Wstęp
Jak współcześnie pojmuje się zadania etyki? W jakim celu podejmuje się badania filozoficzne nad moralnością? Do jakich źródeł odwołuje się obecnie etyka; czy odwołuje się do tradycji, czy sięga po nowe rozwiązania? Na ile odpowiedzi te satysfakcjonują współczesnego człowieka? Co może etyka oferować temu człowiekowi; jaki świat dóbr otwiera przed nim i jak go chroni przed złem?
Przypomnijmy, że to Sokrates w starożytności wyznaczył ramy refleksji nad moralnością, rozważając jak człowiek powinien żyć zgodnie z wymaganiami piękna, dobra i prawdy. Te trzy wartości wzajemnie się przenikały i uzupełniały. Historia etyki współczesnej i po części nowożytnej zaczęła się z chwilą, gdy filozofia odeszła od swoich klasycznych korzeni, pytanie Sokratesa zostało najpierw sprawdzone do alternatywy: wybór dobra wykluczał piękno i prawdę jak również wybór piękna rozmijał się z dobrem i prawdą. W toku następujących po sobie zmian cywilizacyjnych i dziejowych pojawiły się nowe problemy związane z indywidualną egzystencją człowieka. Eryka przestała pełnić rolę przewodnika po świecie dobra, szczęścia i cnoty. Przypadła jej nowa rola tworzywa ideologicznego. Sumienie jednostki zastąpiono sumieniem masowym; w jego imieniu domagano się sprawiedliwości i równości. Wielkie, totalitarne ideologie XX wieku były poprzedzone znaczącymi przeobrażeniami na terenie samej filozofii. Rezygnowała ona stopniowo z takich klasycznych dyscyplin jak metafizyka (ogólna teoria rzeczywistości) i antropologia (ogólna teoria człowieka). W ich miejsce występowały nauki szczegółowe, obok nauk społecznych i psychologii. W tej sytuacji etyka była skazana albo na podporządkowanie się metodologicznym wymaganiom logiki, albo na związek z naukami społecznymi.
W rezultacie tych zmian etyka przestała być samodzielną refleksją filozoficzną. Z drugiej strony gwałtowna ideologizacja moralności i unaukowienie etyki spotkały się z przeciwem. Początek XX wieku to również wzrost fali protestów, buntu i krytyki w filozofii. Powstaje nowy nurt w filozofii, reprezentowany przez Diltheya, Nietzschego i Bergsona. Kategoria życia, za sprawą tych myślicieli, staje się wszechobecna w filozofii; i szerzej w kulturze (zob. polski modernizm). A wraz z nią narastająca świadomość istnienia wielu wymiarów moralności, z których jedne są prawdziwe, otwarte i twórcze, inne z kolei systemy moralne są fałszywe, zamknięte i bierne. Nietzsche atakuje moralność chrześcijańską ujawniając tkwiący w niej resentyment. Czyni to z pasją, która odpowiada jedynie ekspresji Kierkegaarda. Ekspresji, z jaką ten duński filozof przeciwstawia jednostkę tłumowi po to, by odkryć korzenie „choroby na śmierć". Do tego grona buntowników i kontestatorów dołączył z czasem Feuerbach, który piętnuje krok po kroku ludzką skłonność do ujmowania Boga na miarę naszych potrzeb i pragnień. Prace tego filozofa były bardzo uważnie czytane przez młodego Marksa.
To jeden z wątków filozofii europejskiej, jej wewnętrznych ukrytych nurtów, które łączy ze sobą tylko jeden punkt; negacja klasycznych źródeł prawdy. Na innej, równoległej scenie, powoli krystalizuje się główna linia filozofii angielskiej. Jej wielkim przedstawicielem i w pewnym stopniu prekursorem był George Moore. To on pierwszy z języka, jakim posługuje się filozofia, uczynił problem filozoficzny. A zatem sama wypowiedź filozoficzna podlega badaniom i ocenie. Ten aspekt filozofowania rozwinęli później tak głośni twórcy jak Rawls, Prichard, Hare czy Stevenson.
