Spółka cywilna jako podmiot w obrocie gospodarczym.
Pojęcie i cel gospodarczy spółki cywilnej.
Spółka znana była już w prawie rzymskim, jednak początkowo jako wspólnota majątkowa spadkobierców. Spółka charakteryzowała się przede wszystkim tym, że wszelkie czynności prawne, między innymi nabycie i zbycie przedmiotów majątkowych dokonane przez jednego wspólnika miały skutek prawny odniesieniu do pozostałych wspólników. W latach późniejszych spółki stanowiły praktyczną formę działalności handlowej i usługowej. Spółki tworzono przez zawarcie umowy mającej na celu osiągnięcie określonych celów gospodarczych.
W czasach starożytnych, podobnie jak i współcześnie spółka nie była samodzielnym podmiotem praw i obowiązków tzn. nie posiadała osobowości prawnej. Umowa spółki określała udział w zyskach i stratach poszczególnych wspólników. Już w starożytności nie można było wyłączyć wspólnika od udziału w zysku[1].
Spółka cywilna ze względu na formę prawną najbardziej odpowiednią była do niewielkich przedsięwzięć gospodarczych, opierających się na osobistym zaangażowaniu wspólników. Powyższa forma prawna szczególne znaczenie wywarła w okresie kształtowania się i rozwoju gospodarki rynkowej. Stąd też w gospodarce polskiej znajdującej się w okresie transformacji ustrojowej nastąpił rozkwit wszelkiego rodzaju aktywności gospodarczej mającej formę prawną spółki cywilnej.
W obecnie obowiązującym prawie polskim spółka cywilna jest regulowana przepisami kodeksu cywilnego.
Spółka cywilna jest to forma prawna współdziałania dwóch lub więcej osób fizycznych lub prawnych lub prawnych dla osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego, wynikająca ze stosunku zobowiązaniowego, tj. umowy zawartej pomiędzy tymi osobami[2]. Powyższa definicja wskazuje, że źródłem powstania spółki cywilnej jest umowa stron - wspólników. Natomiast wspólnikiem może być osoba fizyczna, osoba prawna lub też podmiot, który nie ma zdolności prawnej lecz jest dopuszczony do udziału w obrocie gospodarczym, i któremu przysługuje zdolność nabywania praw np. spółka jawna.
Spółka prawa cywilnego - jak wspomniano wcześniej - uregulowana została przepisami kodeksu cywilnego.
Niektóre z norm dotyczących spółki mają charakter bezwzględnie obowiązujący. Wyżej wymienione normy mają zastosowanie do ochrony interesów osoby trzeciej wobec spółki regulując stosunki zewnętrzne spółki. W szczególności ustalają zasady, które nie mogą być przez wspólników zmieniane ich wolą wyrażoną w umowie.
W taki sam sposób została określona odpowiedzialność wspólników za zobowiązania spółki. W myśl zasady solidarnej odpowiedzialności wspólników są oni wszyscy zobowiązani do zupełnego zaspokojenia wierzyciela.
Jednak większość norm ma charakter względnie obowiązujący. Jedną z nich jest przepis dotyczący stosunków zewnętrznych spółki odnoszący się do reprezentacji spółki. Pozwala on wspólnikom na inne niż kodeksowe uregulowanie zawierania stosunków cywilnoprawnych.
Ponadto stosunki pomiędzy wspólnikami regulują przepisy prawa o charakterze względnie obowiązującym. Pozwala to wspólnikom przyjmować w umowie rozwiązania, które bardziej odpowiadają zainteresowanym. W szczególności dotyczy to wartości wnoszonych wkładów, nałożeniu na wspólników szczególnych obowiązków. Oprócz tego można w drodze odpowiedniego postanowienia umowy spółki zwolnić wspólnika czy niektórych wspólników od udziału w stratach spółki.
Szczególną uwagę należy jednak zwrócić na niektóre zagadnienia, które mają charakter norm bezwzględnie obowiązujących i nie można ich zmienić odrębnym postanowieniem, a nie zastosowanie ich powoduje nieważność czynności prawnej.
Spółka cywilna występuje w obrocie gospodarczym jako jednostka wyodrębniona lecz nie posiada osobowości prawnej. Oznacza to, że nie może być podmiotem praw i obowiązków, tj. posiadać zdolności do czynności prawnych (np. zawierać umów jako samodzielny podmiot prawa). Każde zobowiązanie spółki jest zobowiązaniem każdego ze wspólników, co podkreśla jej osobowy charakter.
Spółki cywilne, choć nie posiadają osobowości prawnej zostały wyposażone w przywilej zdolności sądowej. Oznacza to, że mogą one wszcząć postępowanie sądowe lub być pozwanymi w takim postępowaniu[3].
Spółki prawa cywilnego tworzone są między innymi ze względu na interes jaki mają wspólnicy w konkretnie określonym składzie osobowym, bądź też ze względu na posiadane przez nich zasoby pieniężne. Wspólnicy, którzy z mocy prawa zobowiązani są do prowadzenia spraw spółki zmuszeni są zgodnie współpracować w zakresie co najmniej takim, w jakim konieczne jest uzgodnienie wspólnego stanowiska. W przypadku, gdy jeden z nich sprzeciwi się prowadzeniu sprawy należącej do zakresu zwykłych czynności spółki, należy osiągnąć porozumienie, aby nie doprowadzić do rozwiązania spółki. Z powyższego wynika, iż osobisty charakter nadzoru nad prowadzeniem spraw spółki, a także brak osobowości prawnej to zasadnicze elementy spółki osobowej. Powodują one usytuowanie spółki cywilnej obok innych spółek osobowych, takich jak: spółka jawna i komandytowa, uregulowanych jednak przepisami kodeksu handlowego.
Podstawową zasadą przy powstaniu spółki cywilnej jest[4]:
dążenie wspólników do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego,
zobowiązanie się wspólników do przedsięwzięcia działań oznaczonych
w umowie, a w szczególności wniesienia wkładów.
