jest bardziej elastyczne
moralność: pasywna, nie wpływa na zachowania mas ludzi (mniejsza rola w tworzeniu postępowych wartości etycznych), nieelastyczna
ewolucja społeczna: coraz lepsi ludzie tworzą coraz lepsze prawo
teorie społecznego działania prawa - adekwatne teorie społeczne
prawo i moralność zmieniają się wraz z rozwojem człowieka i jego psychiki
coraz lepszy człowiek oznacza człowieka mniej egoistycznego, coraz bardziej altruistycznego - socjocentrycznego
rozwój:
wzmożenie wymagań prawnych, coraz wyższa świadomość
zmniejszenie represji
zmiana motywacji zachowań
to samo zachowanie - tym razem przez motywację zasadniczą
co skutkuje coraz powszechniejszym przekonaniem, że dane prawo powinno istnieć
rozwój ludzi ma charakter etyczny
procesowi ewolucji można pomóc przez wprowadzenie nauki polityki prawnej, która to jest nauką stosowaną, odwołuje się do badań empirycznych (w tym też socjologicznych), zawiera dyrektywy postępowania w sprawie ulepszenia ewolucji społecznej, doprowadzenia do szybszego następowania po sobie jej elementów
nauki:
czyste (teoretyczne) - budowanie teorii wyjaśniających („dlaczego?”), jej przedstawiciele nie są zainteresowani znajdowaniem jej zastosowania w praktyce
stosowane - sformułowanie dyrektyw pozwalających na skuteczne osiągnięcie praktycznych celów; opierają się na dokonaniach nauk czystych
polityka prawa
wąskie (inżynieryjne) rozumienie [warszawska szkoła socjologii prawa (Podgórecki)] - skuteczne zastosowanie prawa dla osiągnięcia zamierzonych celów (tylko dyrektywy, cele znajdują się poza zakresem zainteresowań tej nauki), rodzaj inżynierii społecznej
szersze znaczenie [szkoła krakowska] - nie tylko formułowanie dyrektyw skutecznego osiągania celów, ale także określanie tych celów (które powinny być jednoznacznie akceptowane w społeczeństwie), nie powinna służyć indywidualnym interesom
sprawiedliwość = prawo intuicyjne
bo sprawiedliwość jest niezależna od autorytetów
co po Petrażyckim dla potomnych?
świadomość prawna
funkcje prawa (prawo służy pewnym ważnym zadaniom na rzecz społeczeństwa - polityka prawa)
introspekcja
psychologia emocji
motywacja teleologiczna / zasadnicza
koncepcja socjalizacji prawnej
JERZY LANDE (uczeń Petrażyckiego)
prawa nie można sprowadzić do przeżyć psychicznych, choć jest ono również, m.in., ontologicznie bytem psychologicznym
„Studia z filozofii prawa” 1959
podwójna złożoność zjawisk prawa
fenomen ontologicznie złożony
akty prawne, działania pozostające w związku z aktami prawnymi i związane z tym przeżycia (kształtujące motywację do działania)
nie można mówić o prawie, jeśli wykluczony zostanie choćby jeden z ww. elementów
fenomen epistemologicznie (metodologicznie) złożony
badania nad tekstami, nad działaniami, nad przeżyciami
mogą być komplementarne, nigdy konkurencyjne względem siebie
płaszczyzny badania prawa
językowo-logiczna - teoria i filozofia prawa
behawioralna - socjologia prawa
psychologiczna - psychologia prawa
KAZIMIERZ OPAŁEK - uczeń Landego
prowadzący seminaria:
językowo-logiczne próby stworzenia logiki deontycznej (logiki norm) - Gizbert-Studnicki
badania nad podstawowymi koncepcjami związanymi ze stosowaniem prawa (modele stosowania i egzekwowania prawa, obowiązywanie prawa, prawo sprawiedliwe, praworządność itd.) - Wróblewski
społeczne oddziaływanie prawa na życie codzienne (skuteczność prawa, świadomość prawna)
1968 Zakład Socjologii Prawa i Instytucji Politycznych (szybko przekształcony w Katedrę); pierwsza katedra socjologii prawa w Polsce, jedna z pierwszych takich w Europie
czym jest norma, w szczególności norma prawna?