Stan napięcia intelektualnego okresu przedwojennego i powojennego oddaje historia dwóch ruchów filozoficznych: fenomenologii i egzystencjalizmu. Husserl rzuca hasło „z powrotem do rzeczy", które okazało się przełomowe dla filozofii, a w tym szczególnie dla etyki. Pewien marazm filozofii „uspołecznionej" czy „unaukowionej", obok nurtu awangardy, został przerwany właśnie przez Husserla i jego uczniów. Sama koncepcja fenomenologiczna, koncentrująca się wokół eidetycznego (istotowego) poznania wartości, pozostawia dużo różnych możliwości interpretacyjnych. Zostały one rozwinięte w dziełach M. Schelera, N. Hartmanna i D. von Hildebranda. Im właśnie etyka zawdzięcza nowe spojrzenie na wartości moralne i wynikające z nich wzory moralne; postawy moralne. A w szerszej perspektywie, fenomenologia otworzyła przed etyką nowe możliwości ujmowania jej treści; odsłaniania tego, co ukryte.
Po drugiej wojnie światowej wielu filozofów łączy badania fenomenologiczne z nastawieniem egzystencjalnym. Niewątpliwie wielkim inspiratorem tego typu poszukiwań filozoficznych był Martin Heidegger. Trudno przecenić rolę i znaczenie egzystencjonalizmu, który wprowadził do filozofii nowe pytania a wraz z nimi nową wartość, jaką jest egzystencja. To w świetle egzystencji można opisać złożoną sytuację człowieka, nawiązując do jego świadomości w wymiarze „bytu w sobie" i „bytu dla siebie". I znów problemy moralne stają się ważne, ale widziane poprzez pryzmat egzystencji. Wolność, odpowiedzialność, troska. W imię wolności człowieka i jego potrzeby buntowania się, egzystencjonalizm odrzuca model etyki normatywnej (powszechne i niezmienne zakazy moralne obowiązujące wszystkich i każdego). Filozofowie chętnie odwołują się do literatury, sztuki i dramatu, by przekazać najwierniej sens ludzkiej egzystencji. Filozoficzny język spekulacji nie rejestruje wszystkich dramatycznych odcieni życia człowieka uwikłanego w sytuacje krańcowe (np. bohaterowie „Dżumy" Camusa). Przy takiej interpretacji dobra i zła trudno mówić o etyce jako odrębnej dziedzinie badań. Raczej o kategoriach moralnych, które symbolizują to, co jest nieuchwytne w samym zachowaniu człowieka, a co ma korzenie w jego egzystencji.
Egzystencjalizm był również inspiracją dla grupy filozofów chrześcijańskich, którzy chcieli ostateczną prawdę o człowieku wyrazić poprzez ujawnienie jego niepowtarzalności, godności i tajemnicy. Personalizm chrześcijański objął zarówno badania Mouniera, Mari-taina jak i Marcela, mimo że reprezentowali oni różne środowiska filozoficzne. Personalizm, w wielu punktach, jest pokrewny tzw. filozofii dialogu czy filozofii spotkania. Tym niemniej są to dwa różne kierunki poszukiwań, które w różnym stopniu nawiązują do doświadczenia fenomenologii, egzystencjalizmu i hermeneutyki. A jednocześnie postulują rozwiązania, wykraczające poza sferę założeń teoretycznych, charakterystycznych dla wspomnianych orientacji filozoficznych. „Dialogicy" przyjmują prymat etyki nad „byciem" i poznaniem, wskazując na spotkanie, jako przestrzeń szczególną dla każdego człowieka. Miłość, przyjaźń, porozumienie, bojaźń, lęk zbliżają ludzi do siebie lub oddalają; i tu, w tych wzajemnych relacjach między ludźmi rodzi się moralność. Dodajmy, że te propozycje mają szerszy kontekst: są próbą obrony każdego człowieka przed piekłem totalizmu; przed sprowadzeniem do bezimiennej, niezindywidualizo-wanej masy.