Cel gospodarczy jest pojęciem bardzo szerokim i nie należy utożsamiać go z prowadzeniem przez spółkę działalności gospodarczej. Pojęcia: cel gospodarczy i działalność gospodarcza chociaż się pokrywają, to jednak nie stanowią synonimów. Między celem gospodarczym a działalnością gospodarczą istnieje wyraźna granica. W rozumieniu ustawy działalnością gospodarczą jest działalność wytwórcza, budowlana, handlowa i usługowa prowadzona w celach zarobkowych i na własny rachunek[5]. Natomiast celem gospodarczym może być wspólna eksploatacja lokalu lub wspólne używanie środka transportu stanowiącego współwłasność dwóch lub więcej osób prowadzących działalność gospodarczą jako oddzielne podmioty gospodarcze.
W związku z powyższym cel gospodarczy obejmuje działalność gospodarczą, w tym zarobkową, jak i inną działalność pozostającą w związku z działalnością zarobkową mającą na celu umożliwienie prowadzenia działalności zarobkowej.
Z uwagi na kryterium celu gospodarczego realizowanego przez podmioty można wyróżnić następujące typy spółek cywilnych występujących w obrocie gospodarczym[6]:
spółki cywilne (zarobkowe) nastawione w swym działaniu na uzyskanie zysku z prowadzonej działalności gospodarczej, który to stanowi źródło zarobku dla wspólników,
spółki cywilne prowadzące działalność gospodarczą niezarobkową polegającą na stwarzaniu warunków do działalności gospodarczej ich wspólników np. w formie organizacji zakupów, informacji lub marketingu,
spółki cywilne realizujące inne cele gospodarcze związane np. ze wspólną eksploatacją lokalu i nie prowadzące własnej działalności gospodarczej, ułatwiające jedynie wspólnikom wykonywanie ich działalności. Spółki, o których mowa nie są podmiotami gospodarczymi i nie dokonują rozliczenia własnej działalności. Zalicza się do nich spółki lekarzy czy adwokatów działających w jednym lokalu i korzystających ze wspólnego wyposażenia, ale prowadzące niezależną i indywidualną praktykę zawodową.
Tematem przedmiotowej pracy będą tylko zagadnienia i problemy spółki cywilnej występującej w obrocie gospodarczym jako podmiot prowadzący działalność gospodarczą w celach zarobkowych. Zatem istota powyższej spółki polega na spełnieniu dwóch podstawowych warunków[7]:
1) wszyscy wspólnicy zobowiązują się dążyć do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego,
2) osiągnięcie celu wiąże się z uzyskaniem korzyści materialnych.
W związku z przyjętymi warunkami celem omawianej spółki cywilnej jest cel gospodarczy, który musi zakładać osiągnięcie korzyści materialnej. Celem gospodarczym może być nie tylko osiągnięcie zysku lecz także zaoszczędzenie wydatków, a nawet osiągnięcie pewnych osobistych celów materialnych każdego wspólnika. Nie jest konieczne aby korzyści majątkowe były rozłożone równomiernie pomiędzy wszystkich wspólników. Natomiast współdziałanie może polegać na jakimkolwiek zachowaniu się wspólników, zdążających do osiągnięcia wspólnego celu. Cel gospodarczy spółki cywilnej będąc wspólnym dla wszystkich wspólników musi stanowić interes ich wszystkich. Niedopuszczalne jest zatem wyłączenie w umowie spółki jednego lub kilku wspólników od udziału w zyskach.
Gospodarczy charakter wspólnego celu w spółce cywilnej wyłącza natomiast możliwość zawarcia tego rodzaju spółki dla innych celów niż gospodarcze np. charytatywne.
Ponadto wspólnym celem spółki nie może być cel sprzeczny z ustawą, mający na celu obejście ustawy, bądź sprzeczny z zasadami współżycia społecznego.
Forma powstania przedsiębiorstwa spółki cywilnej
Spółka prawa cywilnego powstaje zawsze w drodze umowy w dowolnej formie: ustnej lub pisemnej.
Do powstania spółki cywilnej może dojść na podstawie ustnej umowy, wówczas gdy wspólnicy wykażą wolę prowadzenia spółki oraz określą wzajemne prawa i obowiązki, a także wspólny cel gospodarczy i zdecydują rozpocząć swą działalność jako spółka cywilna.
Jednak niezachowanie formy pisemnej skutkuje tym, iż niedopuszczalny jest dowód ze świadków lub przesłuchania stron na fakt zawarcia umowy lub też na poszczególne postanowienia umowy. Forma pisemna umowy ma zatem znaczenie w kwestii dowodowej. Stwierdzenie umowy spółki może nastąpić w piśmie z datą sporządzenia umowy, jak również w piśmie późniejszym. W drugim przypadku skuteczność tego pisma obejmuje również okres wsteczny do chwili zawarcia umowy[8].
Jeżeli umowa spółki przewiduje wniesienie wkładów w postaci nieruchomości wówczas należy ją zawrzeć w formie aktu notarialnego. W sytuacji powstania dwuosobowej spółki niezachowanie formy aktu notarialnego spowodowałoby nieważność umowy spółki.
W przypadku, gdy wspólnik planuje wnieść przedsiębiorstwo jako wkład do spółki, zalecane jest zachowanie formy pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi.
Umowa pisemna spółki cywilnej powinna stwierdzać nie tylko sam fakt zawarcia umowy spółki, lecz także istotne postanowienia tej umowy, jak[9]:
cel gospodarczy,
nazwę spółki,
rodzaj i wysokość wkładów majątkowych lub rodzaj usług świadczonych przez każdego wspólnika,
udział w zyskach i stratach każdego ze wspólników,
unormowania dotyczące reprezentacji spółki,
czas jej trwania,
terminy wypowiedzenia,
zasady rozliczeń po wystąpieniu ze spółki.
Wszelkie zmiany postanowień umowy powinny być również stwierdzone pismem.
Jednym z elementów umowy jest określenie nazwy spółki cywilnej. Nazwa powinna zostać tak sformułowana, aby pozwalała na odróżnienie jej od innych spółek osobowych i pozostałych podmiotów. Dlatego jej nazwa musi zawierać dodatek „spółka cywilna”. Nazwę można formułować stosując jeden z dwóch sposobów: np. za pomocą nazwisk wspólników lub przez obranie oznaczenia fantazyjnego np. „Mango - przetwórstwo owoców”[10]. Należy zwrócić uwagę na konieczność zapisu „spółka cywilna” przy każdym z możliwych wariantów określenia nazwy spółki. Po wybraniu nazwy spółki cywilnej dopuszczalne jest tylko posługiwanie się taką nazwą przedsiębiorstwa. Nazwa spółki powinna również być zamieszczona na jej wyrobach, pieczątkach oraz drukach. Natomiast zaniechanie tych obowiązków stanowi wykroczenie i jest zagrożone sankcją ograniczenia wolności lub grzywny.
