Człowiek jako podmiot gospodarowania

Człowiek stanowi w świecie przyrody ożywionej zjawisko szczególne ze względu na samoświadomość swojego istnienia, umiejętność świadomego wykorzystywania swojego otoczenia przyrodniczego do własnych potrzeb oraz stosowania narzędzi, które zwielokrotniają możliwość wykorzystania i celowego przekształcenia środowiska ludzkiego życia.

Człowiek jest także istotą społeczną - żyje i przejawia życiową aktywność wśród innych ludzi. Współdziałanie ludzi - jednostek dla osiągnięcia wspólnych celów doprowadziło do powstania ludzkich relacji społecznych i ostatecznie zwartych społeczności.

Człowiek jest wreszcie istotą duchową, która umiejętność myślenia abstrakcyjnego wykorzystuje do porządkowania swojej wiedzy o świcie odbieranej zmysłami i wynikającej z wymiany informacji z innymi ludźmi.

Kultura, która jest owocem ludzkiej aktywności praktycznej i ludzkiej myśli wyznacza ramy w których człowiek świadomie motywuje swoje czyny i świadomie je reguluje.

Duchowy składnik kultury narzuca na czyny ludzi ograniczenia przez poddanie czynów ocenom moralnym. Pozytywna lub negatywna ocena czynu zależy od przyjętego w społeczeństwie systemu wartości moralnych.

Takim ocenom moralnym społeczeństwo poddaje wszelkie czyny - także te, które wynikają z funkcjonowania człowieka jako wytwórcy dóbr, produktów na potrzeby własne i na wymianę przez kupno - sprzedaż, w wyniku czego owe produkty stają się towarami.

Wytwarzanie dóbr jest świadomym działaniem człowieka w procesie pracy,
a uzasadnieniem tej aktywności jest zaspokajanie własnych potrzeb człowieka - wytwórcy, lub potrzeb społecznych. Podmiotowość człowieka może się tu przejawiać w fakcie wolnego wyboru swojego działania, wyboru surowców i narzędzi oraz zastosowanej techniki pracy, wreszcie w nadaniu cech indywidualnych swojemu dziełu.

Warunkiem zachowania tak przyjętej podmiotowości jest wolność decyzji dotyczącej podjęcia pracy. Uczynienie człowieka niewolnikiem zmuszanym do pracy jest równoznaczne z odebraniem Mu godności podmiotu.

Współcześnie zarysowany wyżej model wytwarzania we wcześniejszych epokach dóbr w warunkach gospodarki naturalnej ustąpił miejsca gospodarce towarowej opartej na wytwarzaniu produktów do wymiany co doprowadziło do społecznego podziału i wyodrębnienia różnych producentów - specjalistów.

Tu podmiotowość człowieka - wytwórcy staje się mniej oczywista jako funkcjonującego w społecznym układzie, a więc do tego układu uzależnionego.

Sprawa staje się jeszcze bardziej złożona w sytuacji, gdy prostą gospodarkę towarową polegającą na pracy we własnym warsztacie indywidualnych wytwórców zastępuje praca ludzi najętych tj. siły roboczej, wytwarzającej przy pomocy narzędzi, które do niej nie należą. W rozwiniętym społeczeństwie pojawia się wtedy „praca jako towar oferowany właścicielowi narzędzi pracy, czy ogólniej właścicielowi środków produkcji”.

Warunkiem zachowania przez wytwórców podmiotowości w gospodarce towarowej jest brak pomysłu pracy i świadomość wolności decyzji co do jej podjęcia, a także możliwość dzięki owocom pracy zrealizowania godziwych aspiracji. Takie zdefiniowanie podmiotowości wytwórców jest jednak uproszczone - nie obejmuje ono bowiem złożoności sytuacji życiowej ludzi we współczesnym społeczeństwie. Są bowiem okoliczności, które formalnie wolnemu człowiekowi narzucają obowiązek pracy, aby np. dotrzymać wymaganiom systemu norm moralnych (np. konieczność zapewnienia rodzinie godnych warunków życia).

Także nieunikniony w warunkach gospodarki rynkowej konflikt między „pracą, a kapitałem” jest przyczyną zjawisk ograniczających podmiotowość człowieka - bezpośredniego wytwórcy (np. groźba utraty pracy, wykorzystywanie pracowników, narażanie na szwank zdrowia i życia pracowników).

Zarówno filozofowie, jak i ekonomiści nadali ekonomii - nauce o skutecznym gospodarowaniu wymiar moralny.