Należy również wspomnieć o bocznej linii etyki, określonej jako wzór etyki niezależnej. Jest to od czasu do czasu ponawiana próba pogodzenia światopoglądowej, religijnej i filozoficznej neutralności etyki z budowaniem ideałów postępowania moralnego. Najczęściej z powołaniem się na wielkich moralistów naszych czasów: dr. Schweitzera, Matkę Teresę z Kalkuty czy też Gandhiego. Popularne stają się również „etyki alternatywne", związane z fascynacją kulturą i religią wschodnią: taoizmem, zen-buddyzmem itd. W ramach ruchu New Agę pojawiają się nowe wzorce moralności, wywodzące się z doświadczeń mistycznych, odwołujące się do świata magicznego, do szamanizmu i okultyzmu. Ten typ moralności jest skierowany na życie duchowe wszystkich istot żyjących; w tym również i człowieka. Niektórzy twórcy tzw. głębokiej ekologii próbują usystematyzować te zróżnicowane tendencje i nadać im charakter bardziej uporządkowany. Na marginesie tych procesów, winniśmy odnotować rosnące zainteresowanie spirytualizmem (teoriami dotyczącymi ducha i duchowości) w powiązaniu z problematyką ekologiczną; problematyką wspólnego domu dla wszystkiego co żyje, oddycha, rozwija się.
Podobnie jak cała filozofia, etyka znajduje się w polu pewnej niemożności wyjścia poza serię pytań drugorzędnych i zastępczych. Wraz z przeniesieniem centrum zainteresowania z człowieka i jego natury na badanie różnych elementów towarzyszących moralności; etyka porusza się na bardzo wąskim terenie. Nie podejmuje pytań fundamentalnych, nie zgłębia sokratejskiego modelu życia moralnego; ucieka od formułowania praw ogólnych i koniecznych.
Czym zatem wyróżnia się etyka współczesna? Zaznaczmy od razu, że każda proponowana odpowiedź będzie ułomna z powodu wciąż licznych kontrowersji na temat samej etyki - czym ona jest i jak należy ją uprawiać? Można jedynie mówić o pewnych ogólnych przejawach, które obserwuje się w przeciągu ostatnich trzydziestu lat.
Kolejno zatem należy wymienić i wskazać na pewne cechy etyki, takie jak:
1) badania w polu jednego, wybranego aspektu moralności,
2) akcentowanie niezbywalnych praw człowieka na tle wartości politycznych czy ekonomicznych,
3) zaangażowanie w sprawy ekologiczne,
4) opis, jakim posługuje się etyka, należy do jej wewnętrznych problemów: sam w sobie stanowi przedmiot badań.
Uogólniając, można powiedzieć, że obok prób unaukowienia etyki, widoczna jest tendencja personalizacji (a więc wyeksponowania osobowego charakteru moralności) doświadczenia dobra i zła. Wraz ze zmianami zachodzącymi w obrębie samej etyki, można mówić o zmianie jej podstawowych zadań. Po okresie wojen, totalitaryz-mów, etyka coraz częściej zajmuje się demitologizacją (czy mówiąc prościej: odkłamaniem) naszych społecznych postaw, opinii i przesądów. Czyni to po to, by pozytywnie wpłynąć na wzrost odpowiedzialności jednostek, na kształtowanie świadomości poszczególnych osób. W świecie, który przestał być gwarantem bezpieczeństwa dla setek milionów swoich mieszkańców; jedyna nadzieja wiąże się z moralnymi postawami jednostek.
Z perspektywy współczesnych kryzysów i zagrożeń, bliższa wydaje się droga sokratejska, chociaż trudno znaleźć zasypane przez stulecia ślady tego greckiego myśliciela. Jak do tego doszło, że zagubione zostały te ślady i czy nowa wersja etyki rozwiązuje wszystkie nasze problemy moralne?
Proponowany poniżej wybór tekstów, pochodzących z różnych czasów, siłą rzeczy daje odpowiedź na te i inne pytania. Nie jest to pełna odpowiedź, gdyż każdy wybór ma zakres ograniczony. Fakt ten sprzyja uzasadnionej krytyce, w ramach której wskazuje się na selektywność wyboru czyjego stronniczość. I tak, niektórzy Czytelnicy mogą odnieść wrażenie, że zbyt wiele miejsca poświęcono tekstom filozofów niemieckich, z pominięciem ich brytyjskich kolegów. Inni zauważą brak francuskich moralistów itd. Trzeba zatem otwarcie powiedzieć, przegląd ten zawiera teksty XIX i XX wiecznych etyków, których znaczenie dla rozwoju etyki jest niekwestionowane, chociaż dotyczy różnych spraw. Teksty te albo w nowym świetle przedstawiają problematykę moralną, albo postulują ich nowe, oryginalne ujęcie. W tej sytuacji za wiążące kryterium przyjmowałam rangę samego tekstu, nie zaś jego przynależność do określonej szkoły. Można więc, biorąc pod uwagę same intencje, wybór ten traktować jako „próby" otwarte na nowe propozycje i uzupełniane o nowe rozważania.