Podstawowym obowiązkiem wspólników związanym z istotą spółki jest wniesienie wkładów służących osiągnięciu celu gospodarczego spółki. O ich rodzaju i wysokości wkładu rozstrzygają wspólnicy w umowie spółki. Jeżeli umowa nie przewiduje odrębnych postanowień w tej kwestii istnieje domniemanie, że wkłady mają jednakową wartość.
Wkład wspólnika może polegać na wniesieniu do spółki własności lub innych praw albo na świadczeniu usług. Natomiast przedmiot wkładu mogą stanowić pieniądze, rzeczy ruchome, nieruchomości, prawa majątkowe (np. prawo najmu, dzierżawy) oraz świadczenie różnych usług (np. pracy własnej przez wspólników).
Każdy ze wspólników obowiązany jest do wniesienia wkładu oznaczonego w umowie.
Przeniesienie własności rzeczy lub innych praw następuje przez sam fakt zawarcia umowy spółki, w której zobowiązano się do wniesienia własności rzeczy. Powyższa czynność następuje na rzecz wszystkich wspólników i oznacza, że każdy ze wspólników jest współwłaścicielem tego majątku. W rzeczywistości wspólnik wnoszący wkład własnościowy tylko częściowo przenosi własność rzeczy, bowiem z rangi członkostwa w spółce posiada udział w jej własności.
Umowa zobowiązująca do przeniesienia tytułem wkładu własności nieruchomości powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. Dla tej nieruchomości w księdze wieczystej należy dokonać wpisu zmiany jej właściciela przez wpisanie wszystkich wspólników jako współwłaścicieli, z zaznaczeniem, że podstawą nabycia jest umowa spółki cywilnej.
Inną formą wkładu wnoszonego przez wspólnika do spółki może być świadczenie usług. Do wykonania powyższego zobowiązania przez wspólnika mają zastosowanie odpowiednie przepisy dotyczące wykonania tych umów. Jeżeli wspólnik tytułem wkładu zadeklarował swoją pracę, nie przysługuje mu za jej wykonanie wynagrodzenie.
W czasie trwania spółki wspólnik nie może domagać się podziału majątku wspólnego wspólników. Wkłady wniesione przez wspólników oraz dochody uzyskane dla spółki w czasie jej trwania stają się wspólnym majątkiem wspólników. Jest to jednak ich majątek odrębny, podlegający szczególnym przepisom służącym do zapewnienia jego niepodzielności przez cały czas istnienia spółki. Współwłasność tego odrębnego majątku nie jest jednak współwłasnością w częściach ułamkowych, lecz stanowi współwłasność łączną. Opiera się ona na stosunku osobistym wspólników.
Wspólnik może natomiast skutecznie rozporządzać prawami, które nie stanowią wspólnego majątku wspólników. W szczególności może nawiązywać stosunki zobowiązaniowe ze spółką np. wynająć spółce lokal czy inną rzecz i mieć do spółki roszczenie o zapłatę czynszu[11]. Ponadto wspólnik może także rozporządzać należnymi mu prawami majątkowymi wobec spółki, które będą mu przysługiwać w chwili wystąpienia ze spółki.
W trakcie trwania spółki wspólnicy mogą podejmować uchwały. Jedną z niech jest jednomyślna uchwała wszystkich wspólników stwierdzona pismem o podwyższeniu wkładów. Podwyższenie wkładów następuje w formie tzw. dopłaty. Wspólnicy natomiast nie mają ustawowego obowiązku uzupełnienia wkładów zmniejszonych poniesionymi przez spółkę stratami. Powyższe zagadnienie może być również uregulowane postanowieniami umowy spółki przez podanie ściśle określonych wypadków, w których podwyższenie wkładów będzie dopuszczalne, np. w razie poniesienia strat, uzyskania zezwolenia na budowę budynków.
Innym zagadnieniem dotyczącym powstania spółki cywilnej jest czas jej trwania. Przedsiębiorstwo mające tę formę prawną można utworzyć na czas oznaczony lub nie oznaczony. Czas trwania spółki określa umowa. Z reguły spółka cywilna zawarta dla osiągnięcia jednorazowego celu gospodarczego zawierana jest na czas określony.
Z okresem na jaki spółka została zawarta związany jest problem wystąpienia wspólnika ze spółki. W sytuacji, gdy spółkę utworzono na czas nie oznaczony wspólnik może wypowiedzieć swój udział, a tym samym wystąpić ze spółki na trzy miesiące przed upływem roku obrachunkowego. Ponadto w przypadku zawarcia spółki na czas oznaczony wspólnik może wypowiedzieć swój udział tylko z ważnych powodów. Z tych samych - ważnych powodów wspólnik może wystąpić ze spółki zawartej na czas nie oznaczony.
Ponadto możliwe jest przedłużenie czasu trwania spółki zawartej na czas oznaczony za zgodą wszystkich wspólników. Wówczas oznaczać będzie przedłużenie jej bytu na czas nie oznaczony.
Inne przedmiotowo istotne elementy spółki cywilnej zostaną omówione jako odrębne zagadnienia problemowe.
Spółka prawa cywilnego aby mogła uczestniczyć w obrocie gospodarczym jako podmiot musi sporządzić umowę spółki cywilnej we właściwej formie - pisemnej i zgłosić ją do opodatkowania opłatą skarbową we właściwym urzędzie skarbowym. Zgłoszenie musi nastąpić w terminie 14 dni od daty zawarcia umowy spółki.
Natomiast umowa spółki zawarta w formie aktu notarialnego będzie opodatkowana w dniu jej zawarcia. W tym przypadku notariusz występujący jako płatnik opłaty skarbowej pobierze i odprowadzi ją na rachunek właściwego urzędu skarbowego.