W „Teorii uczuć moralnych” A. Smith zawarł pogląd, że człowiek jest jednostką obdarzoną sumieniem, które bezstronnie ocenia ludzkie czyny, oddzielając dobre do złych i uznał, że ludzi z natury swojej są skłonni do dobra. Odrzucał przy tym obawy dotyczące egoizmu ludzi jako przesłanki działania produkcyjnego wyrażając przekonanie o doskonałym mechanizmie gospodarki rynkowej, która obiektywnie przyczynia się do doba społeczeństwa. Ten optymistyczny sąd o ludziach brał się u Smitha z zaakceptowania poglądów D. Hume`a, który był autorem tzw. koncepcji społeczno - utylitarnej.

„Ludzie postępują dobrze, bowiem to stawia nam - ludziom - satysfakcję
i przyjemność, gdy inni odnoszą z tego postępowania korzyści i obdarzają nas z tego tytułu sympatią”.

Współcześnie uznaje się, człowiek jako indywidualna jednostka
w społeczeństwie jest wartością, której podporządkować należy działanie gospodarcze w procesie wytwarzania dóbr i to zarówno człowiekowi - konsumentowi jak
i człowiekowi - wytwórcy.

Każde działanie gospodarcze winno być zorganizowane zgodnie z wymogami ustroju człowieka i jego potrzebami społecznymi, dlatego też wiele dyscyplin naukowych (filozofia, psychologia, socjologia pracy, prakseologia, organizacja pracy, ekonomika i prawo pracy) bada zależności i wzajemne uwarunkowania różnych zjawisk zachodzących w procesie pracy i określa zasady racjonalnego kształtowania układu człowiek - praca. Układ ten ma sprzyjać człowiekowi oraz zapewnić wysokie efekty działania produkcyjnego człowieka (działania przedsiębiorczego).

W procesie pracy biorą udział trzy podstawowe grupy czynników:

• Człowiek

• Narzędzia pracy

• Przedmioty pracy

Warunkiem sprawności i wysokiej efektywności tego procesu jest możliwie najlepsze dostosowanie pracy i jej warunków do człowieka (człowiek jest podmiotem działań). Każdy człowiek ma inne możliwości wyznaczone przez anatomiczne cechy organizmu oraz fizyczne i psychiczne predyspozycje. Ze względu na różnorodność ludzi wyniki pomiarów tych cech podawane są w formie wielkości średnich, które
z kolei wykorzystywane są przy projektowaniu wyposażenia technicznego, wykorzystywanego przez człowieka w procesie pracy. Predyspozycje fizyczne człowieka ustalone są w drodze badań fizjologicznych określających wpływ pracy na ustrój człowieka oraz jego poszczególne narządy i układy. Najbardziej ogólną formą ich wyrażania stanowi graniczny wysiłek energetyczny, a więc ilość energii, którą organizm ludzki może w jednostce czasu przeznaczyć na pracę. Predyspozycje psychiczne człowieka ustalone są w drodze badań i eksperymentów psychologicznych. Wskazują one jednoznacznie na istnienie granic możliwości działania człowieka. Predyspozycje psychiczne mogą też być kształtowane w wyniku szkolenia, treningu, wprawy.

Decydującą nauką zajmującą się dostosowaniem pracy do człowieka i jego potrzeb jest ergonomia. Zadaniem badań ergonomicznych jest ukształtowanie takich materialnych warunków pracy, które:

• Nie wywołają ujemnego wpływu na organizm człowieka i nie zagrażają jego zdrowiu

• Ograniczają tempo narastania zmęczenia i sprzyjają zachowaniu sprawności działania człowieka

• Zapewniają wysoką niezależność współdziałania człowieka z maszyną i nie wywołują niepożądanych reakcji.

Realizacja tego zadania jest możliwa pod warunkiem ścisłej współpracy specjalistów z różnych dziedzin wiedzy (antropologów, fizjologów, psychologów, konstruktorów, technologów i ekonomistów).

Szybki rozwój ergonomii wynika z dużego znaczenia ekonomicznego
i społecznego kształtowania warunków pracy. Przedmiotem badań ergonomii jest szeroko rozumiany układ człowiek - maszyna, stanowiący podstawowy element każdego systemu, w którym to człowiek jest podmiotem.

Człowiek jako podmiot działań gospodarczych podejmuje działania, które można podzielić na następujące etapy:

• Etap orientacji polegający na odbiorze przez człowieka sygnałów i informacji związanych z przebiegiem czynności. Percepcja odbywa się bądź przez bezpośrednią obserwację procesu oddziaływania na przedmiot pracy, bądź przez śledzenie aparatów kontrolno - pomiarowych informujących o przebiegu tego procesu. Dokonuje się ona za pomocą receptorów, najczęściej wzroku, słuchu i dotyku. Uzyskane informacje stanowią podstawę do wnioskowania. Etap ten polega na odbiorze informacji od maszyny.