nie może być sprowadzona do napisu
„Problemy metodologiczne normy prawnej” pojęcie „znaczenie normatywne”
terminy zawarte w normach prawnych nie mają desygnatów w obiektach materialnych ani w określonych stanach psychologicznych
wypowiedź służąca do kwalifikacji określonych stanów rzeczy (jako spełnienie bądź nie pewnych wymogów)
znaczenie normatywne - szczególny typ znaczenia (normy nie desygnują czegokolwiek - służą tylko do wspomnianej kwalifikacji)
norma to nie zapis, nie desygnat napisu, nie działanie, nie przeżycie
norma to znaczenie wypowiedzi zawartej w aktach normatywnych (oddziaływanie w określony sposób na określone stany psychiczne osób, które potrafią odczytać to znaczenie i powodują prawnie relewantne działanie)
EHRLICH
„Podstawy socjologii prawa” 1913
„Logika prawa”
„Żywe prawo ludności z Bukowiny”
wewnętrzny porządek (inner order) określonego społeczeństwa - efekt funkcjonowania bardzo różnych rodzajów norm
prawo jest jednym z wielu normatywnych czynników kształtujących społeczeństwo
każda zbiorowość kreuje swój własny porządek wewnętrzny (im większa integracja, tym większa zdolność kreowania tego porządku)
wewnętrzne porządki są regulowane przez zasady postępowania, które są traktowane jako SWOJE PRAWO (danej społeczności) - niespisywane, nieuporządkowane, ale członkowie społeczności o nich wiedzą i ich przestrzegają
reguły wewnętrznego porządku ŻYWE PRAWO
ludzie wypracowują sobie pewne formy organizacyjne i reguły postępowania w owych formach
własność poprzedza prawo własności, przekazywanie majątku na wypadek śmierci poprzedza prawo testowania, państwo poprzedza Konstytucję, rodzina poprzedza prawo rodzinne
prawo jest wtórne do porządku społecznego
geneza prawa tkwi w już funkcjonujących regułach postępowania
to rzeczywistość społeczna kreuje prawo
stosowanie prawa przez rządy musi mieć charakter funkcjonalny
relacje między „state law” a żywym prawem:
state law jest artykulacją prawa żywego
state law tylko egzekwuje przestrzeganie prawa żywego
zbyt arbitralne prawo państwowe (polegające na próbach ingerencji w prawo żywe, anihilacji prawa żywego) jest skazane na niepowodzenie
żywe prawo istnieje zupełnie niezależnie od prawa państwowego (komplementarnie się uzupełniają)
to, co ludzie uważają za prawo, niekoniecznie jest tym samym prawem, o którym myślą urzędnicy/prawnicy itd.
porządek społeczny jest kreowany bardziej przez to, co ludzie uważają za prawo
jak badać prawo?
nie tylko przez studiowanie aktów prawnych - także przez badanie reakcji na prawo, obserwowanie, jak jest ono stosowane itd.
MAX WEBER 1864-1920
„Społeczeństwo i ekonomia” („Law in Economy and Society” 1922)
racjonalność prawa, legitymizacja, wartości w prawie, prawo a moralność, prawo a religia, prawo a ekonomia wpływ prawa/religii na życie ekonomiczne, władza polityczna w państwie, funkcjonowanie państwa
podstawą procesów społecznych jest szczególny rodzaj aktywności człowieka (niezdeterminowany przyczynami naturalnymi, mechanicznymi, odruchami) działanie społeczne (jest refleksyjne):
racjonalne - to, co czynimy, podporządkowane jest wiedzy o sytuacji i dostępnych środkach działania, wyobrażeniu celu; wybór odpowiednich środków i celów
istotna rola stanu świadomości - motywacja ukierunkowuje w zewnętrzne działanie
ukierunkowany na innych ludzi
działanie irracjonalne - może być z wielu powodów (brak wiedzy ; wybór celu wbrew swoim preferencjom aksjologicznym, działanie sprzeczne z naszymi wartościami itd.)