Spółka cywilna, aby mogła rozpocząć działalność gospodarczą musi zostać wpisana do ewidencji działalności gospodarczej prowadzonej przez organy samorządu terytorialnego[12]. Na tej podstawie spółka uzyskuje zaświadczenie o dokonaniu wpisu, które staje się podstawą do rozpoczęcia działalności gospodarczej.
Innym obowiązkiem spółki prawa cywilnego jest uzyskanie numeru identyfikacji Regon[13]. Jeden ze wspólników w terminie 14 dni od momentu powstania podmiotu powinien wystąpić do urzędu statycznego z wnioskiem o wpis do rejestru Regon. Do powyższego wniosku dołącza komplet następujących dokumentów:
zaświadczenie o wpisie do ewidencji działalności gospodarczej,
umowę spółki,
dowody osobiste wszystkich wspólników.
Na tej podstawie spółka uzyska numer identyfikacji Regon. Z powyższego numeru można odczytać wiele informacji o podmiocie. Zakodowaniu podlegają następujące dane[14]:
nazwa firmy w jej pełnej i skróconej wersji, dokładny adres i lokalizacją, a także określenie formy prawnej podmiotu,
data rozpoczęcia działalności gospodarczej, daty wszelkich zmian danych oraz data zakończenia działalności,
określenie rodzaju prowadzonej działalności według europejskich standardów klasyfikacji EKD (działalność drugorzędowa, trzeciorzędowa lub pomocnicza),
forma własności, forma finansowania, ewentualne określenie składu kapitałowego własności mieszanej,
liczba zatrudnionych na koniec roku kalendarzowego.
Ponadto wszelkie zmiany danych spółka cywilna ma obowiązek zgłaszać organom statystycznym w ciągu 14 dni od chwili ich zaistnienia.
Powyższy wymóg rejestracji Regon związany jest z zasadami i standardami obowiązującymi w krajach europejskich.
Szczególnym przypadkiem powstania spółki cywilnej i uczestniczenia jej w obrocie gospodarczym jest spółka cywilna małżeńska.
Małżeństwo może stanowić dwa odrębne podmioty gospodarcze: osobę fizyczną lub spółkę cywilną. Zaliczenie małżeństwa do jednej z grup uzależnia fakt istnienia lub nie istnienia wspólności majątkowej między małżonkami. Małżonkowie, których łączy wspólność ustawowa małżeńska nie mogą utworzyć spółki cywilnej. Na podstawie kodeksu rodzinnego dorobkiem małżonków są przedmioty majątkowe nabyte w trakcie wspólności ustawowej przez oboje małżonków. W szczególności dorobek małżonków stanowią pobrane wynagrodzenia za pracę oraz inne usługi świadczone osobiście przez któregokolwiek z małżonków. W związku z powyższym dochody z działalności prowadzonej przez jednego z małżonków czy przez obydwoje małżonków będą stanowiły majątek wspólny. Z tego powodu małżeństwo nie może zawrzeć spółki cywilnej[15]. W przypadku gdy jeden z małżonków prowadzi działalność gospodarczą,
a przystępuje do niej drugi małżonek, nie może stanowić to podstawy do utworzenia spółki prawa cywilnego. W tej sytuacji małżonkowie będą prowadzić działalność gospodarczą jako osoba fizyczna lecz na imię obojga z nich.
Innym problemem jest fakt zniesienia współwłasności między małżonkami. Współwłasność zostaje zniesiona w drodze umowy lub na mocy wyroku sądowego. W takim przypadku małżonkowie mogą zawrzeć ze sobą umowę spółki cywilnej i w obrocie gospodarczym uczestniczyć jako podmiot prawa cywilnego[16]. Fakt ten należy zgłosić do organu prowadzącego ewidencje działalności gospodarczej i organu podatkowego oraz organu statystycznego.
Odpowiedzialność wspólników za zobowiązania spółki
Zobowiązaniem spółki są wszelkie zobowiązania zaciągnięte przez wszystkich wspólników lub przez wspólnika albo kilku wspólników uprawnionych do reprezentowania spółki i pozostają one w związku z działalnością spółki. Do tej grupy należą też zobowiązania powstające z czynów niedozwolonych, jeśli łączą się z prowadzeniem spraw spółki przez wspólników lub innym działaniem lub zaniechaniem na rzecz spółki. W szczególności dotyczy to zobowiązań związanych z naprawieniem szkód wyrządzonych w wyniku czynu niedozwolonego np. powstałą w czasie jazdy samochodem należącym do spółki.
Bezpodstawne wzbogacenie oraz nienależne świadczenie może być także źródłem omawianych zobowiązań. Istotny jest jednak fakt, iż dotyczy to tylko zobowiązań, które powstały w czasie trwania spółki lub odnoszące się do okresu jej istnienia. Odpowiedzialności tej nie uchyla rozwiązanie spółki w odniesieniu do zobowiązań, które powstały w trakcie trwania spółki.
Za zobowiązanie spółki wspólnicy odpowiedzialni są solidarnie[17]. Solidarna odpowiedzialność wspólników oznacza, że każdy ze wspólników odpowiada za zobowiązanie spółki nie tylko wspólnym majątkiem spółki, ale również i majątkiem osobistym. Odpowiedzialność ta jest niezależna od ich udziału w zyskach i stratach spółki. Solidarna odpowiedzialność wszystkich wspólników za zobowiązania spółki nie może być ani uchylona, ani zmieniona postanowieniem umowy spółki. Zamieszczenie w umowie spółki odmiennych postanowień nie wywiera żadnych skutków wobec wierzycieli. Może to natomiast mieć znaczenie w sferze wewnętrznych stosunków między samymi wspólnikami, tj. stanowić podstawę do roszczeń.
Odpowiedzialność osobista wspólnika, który wystąpił ze spółki trwa nadal, lecz ogranicza się tylko do zobowiązań spółki zaciągniętych przed jego wystąpieniem ze spółki. Odpowiedzialność ta za zobowiązanie spółki trwa również w razie rozwiązania spółki.
Wspólnik nie odpowiada natomiast za zobowiązania zaciągnięte przez spółkę przed jego przystąpieniem do spółki. Nie oznacza to jednak iż nowy wspólnik wstępujący do spółki nie może przejąć na siebie odpowiedzialności za zobowiązanie powstałe w spółce w czasie, gdy wspólnikiem nie był. Dopuszczalna jest sytuacja wstąpienia do spółki cywilnej nowego wspólnika i przejęcia przez niego dotychczasowych zobowiązań oraz uprawnień za zgodą pozostałych wspólników, w tym i jednocześnie występujących z tej spółki.