• Etap podejmowania decyzji polega na przetwarzaniu informacji uzyskanych od człowieka i prowadzi do podjęcia decyzji o działaniu lub o wstrzymaniu się od działania.

• Etap sterowania polega na przekazaniu decyzji podjętej poprzez działanie na urządzenie sterujące maszyny w celu wywołania pożądanych zmian w procesie pracy.

Sprawność człowieka, a w szczególności prawidłowość i tempo odbioru informacji, trudność i szybkość decyzji oraz dokładność wykonywania zadań wpływa na efekt działań gospodarczych. Należy eliminować wszystkie czynniki mogące utrudniać odbiór informacji, opóźnić podejmowanie decyzji i zmniejszać dokładność działania. Dlatego też należy badać wpływ fizycznego środowiska pracy na organizm człowieka, tempo narastania zmęczenia, dyspozycje i gotowość do pracy.

Decydujący wpływ na efektywność działania gospodarczego człowieka w procesie pracy ma system organizacji pracy oparty na zasadach:

• Podziału pracy

• Harmonizacji pracy

• Maksymalizacji efektów

• Ekonomizacji działania

System ten zależy od wielu czynników zewnętrznych jednak zawsze należy brać pod uwagę człowieka i ograniczać skutki, które źle zorganizowana praca może wywoływać w jego organizmie. Należy likwidować skutki monotonii i znużenia, zmęczenia i ograniczenia jego narastania. Traktując człowieka jako podmiot działań gospodarczych należy:

• Stworzyć mu bezpieczne warunki pracy

• Ograniczyć mu uciążliwość pracy

• Zmniejszyć monotonię pracy

• Zapewnić mu odpowiednią pozycję przy wykonywaniu pracy

• Udostępnić informacje niezbędne do wykonywania pracy.

• Udostępnić elementy obsługiwanych maszyn i urządzeń

• Stworzyć warunki do odpowiedniego widzenia i słyszenia.

Chcąc uzyskać wymienny efekt działań gospodarczych należy wzbudzić u pracownika wolę pracy i odpowiednią motywację do jej wykonywania. W wielu działaniach gospodarczych udział woli człowieka jest nieunikniony, szczególnie wtedy gdy ma on realizować pracę, podnosić jej efekty i pracować bardziej wydajniej niż dotychczas. Wpływ woli pracownika na gotowość i efekty pracy jest duży, co wskazuje na celowość i potrzebę kształtowania postaw pracowników, ich stosunku pracy. Podejmując działania w tym zakresie należy liczyć się z tym, że:

• Uzyskanie pozytywnych warunków następuje z reguły po dłuższym okresie

• Zadania i efekty są uwarunkowane wieloma czynnikami i trudno na bieżąco ocenić je w tym zakresie

Poprzez motywację należy rozumieć proces zbogacający działania człowieka, utrzymujący je w toku i regulujący jego przebieg. W praktyce gospodarczej można wyodrębnić dwa podstawowe grupy motywów:

• Motywy materialne związane z zaspokajaniem potrzeb człowieka (pożywienie, mieszkanie, ubranie)

• Motywy pozamaterialne (potrzeba uznania, przynależności, wyróżnienia)

Praca czyni człowieka twórcą, pozwalając mu godnie i godziwie żyć, osiągać cele związane z najwyższą w hierarchii Abrahama Maslowa potrzebę samorealizacji.

Człowiek w procesie gospodarczym jest traktowany jako podmiot, od którego zależy efekt tego działania, żadna bowiem - nawet najdoskonalsza - maszyna nie zastąpi człowieka w procesie pracy.

Potrzeby ludzi w piramidzie Abrahama Maslowa

Z. Cackowski - Główne zagadnienia i kierunki filozofii, Warszawa 1977, s. 331.

Encyklopedia Powszechna, hasło: „Gospodarka Towarowa”

B. Klimczak - Człowiek prawy, czy człowiek ekonomiczny? - prace naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 1993, s. 521

J. Uchman - koncepcja człowieka w „Teorii uczuć moralnych”, prace naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu 1993, s. 530

Potrzeba samorealizacji

Potrzeba szacunku, poważania

Potrzeba miłości, przynależności

Potrzeba bezpieczeństwa

Potrzeby fizjologiczne

---