Człowiek jako podmiot moralności
Człowiek - jako istota wielowymiarowa jest podmiotem zarówno praw jak i obowiązków. We współczesnym świecie istnieje wiele nauk zajmujących się problematyką antropologiczną m.in. filozofia, teologia, antropologia, psychologia, socjologia i socjologia moralności. Socjologia moralności diagnozuje społeczne warunki rozwoju moralności bądź jej zaniku (J. Mariański). Jego zdaniem:
„ Moralność rozumiana jako zewnętrznie funkcjonujący zespół wartości, norm i wzorów zachowań oraz wewnętrzny składnik indywidualnej świadomości jest empirycznie dostępna i stanowi właściwy przedmiot badań dla socjologii, jak i innych dyscyplin empirycznych”. Należy jednak zauważyć, że poza zasięgiem socjologa moralności pozostaje wpływ czynników nadprzyrodzonych, czy też często nazywanych duchowymi na poziom moralności istoty ludzkiej.
„W przeciwieństwie do psychologii, która wyjaśnia wewnętrzne przyczyny ludzkich działań socjologia moralności analizuje strukturę społeczną działań moralnych, wskazuje na bezpośrednie i pośrednie przyczyny kształtowania się określonych form współżycia i współdziałania ludzkiego” (Mariański).Pokazuje ona moralność jako proces mający swoją historię, dynamikę i formy rozwojowe.
Ujmowanie moralności w aspekcie społecznym nie oznacza redukowania jej wyłącznie do uwarunkowań społecznych (socjologizm, ortodoksyjny marksizm).
Moralność w odniesieniu do człowieka wielowymiarowego oznacza: fakt społeczny, fakt psychologiczny i fakt etyczny, bowiem świadomość moralna przenika wszystkie wymiary naszego człowieczeństwa. W języku potocznym oznacza: zbiór obyczajów, system etyczny, dobro, przymiot czynów ludzkich.
Historia moralności - opisuje rozwój życia moralnego i systemów moralnych, wskazuje na zależność reguł moralnych od rozwoju historycznego, kultury, miejsca zamieszkania i religii.
Wiedza moralna - wiedza o tym, co to jest dobro a co jest zło.
Świadomość moralna - zinternalizowana wiedza moralna. Świat się rozwija dzięki siłom moralnym, czyli za pośrednictwem świadomej i wolnej działalności ludzkiej.( Dobre jest to, co przyczynia się do wzrostu ducha na ziemi, dobre jest wszystko to, co powoduje rozwój duchowy ziemi, najlepsze jest to wszystko, co zapewnia najwyższy rozwój mocy duchowych ziemi (moralność statyczna i moralność dynamiczna, moralność genetyczna i funkcjonalna).
Morale - Moralność w znaczeniu zgodności faktycznych poglądów i postępowania zgodnie z obowiązującymi w grupie zasadami, normami i celami (np. moralność pielęgniarek).Jednostka o wysokim morale stara się działać na rzecz utrzymania i rozwoju moralnego swojej grupy.
Moralizm - jest to pogląd uznający wartości moralne za najważniejsze w życiu; przyjmujący kryteria moralne za podstawę wszelkich ocen i uznający dobro moralne za jedyny lub główny cel, którym ludzie powinni się kierować w swym postępowaniu.
Relatywizm moralny - uznawanie zasad moralnych w zależności od sytuacji.
Etos - specyficzny dla danej grupy społecznej zespół działań obyczajowych manifestujących obowiązująca w tej grupie moralność.
Obyczaj - przyjęty w danej społeczności wzór zachowań, którego nieprzestrzeganie powoduje sankcje społeczne (obmówienie, wyśmiania, dezaprobata i.t.d.). Reguły obyczajowe mają związek z tradycją.
Zwyczaj - również przyjęty wzór zachowań zewnętrznych, jednak nie przestrzeganie tegoż zwyczaju nie pociąga za sobą tak ostrej dezaprobaty społecznej. Posiada raczej charakter indywidualny.
Normy i oceny moralne
Normy moralne lub etyczne - to reguły działania i postępowania, które w określonym społeczeństwie domagają się poważania i mają szansę przyjęcia, czyli internalizacji (trzeba, należy, powinno się).
Normy moralne mogą, ale nie muszą mieć odpowiedników w normach prawnych. Wyróżniamy: normy kategoryczne i normy fakultatywne. Mogą urzeczywistniać się w postępowaniu człowieka lub nie.
Prawo naturalne - niezmienne, występujące we wszystkich społeczeństwach, rozumiane jako: „nakaz woli bożej, stanowiący ład moralny, zobowiązujący do działania etycznego”.
Prawo pozytywne - ogół norm imperatywnych ustanowionych przez odpowiedni autorytet społeczny ( władzę państwową) zobowiązującą jednostki, grupy do działania etycznego (wymuszanie moralności przez prawo, co jednak nie zawsze się udaje).