Wierzyciel może natomiast dochodzić swojej wierzytelności z całego majątku spółki oraz z całego majątku osobistego każdego ze wspólników.
Wierzycielem spółki może być także wspólnik, jeżeli nawiązuje ze spółką inne stosunki np. sprzedaje jej swoje towary, wynajmuje spółce lokal. W takim przypadku wspólnik może domagać się pełnego zaspokojenia z majątku spółki oraz osobiście od pozostałych wspólników, lecz tylko do tej wysokości jaka pozostanie po odliczeniu części przypadającej na jego udział.
W sytuacji, gdy roszczeniem wspólnika do spółki jest należność z tytułu zysku, to pozostali wspólnicy nie odpowiadają osobiście za uregulowanie tej należności. Roszczenia wzajemne wspólników mające swe źródło w stosunku spółki można regulować po rozwiązaniu spółki lub po wystąpieniu z niej wspólnika.
Spółka cywilna jako podmiot gospodarczy posiada swój majątek, odrębny od majątku poszczególnych wspólników. Wierzyciele powinni w pierwszej kolejności zaspokajać się z majątku spółki.
Egzekucję ze wspólnego majątku wspólników można prowadzić tylko w celu zaspokojenia zobowiązań spółki. Tytułem egzekucyjnym upoważniającym do takiej egzekucji może być tylko tytuł egzekucyjny wydany przeciwko wszystkim wspólnikom.
Należy zwrócić uwagę, iż w przypadku braku wystarczającego majątku spółki za jej zobowiązania odpowiadać będą wspólnicy solidarnie. W dalszej kolejności będą oni mogli w ramach przysługujących im praw występować z roszczeniem wobec pozostałych wspólników.
Występując przeciwko spółce cywilnej należy oznaczyć ją w sposób prawidłowy. Nie wystarczy bowiem sama nazwa spółki i jej adres. W pozwie konieczne jest wskazanie imion i nazwisk wszystkich wspólników oraz ich adresy[18].
Poruszając problem odpowiedzialności wspólników w spółce cywilnej należy wspomnieć, iż oprócz odpowiedzialności wobec osób trzecich istnieje również odpowiedzialność wspólników wobec siebie. Dotyczyć to będzie takiego działania wspólnika, które przekracza tzw. zwykły zarząd oraz sytuacji, gdy wspólnik podejmował w imieniu spółki działania i składał oświadczenia woli mimo wynikającego z umowy wyłączenia jego z prowadzenia spraw spółki.
Pozostali wspólnicy mogą wówczas wystąpić przeciwko wspólnikowi z roszczeniem o naprawienie szkody lub też spółkę rozwiązać.
Prowadzenie spraw i reprezentacja spółki przez wspólników.
Pojęcie prowadzenia spraw spółki cywilnej obejmuje wykonywanie odpowiednich czynności oraz podejmowanie decyzji zapewniających istnienie spółki i jej normalne funkcjonowanie Definicja ta dotyczy wewnętrznych stosunków spółki.
Prowadzenie spraw spółki jest obowiązkiem wspólnika wynikającym z mocy ustawy. Z powyższego zapisu wynika, że wspólnik nie może zawrzeć ze spółką umowy o pracę, której przedmiotem byłaby reprezentacja spółki lub prowadzenie jej spraw. W szczególności natomiast, gdy wspólnik tytułem wkładu zobowiązał się w umowie spółki do wykonywania pracy na rzecz spółki polegającej na prowadzeniu jej spraw, nie można tego zobowiązania traktować jako powstałego w wyniku umowy o pracę[19].
Ponadto wspólnicy mogą także powierzyć prowadzenie spraw spółki osobie trzeciej. W takie sytuacji między wspólnikami a osobą trzecią powstaje stosunek prawny, do którego mogą mieć zastosowanie przepisy o umowie zlecenia lub umowy o pracę lub o dzieło.
Zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego każdy ze wspólników jest uprawniony i zobowiązany do prowadzenia spraw spółki[20].
Ponadto tylko umowa lub uchwała wspólników może zmienić wyżej podaną zasadę odnoszącą się do prowadzenia spraw spółki. Ograniczenie może dotyczyć poszczególnych wspólników (ograniczenie podmiotowe) mogących prowadzić sprawy spółki lub też stanowić zakres poszczególnych spraw przypisanych określonym wspólnikom (ograniczenie przedmiotowe). Wspólnicy mogą również zwolnić całkowicie danego wspólnika lub wspólników od obowiązku prowadzenia spraw spółki albo rozszerzyć uprawnienia i upoważnienie do prowadzenia spraw przekraczających zakres zwykłych czynności. W związku z możliwością ustalenia przez wspólników sposobu prowadzenia spraw spółki przez poszczególnych wspólników, prawo do prowadzenia spraw może być określone odmiennie dla każdego.
Należy podkreślić, że powierzając prowadzenie spraw spółki niektórym tylko wspólnikom lub także osobom trzecim sami wspólnicy nie pozbawiają się tym samym prawa do podejmowania uchwał w sprawach dotyczących spółki - jej funkcjonowania, istnienia, podziału zysku i partycypacji w stratach.
Każdy wspólnik może samodzielnie przez uprzedniej zgody pozostałych wspólników prowadzić sprawy spółki należące do zakresu zwykłych czynności spółki. Czynności zwykłe zarządu stanowią wszelkie bieżące sprawy związane z działalnością spółki np. bieżące administrowanie przedsiębiorstwem spółki, zakup materiałów do bieżącej produkcji, czy zawarcie umowy na przewóz kolejnej partii wyprodukowanych towarów. W celu dokonania wyżej wymienionych czynności wspólnik nie musi posiadać żadnego upoważnienia innych wspólników. Jednakże każdy inny wspólnik do czasu zakończenia podjętej czynności ma prawo zakwestionować postępowanie działającego wspólnika. W przypadku zaistnienia takiej sytuacji dalsze prowadzenia sprawy będzie wymagało uchwały wszystkich wspólników. Powyższe rozwiązanie ma służyć ochronie wspólnego interesu wspólników i zapobiegać podejmowaniu czynności niekorzystnych dla spółki.