Zgodnie zatem z przyjętymi założeniami, tom drugi podobnie jak i pierwszy1 prezentuje zebrane myśli, rozważania i refleksje nad moralnością, unikając rozdrabniania na stanowiska i szkoły filozoficzne. Wprowadzenie tych dodatkowych klasyfikacji koncentruje uwagę Czytelników na wiedzy związanej z powstaniem danych kierunków, nie zaś na samych problemach i ideach etycznych. „Bohaterem" tych prac jest etyka; widziana z perspektywy różnych tekstów i podlegająca tym samym różnym przemianom. Śledząc te przemiany, łatwiej samemu podjąć dyskusję nad tym czy innym zagadnieniem moralnym. A w rezultacie łatwiej zrozumieć własne i cudze decyzje moralne; dokonać ich analizy. Etyka nie zajmuje się wydawaniem doraźnych sądów, ale próbuje odkryć korzenie moralności. Po to, by ostatecznie pokazać, jakim człowiekiem każdy z nas mógłby być dla siebie i dla innych. Gdyby chciał robić dobrze i wiedział, dlaczego tak powinien postępować.
Na zakończenie przypomnijmy, że umownie przyjmuje się rok 1830 jako datę narodzin filozofii współczesnej. Jest to granica umowna, dzieląca nowożytność od najbliższej nam epoki. Przekroczyć tę granicę można tylko pod jednym warunkiem, a mianowicie, gdy zmierza się w odpowiednią stronę. Stąd musimy przywołać teksty heglowskie, by konsekwentnie dotrzeć do czasów współczesnych. Można byłoby się pokusić o ułożenie innego, wewnętrznego kalendarza dla dziejów samej etyki, odwołując się do przełomowej filozofii Kanta. Wówczas miarą epoki współczesnej będzie filozofia pokanto-wska, gdzie wielką rolę odegrał właśnie Hegel.
Jest również i drugi aspekt współczesności, związany nie z datą powstania konkretnego tekstu, ale z jego aktualnością. Tutaj werdyktu dokonuje już sam Czytelnik. Jaką rolę mogą spełniać wybrane teksty przy nauczaniu etyki, filozofii, historii kultury i literatury? Oprócz pewnej wiedzy związanej z ogólną orientacją historyczną, teksty te winny inspirować do próby wyciągania dalszych wniosków z wcześniej już stwierdzonych faktów moralnych. Dlatego też wybór jest przeznaczony zarówno dla Uczniów, Studentów, Nauczycieli jak i wszystkich Czytelników zainteresowanych stanem własnej świadomości moralnej.
Pozostaje już tylko wymienić nazwiska filozofów, do których będziemy się odwoływać: G. W. F. Hegel, A. Schopenhauer, L. Feuerbach, J. S. Mili, S. Kierkegaard, F. Nietzsche, H. Bergson, G. E. Moore, M. Scheler, M. Buber, J.-P. Sartre i E. Levinas. W tekstach tych Czytelnik znajdzie niezbędne wyjaśnienia, życiorysy filozofów oraz słownik podstawowych terminów.
Co etyka może nam przekazać, co może oferować przyszłym pokoleniom? - „Pokorę wobec natury ludzkiej, jaka jest, wobec jej praw i pragnień wielkich i małych, prometejskich i śmiesznie codziennych. Z niej wyrasta zło i krzewi się marność, ale tylko ona może być podłożem dla dobra i tylko ona daje człowiekowi siłę do buntu przeciw jej własnej marności". (Z. Kubiak, Przestrzeń dzieł wiecznych, Warszawa 1993, s. 10).