Norma prawna jest to ustanowiona przez władzę lub inny autorytet norma postępowania pod rygorem wykonalności lub „obowiązująca w danym społeczeństwie reguła postępowania, której nieprzestrzeganie powoduje zastosowanie wobec opornych siły przymusu państwowego”.
Mogą być czyny, które przekraczają normy moralne, ale nie przekraczają normy prawne; czyny, które naruszają normę prawną, ale nie naruszają normy moralnej (działalność nowatorska).
We współczesnym świecie zauważa się tendencję w kierunku dostosowania prawa pozytywnego do niezmiennych zasad moralnych (prawa człowieka, prawa pacjenta, prawa dziecka).
Czynnikami kształtującymi życie moralne są: rodzina jako ośrodek życia moralnego, czynniki religijne, szkoła, poza religijne podmioty ( grupy rówieśnicze, środki masowego przekazu).
Typologie moralności: U j ę c i e p s y c h o l o g i c z n e: stadium anomii (brak świadomości moralnej), stadium heteronomii - dziecko podporządkowuje się regułom narzuconym przez innych (rodziców), stadium socjonomii (jednostka podporządkowuje się normom społecznym obowiązującym w grupie do której przynależy, stadium autonomii - moralność własna, wewnętrzna.
U j ę c i e s o c j o l o g i c z n e: moralność tradycyjna, moralność dogmatyczna, moralność autonomiczna.
P o c h o d z e n i e m o r a l n o ś c i: Bóg, społeczeństwo, człowiek.
Oceny moralne: Oceny moralne wiążą się z pojęciem dobra i zła, obowiązku, zasługi i innymi pojęciami pokrewnymi. Oceny moralne są wyrażane w formie aprobaty bądź dezaprobaty. Rozciągają się na cale życie ludzkie. Oceny moralne mają cechę nadrzędności wobec wszelkich innych ocen.
Wartości moralne są najwyższe spośród wszelkich innych ocen. Reglamentacja norm i ocen moralnych nastręcza duże trudności
( wielokulturowość, pluralizm, społeczeństwa wielonarodowe).
Rozwój moralny człowieka
Rozwój moralny człowieka ma swoją specyfikę, przebiega według pewnych regularności zwanych okresami. Nie jest zależny ani od kultury, ani od religii, ani też płci, ale wszystkie wyżej wymienione czynniki mają na niego wpływ. Niezależność ta oznacza, że nie jest możliwe przejście na wyższy etap moralności bez osiągnięcia poziomu niższego. Obowiązuje tutaj bezwzględna zasada.
Wprawdzie istnieją liczne struktury pośrednie ze względu na zróżnicowane indywidualne struktury poznawcze i emocjonalne - to rozwój moralny przebiega w określonym kierunku - stąd - dotąd.
Psycholog szwajcarski - J. Piaget wyróżnił w zasadzie dwie fazy rozwoju moralnego tj: heteronomiczną (przymusu, zewnętrzną) i autonomiczną (wewnętrzną).
Psycholog amerykański L. Kholberg zaprzecza istnieniu ponad kulturowych standardów moralnych, ale przyznaje, że w każdej kulturze istnieją standardy moralne, które jednostki w wyniku rozwoju moralnego uznają za własne. Kholberg wyróżnia trzy zasadnicze poziomy moralności a w każdym z nich dwa stopnie rozwoju. Są nimi:
Poziom przedkonwencjonalny: 1. orientacja na karę i posłuszeństwo. 2.Orientacja instrumentalno - egoistyczna (wymiana handlowa).
Poziom konwencjonalny: 1. orientacja podobania się (dobry chłopiec, dobra dziewczynka), 2. Orientacja na prawo i porządek
Poziom pokonwencjonalny: orientacja legalistyczna albo umowy społecznej (już nie grupa społeczna, ale społeczeństwo, prawa człowieka, moralność prospołeczna). 2. orientacja na zasady ogólnie obowiązujące takie jak: poszanowanie wszelkiego życia, miłość bliźniego, godność osoby ludzkiej, wolność duchowa). Ocenia się że jedynie od 2 do 5%ludzi osiągnęło ten etap rozwoju moralnego (Jan Paweł II, Matka Teresa z Kalkuty, Dalajlama).
W nowoczesnej myśli psychologicznej rozwój moralny (duchowy) człowieka przedstawiany jest również w świetle teorii rozwoju świadomości (K. Wilber).
Literatura:
J. Mariański: Człowiek jako podmiot moralności - kontekst psychospołeczny. W: Etyka w pracy pielęgniarskiej. Red. I. Wrońska, J. Mariański. Lublin 2002 s.61 - 89.
Duchowy rozwój człowieka. Red. P. Socha. Kraków 2000.
I. Wrońska. Wybrane zagadnienia z etyki pielęgniarstwa. Warszawa 1991.
J. Mariański. Wprowadzenie do socjologii moralności. Lublin 1989.
U. Krzyżanowska - Łagowska. Wartości duchowe w etosie pielęgniarskim. Kraków 2005.