Uchwały wspólników powinny być podejmowane jednomyślnie przez wszystkich wspólników tworzących spółkę. Jednak umowa spółki może regulować te kwestie odmiennie, przez oznaczenie np. większości 3/4 dla podjęcia uchwał czy wskazanie kworum wymaganego do podjęcia uchwały, np. minimalnej obecności 2/3 wspólników. Powyższe postanowienia umowy mają istotne znaczenie głównie w spółkach charakteryzujących się dużą liczbą wspólników.
Natomiast do zrealizowania działań przekraczających zakres zwykłych czynności spółki konieczna jest zgoda wszystkich wspólników danej spółki. Czynnością przekraczającą zwykły zarząd jest każda czynność, która zmierza do rozporządzenia rzeczą wspólną wniesioną jako wkład do spółki i stanowiącą składnik majątku wspólnego, np. sprzedaż części maszyn produkcyjnych czy posiadanych pojazdów, zaciągnięcie zobowiązań w postaci kredytów lub pożyczki, wystawienie weksli na sumę przewyższającą roczny obrót przedsiębiorstwa.
Ocena dotycząca zakwalifikowania czynności jako czynności zwykłego zarządu lub przekraczająca zwykły zarząd zależy od okoliczności konkretnego przypadku, a zwłaszcza od charakteru i rozmiaru działalności prowadzonej przez wspólników. W przypadku zakupu surowca do produkcji opakowań o wartości 35 tys. zł przez spółkę dwuosobową prowadzącą działalność gospodarczą w wynajętym garażu będzie stanowić czynność przekraczającą zakres zwykłych czynności spółki[21]. Dla dokonania powyższej czynności wymagana będzie zgoda obu wspólników.
Natomiast zakup tej samej ilości surowca przez spółkę dwóch kooperujących ze sobą potężnych osób prawnych będzie stanowić zwykłą czynność spółki. Dla dokonania powyższej czynności uprawniony będzie każdy ze wspólników.
Ponadto każdy wspólnik, także wspólnik pozbawiony prawa do prowadzenia danego rodzaju spraw lub też wszystkich spraw spółki może bez uprzedniej uchwały pozostałych wspólników wykonać czynność nagłą, której zaniechanie mogłoby narazić spółkę na straty. Decyzja wspólnika może dotyczyć sprzedaży części towarów po obniżonej cenie, aby uzyskane zasoby pieniądza zainwestować w realizację dostawy, której wartość nagle wzrosła na skutek zmiany ceł. Jest to jednak sytuacja wyjątkowa, ponieważ wspólnik działał w celu ratowania interesów spółki, a nagła zaskakująca okoliczność nie pozwalała na podjęcie uchwały przez wspólników.
Jeżeli wspólnik bez stosownego upoważnienia podejmie samodzielnie czynności przekraczające zakres zwykłych czynności spółki (np. zaciągnie zobowiązanie, którego wartość przekracza roczny obrót spółki) lub dokona czynności zwykłego zarządu lecz, do której został zgłoszony sprzeciw przez innego wspólnika, wówczas uznaje się, że działał on ponad posiadane umocowanie. W takim przypadku ważność zawartej przez niego umowy będzie zależała od jej potwierdzenia przez pozostałych wspólników. Gdy wspólnik potwierdzenia nie otrzyma zobowiązany jest do naprawienia szkody stronie, z którą zawarł umowę. Ponadto wspólnik powinien zwrócić drugiej stronie umowy wszystko to, co otrzymał od niej w wyniku wykonania umowy.
Spółka cywilna jako podmiot prowadzący działalność gospodarczą i uczestniczący w obrocie gospodarczym zawiera stosunki cywilnoprawne z różnymi podmiotami. Dlatego omówienie sposobu reprezentacji spółki prawa cywilnego stanowi ważne zagadnienie.
Pojęcie reprezentacji dotyczy czynności prawnych podejmowanych na zewnątrz spółki, np. wobec kontrahentów, urzędów czy sądów.
Zakres umocowania do reprezentowania spółki na zewnątrz może być określony samą umową spółki albo uchwałą wspólników[22]. Jeżeli wspólnicy nie podejmą w umowie lub uchwale odmiennego postanowienia, do reprezentowania spółki uprawniony jest każdy wspólnik w granicach, w jakich prowadzi sprawy spółki[23]. Kodeksowa zasada stanowi więc, że jeżeli wspólnicy nie wprowadzili ograniczeń podmiotowych lub przedmiotowych w prowadzeniu spraw spółki, to każdy wspólnik może reprezentować spółkę.
Natomiast, jeżeli wspólnik został pozbawiony prawa prowadzenia spraw spółki, to nie mógłby reprezentować spółki w ogóle albo jedynie w ograniczonym zakresie i tylko co do spraw, których prowadzenia mu nie zakazano.
Jednak w praktyce wspólnicy już w umowie spółki upoważniają jedną lub dwie osoby z grona wspólników do jej reprezentowania. Związane jest to z wymogiem zarejestrowania osoby pełnomocnika przy wpisywaniu spółki do ewidencji działalności gospodarczej.
Pełnomocnik działa w imieniu wszystkich wspólników i aby dokonana przez niego czynność prawna wywołała skutki bezpośrednio dla reprezentowanej spółki musi być dokonana wyraźnie w imieniu tej spółki[24]. W celu zabezpieczenia prawidłowości transakcji dla banku należy przedstawić umowę spółki lub uchwałę wspólników oraz wyciąg z ewidencji działalności gospodarczej potwierdzający zarejestrowanie osoby pełnomocnika.
Ponadto posiadanie właściwego umocowania do reprezentacji spółki cywilnej ma istotne znaczenie także przy czynnościach z zakresu prawa wekslowego[25].
W przypadku, gdy wspólnik jako reprezentant spółki wystawi weksel własny, a jego wystawienie stanowi czynność prawną przekraczającą zakres udzielonego temu wspólnikowi umocowania wówczas będzie on odpowiadał na podstawie prawa wekslowego. Oznacza to, że wspólnik ten będzie zobowiązany samodzielnie do zapłaty sumy oznaczonej na wekslu i to w pełnym zakresie.