ludzkie działania rzadko są całkowicie racjonalne
stosunek społeczny - splot działań społecznych (o określonym sensie) co najmniej dwóch podmiotów, nakierunkowanych na siebie
wszystkie procesy społeczne składają się z mniej lub bardziej skomplikowanych stosunków społecznych
racjonalne działanie społeczne (byt idealny) oparte jest na wiedzy o:
faktach - racjonalność faktyczna
normach - racjonalność normatywna
prawo wyznacza warunki spełnienia oczekiwań innych (warunki powinnego działania), które można spełnić lub nie spełnić, oraz konsekwencje tego spełnienia / niespełnienia
normy kreują rzeczywistość społeczną
przede wszystkim kreuje ją proces decyzyjny, wywołujący pewne następstwa
należy także odczytać sens działań innych poprzez odwołanie się do określonych norm
(przewidywalność)
racjonalność proceduralna - same decyzje są podejmowane wg utartych reguł (proceduralnie, przewidywalnie), na podstawie wiedzy o faktach prawnie relewantnych (fakty te są intersubiektywnie postrzegalne, ale mogą także dotyczyć świadomości podmiotów uczestniczących - wiedza, ocena itd.)
modele idealne
generalizacja, uproszczenie, celowy wybór jednych elementów nad innymi, bo w procesie podejmowania decyzji nigdy nie dysponujemy pełną deskrypcją sytuacji - decyzje podejmowane w warunkach niepewności
tworzone w życiu codziennym w trakcie procesów poznawczych - jako racjonalny i niezbędny punkt odniesienia (porównanie rzeczywistości ze światem idealnym)
pozwalają zorganizować proces poznawczy (np. z przebadanych elementów możemy wnioskować o istnieniu innych; np. jakie konsekwencje określonego działania mogą wystąpić, a jakie nie)
4 podstawowe modele idealne prawa:
Rodzaj modelu |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Weber nie był ewolucjonistą! modele idealne mają służyć do oceny stanu rzeczywistego!
ROSCO POUND 1870-1965
„Jurisprudence” (Sociological Jurisprudence - tytuł w późniejszych wydaniach)
1917 „Granice skutecznego działania prawa” (artykuł w American Legal Journal)
1918 „What can be done through the Law?”
podręcznik “Sociology of Law”
prawo - świadomy instrument kontroli społecznej, posługują się nim instytucje państwowe w celu zrównoważenia sprzecznych interesów
inżynieria społeczna - świadome kreowanie porządku społecznego
badanie prawa - najlepsza metoda: socjologiczna (tylko przez badania empiryczne możemy sprawdzić, czy prawo jest skutecznym instrumentem)
3 rodzaje interesów prawnie relewantnych:
publiczne (państwowe) - związane z zachowaniem suwerenności państwa itd.
indywidualne - prawa i wolności (indywidualne motywy egoistyczne)
społeczne - bezpieczeństwo publiczne, organizacje społeczne, ochrona dóbr naturalnych itd.
trudno pogodzić wszystkie trzy ze sobą
prawo - instrument uzgadniania interesów, eliminowania konfliktów, uzgadniania racji
+ środki przymusu
koncepcja granic prawa
obala mit pozytywizmu prawnego (twierdzącego, że jeśli prawo jest rozkazem suwerena, to w takim razie ten suweren może regulować prawem cokolwiek tylko zechce)
granice prawa:
aksjologiczne - prawo musi być zgodne z powszechnie akceptowanym systemem norm i wartości w danym społeczeństwie, nie może być sprzeczne z rozpowszechnionymi skalami wartości
autonomii - prawo zawsze służebne wobec porządku społecznego, nie może dbać bardziej o swoje interesy
skuteczności - jeśli przekracza granice - jest bezskuteczne
stosowalności przymusu prawnego - granice skuteczności uzyskiwania efektywności przez stosowanie sankcji negatywnej