Jeśli wspólnik ten był upoważniony do zaciągania zobowiązań np. do 12 tys. zł, a podpisał weksel in blanco, który następnie zgodnie z deklaracją wekslową został wypełniony na kwotę 19 tys. zł, to wówczas będzie on odpowiadał indywidualnie do zapłaty pełnej kwoty, tj. 19 tys. zł.
Z powyższego przykładu wynika, że istotną wskazówką dla podmiotów - także spółek prawa cywilnego - zawierających umowy z osobami reprezentującymi spółkę jest sprawdzenie należytego upoważnienia osoby działającej za spółkę. Powyższe upoważnienie wynika z umowy lub uchwały wspólników albo z posiadanego pełnomocnictwa. W praktyce obrotu gospodarczego jest to zadanie trudne, ale stanowi to podstawę prawidłowego funkcjonowania obrotu gospodarczego pomiędzy jego uczestnikami.
Udział wspólników w zyskach i stratach spółki.
Spółka prawa cywilnego - jak wspomniano w pierwszej części pracy - zostaje utworzona, aby realizować cel gospodarczy, nastawiony na działalność zarobkową lub niezarobkową.
Przedmiotowa praca podejmuje problematykę spółki cywilnej prowadzącej działalność gospodarczą w celach zarobkowych. Dlatego też jest możliwe przedstawienie zagadnienia udziału wspólników w zyskach i stratach spółki.
Należy przypomnieć, iż majątek tworzony przez wspólników spółki cywilnej ma charakter współwłasności łącznej. Konsekwencją zawarcia umowy spółki jest powstanie wielu praw i obowiązków. Jednym z podstawowych uprawnień wspólnika jest prawo do uczestniczenia w zyskach spółki[26]. Żaden ze wspólników nie może zostać pozbawiony tego prawa. Umowa spółki może natomiast inaczej ustalać zakres prawa do zysku czy uczestnictwa w stratach spółki. Stosunek ten może być ustalony według wartości wkładów wspólników lub określony w wysokości pewnej stałej kwoty miesięcznej.
Ponadto jest niedopuszczalne całkowite wyłączenie wspólnika z udziału w zyskach. W przypadku zawarcia w umowie spółki postanowienia o wyłączeniu prawa do zysku któregokolwiek ze wspólników stanowiłoby bezwzględną nieważność tego postanowienia.
Natomiast umowa spółki przewiduje możliwość wyłączenia niektórych wspólników od udziału w stratach. Jednakże zwolnienie wspólnika w całości lub w części od udziału w stratach nie zwalnia go od odpowiedzialności za zobowiązanie spółki wobec osób trzecich. Sprawa podziału strat nie jest regulowana przepisami. W konsekwencji wspólnicy nie mają ustawowego obowiązku uzupełnienia wkładów zmniejszonych poniesionymi przez spółkę stratami[27]. Dopiero w drodze umowy spółki lub uchwały wspólników może zostać nałożony na nich obowiązek podwyższenia wkładów tzw. dopłaty.
Spółkę prawa cywilnego można określić jako organizację służącą wspólnikom realizacji założonego przez nich celu gospodarczego, a w szczególności zysku.
Zyskiem jest wartość, z którą w końcu działalności spółki lub z końcem okresu obrachunkowego zwiększył się majątek spółki. Stanowi to tą część majątku, która pozostanie po potrąceniu wszelkich zobowiązań spółki wobec osób trzecich oraz wobec wspólników z tytułu ich wkładów lub innych należności. Dlatego o zysku spółki można mówić dopiero w chwili jej rozwiązania. Z tego też względu wspólnicy nie mogą domagać się wcześniejszego podziału zysku. Jedynie w sytuacji spółek zawartych na czas nie oznaczony lub długoterminowych przysługuje wspólnikom prawo do okresowych wypłat z tytułu zysku z końcem każdego roku obrachunkowego. Wcześniejszy podział zysków może też nastąpić na podstawie uchwały wspólników. W ten sam sposób mogą być wypłacane wspólnikom określone kwoty pieniężne traktowane jako zaliczki na poczet spodziewanego zysku.
Jeśli natomiast spółka została zawarta na czas oznaczony lub dla osiągnięcia oznaczonego celu w okresie krótszym, nie przekraczającym jednego roku to wówczas uprawnienie do żądania podziału i wypłaty zysku przysługuje wspólnikom dopiero po rozwiązaniu spółki. Takie rozwiązanie pozwala prawidłowo i ostatecznie ustalić wynik działalności spółki.
Zmiany spółki cywilnej i Jej rozwiązanie
Zakresem przedmiotowym tej części pracy będą zmiany spółki polegające na wystąpieniu wspólnika lub wspólników jak i przystąpieniu wspólnika do spółki. W niektórych sytuacjach wystąpienie wspólnika może być przyczyną rozwiązania spółki czyli jej likwidacji. Ponadto rozwiązanie spółki może nastąpić również z innych powodów.
Umowa spółki cywilnej musi być zawarta przez co najmniej dwa podmioty, które zobowiązują się dążyć do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego związanego z uzyskaniem korzyści materialnych. Oznacza to, że w przypadku wystąpienia jednego ze wspólników spółki dwuosobowej, spółka cywilna przestaje istnieć.
W przypadku zawarcia postanowienia w aneksie do umowy spółki utworzonej przez dwie osoby, że jeden ze wspólników występuje ze spółki, a w jego miejsce przystępuje osoba trzecia, to spółka cywilna również przestaje istnieć. Takie przystąpienie osoby trzeciej należy traktować jako powstanie nowej spółki cywilnej, czyli nowego podmiotu gospodarczego w rozumieniu przepisów ustawy o działalności gospodarczej.
Natomiast w sytuacji wieloosobowej składu spółki cywilnej wystąpienie z niej jednego ze wspólników nie powoduje jej rozwiązania[28].
Jeżeli od istniejącej spółki cywilnej przystępuje trzecia osoba to takie rozwiązanie dopuszcza kontynuację działalności gospodarczej. Wynika to z przepisów ustawy regulujących kwestię przystąpienia spadkobierców wspólnika do spółki w jego miejsce[29]. W takich okolicznościach spółka cywilna prowadzi działalność gospodarczą w zmienionym składzie osobowym.
W przypadku wystąpienia powyższym zmian spółka cywilna nie musi uzyskiwać nowego wpisu do ewidencji działalności gospodarczej, a jedynie ma obowiązek zgłosić dane dotyczące osoby nowego wspólnika. Oznacza to, że z punktu widzenia przepisów o działalności gospodarczej przyjmuje się ciągłość istnienia spółki cywilnej jako podmiotu gospodarczego, mimo zachodzących w niej zmian osobowych.
W sytuacji wystąpienia wspólnika ze spółki, a w spółce pozostają inni wspólnicy to wspólnik ma prawo z niej wystąpić w drodze wypowiedzenia udziału w terminie trzech miesięcy przed końcem roku obrachunkowego, gdy spółkę zawarto na czas nie oznaczony. Wystąpienie wspólnika może być uzasadnione jakimikolwiek przyczynami, natomiast uzasadnienia wymaga wypowiedzenie bez zachowania terminów wypowiedzenia. Wypowiedzenie umowy spółki dla swej skuteczności powinno nastąpić przez zawiadomienie wszystkich wspólników.
Umowa spółki rozwiązuje się między wspólnikami występującymi a pozostałymi w niej. Fakt ten powoduje konieczność rozliczenia się wspólników. W zamian za udział występujący ze spółki wspólnik otrzymuje kwotę pieniężną odpowiadającą przypadającej mu części nadwyżki majątku spółki, pozostałą po odliczeniu wkładów wszystkich wspólników. Wspólnikowi takiemu zwraca się w naturze jedynie te rzeczy, które wniósł do spółki na własność jako jego wkład, ani nie ma obowiązku ich przyjęcia. Chwila rozliczenia ze wspólnikiem występującym ze spółki jest bardzo istotna ze względu na ostateczny charakter takiego rozliczenia. Nie może on zatem uczestniczyć w zyskach i stratach spółki wynikających z działalności po wystąpieniu wspólnika ze spółki.
Ponadto z ważnych powodów wspólnik może wypowiedzieć swój udział bez zachowania terminów wypowiedzenia. Powyższa sytuacja ma zastosowanie do umowy spółki zawartej na czas oznaczony, jak i nie oznaczony. Jest to norma bezwzględnie obowiązująca i wspólnicy nie mogą odrębnie uregulować takiego uprawnienia wspólnika.
Za ważny powód można uznać wszelkie przyczyny istotne dla wspólnika wypowiadającego, które powstały po zawarciu umowy spółki. W wypadku odmiennej oceny wspólników co do ważnego powodu rozstrzygnięcie należeć będzie do właściwego sądu[30].
Moment wypowiedzenia umowy będzie również istotny dla obowiązku rozliczenia się pomiędzy spółką a występującym wspólnikiem. Szczególnym momentem jest data doręczenia wypowiedzenia wszystkim wspólnikom. Ta przesłanka stanowi warunek skutecznego wypowiedzenia.
Innym z możliwych wariantów likwidacji spółki cywilnej jest jej rozwiązanie przez sąd. Występuje tu konieczność wystąpienia wspólnika do sądu. Uzasadnienie takiego działania możliwe jest w przypadku ważnych powodów, inaczej określanych niż wspomniana powyżej. Przy ich ocenie sąd bierze pod uwagę względy obiektywne, jak i subiektywne. Obiektywnym powodem żądania rozwiązania spółki może być niemożność osiągnięcia celu z powodu utraty majątku spółki lub stosowanie starych technologii powodujących bardzo wysokie koszty, choroba wspólnika powodująca niemożność prowadzenia spraw spółki. Jednak samo żądanie rozwiązania spółki cywilnej nie powoduje automatycznie wydania wyroku sądu. Nie ma ustalonego katalogu powodów, których spełnienie może powodować wydanie orzeczenia o likwidacji[31]. Przepisy w tej sprawie dotyczą fakultatywności działań.
Ponadto spółka cywilna dwuosobowa zostaje rozwiązana w przypadku śmierci wspólnika. Natomiast, aby spółka mogła istnieć dalej możliwe jest wstąpienie spadkobiercy wspólnika na jego miejsce. Wynika to z zasady dziedziczenia udziałów w spółce. Istotne znaczenie ma jednak fakt zawarcia w umowie takiego postanowienia.
Spadkobiercy wówczas przysługują prawa, które miał spadkodawca.
W sytuacji, gdy jest kilku spadkobierców zmarłego wspólnika to należy wybrać z nich tylko jednego wyznaczonego przez pozostałych spadkobierców.
Spółka cywilna odgrywa istotną rolę wśród podmiotów prowadzących działalność gospodarczą. Stanowi ona udział... % przedsiębiorstw uczestniczących w obrocie gospodarczym[32]. Wskaźnik ten pozwala sądzić o jej ważnym znaczeniu. Sprawnie funkcjonowanie spółki prawa cywilnego pozwala zapewnić prawidłowość w obecnej gospodarce rynkowej.
Dlatego też dla poprawnego jej działania zostały przedstawione reguły jej tworzenia, a także cel i zasady uczestniczenia w obrocie gospodarczym. W szczególności dotyczą one uregulowań zewnętrznych spółki opartych na jej reprezentacji, jak również wewnętrznych zasad związanych z prowadzeniem spraw spółki.
Ponadto spółka cywilna jako podmiot uczestniczący w obrocie gospodarczym wstępuje w stosunki cywilnoprawne. Istotnym zagadnieniem było przedstawienie odpowiedzialności wspólników za zobowiązania spółki.
Z obrotem gospodarczym związane są również zobowiązania spółki wobec Skarbu Państwa. W szczególności obejmują one zobowiązania wynikające z opodatkowania działalności gospodarczej prowadzonej przez spółkę.
Dochody osiągane przez wspólników z tytułu udziału w zyskach opodatkowane są podatkiem dochodowym od osób fizycznych. Natomiast obrót działalności spółki cywilnej objęty jest podatkiem od towarów i usług.
Spółka cywilna podmiotem opodatkowanym podatkiem od towarów i usług może zostać w przypadku spełnienia określonych przesłanek. Jedną z nich jest wymów rejestracji w wyżej wymienionym podatku. Powyższe zagadnienie stanowi istotne znaczenie dla podmiotu, a informacje zostaną zawarte w następnym rozdziale pracy.