Bogowie olimpijscy
Zeus - Dzeus, gr. Ζεύς, egejski Za(ya)s, myken. di-we, od ζεύς 'niebo' z ie. *deiuo- 'ts.', dosł. 'Jasne Niebo'; najwcześniejsze wzmianki o nim: w inskrypcjach pismem linearnym B, w poematach Homera, Teogonii Hezjoda. Bóg grecki pochodzenia egejskiego. O pierwotnym Z. wiadomo tylko tyle, że jego partnerką była Hera i że miał syna Drimiosa, prawdopodobnie też jego córką była Diktynna-Britomartis. Oprócz tego mógł być w jakiś sposób związany z boginią o imieniu Diwia (prawdopodobnie jego siostra). Przypuszczalnie czczony na Krecie Z. był początkowo bóstwem płodności i wegetacji, przedstawianym jako młodzieniec siedzący na drzewie i trzymający w prawej ręce koguta. W tradycji późniejszej to król ludzi i bogów, panujący na świetlistych wysokościach Nieba, najczęściej zasiada na szczycie góry Olimp, ale i podróżuje. Z. należy do drugiej generacji bogów. Jest synem tytana Kronosa i Rei; istnieją dwa różne przekazy dot. miejsca narodzin Z. Zazwyczaj wyznacza się je na Krecie, na górze Ajgajon lub też na górze Ida, lub wreszcie na szczycie Dikte; drugi przekaz umieszcza je w Arkadii. Karmicielką jego była Amaltea, wychowywał się u kuretów i nimf, a kiedy osiągnął wiek dojrzały stanął do walki o władzę przeciwko Kronosowi. Pierwszą z małżonek Z. była Metis, z związku z którą urodziła się Atena; drugą Temida, z którą miał córki Hory, a później Mojry. Potem Z. połączył się z Dione, i spłodził z nią Afrodytę; z Eurynome spłodził Gracje (Charyty); z Mnemosyną miał córki Muzy, a z Latoną spłodził Apollona i Artemidę. Ze związku z trzecią żoną Z., Herą, zrodzili się: Hebe, Ejlejtyja, Hefajstos i Ares. Z drugą ze swoich sióstr, Demeter, miał córkę Persefonę. Poza tym z jego romansów ze śmiertelniczkami i nimfami rodziło się wielu herosów, m.in. Herakles, Perseusz, Achilles, Tantal i in. Atrybutami Z. są wykute przez Cyklopów: grom i błyskawica; egida - tarcza obleczona skórą Amaltei, jego świętym drzewem był dąb (stąd 'owoc Zeusowy' - żołędzie). Nazywany był, od imienia ojca, Kronion 'Kronida/Syn Kronosa'; w religii wczesnogr. Z. określano epitetem Diktajski (dat. sg. dikatajo diwe) 'Z. z Dikte' (msc. w Mykenach), Z. Asios 'Z. z Asos' (msc.), Z. Monnitios 'Mający Monnos' (tzn. prawdopodobnie 'Noszący Naszyjnik', 'Król'); na Krecie zw. go EΛXANOΣ (Welchanos). Zeusa tytułowano m.in. Ζεύς Όλυμίων πατής - 'ojcem olimpijskich bogów', Patér andrōn te theōn te 'Ojciec ludzi i bogów' = gr. Ζεύς Πατήρ, epir. Δειπάτυρος 'Z. Ojciec'. Dodoński przydomek Z. - Phëgonaďos, od gr. phegós, phagós 'dąb', dosł. 'Dębowy'; do Z. jako boga atmosferycznego odnosiły się przydomki: Steropēgereta 'Wzniecający błyskawice', *Terpikeraunos (gen. sg. terpikeraunō) 'Radujący się Piorunami', Keraunos, Katabaites 'Piorunowładny', Hyetios, Ombrios 'Deszczowy', Labrandeus 'Sprowadzający Deszcz Gwałtownie', Wietrzny, Maimakterios 'Burzliwy', Ekraios 'Górski', Endendros 'Drzewny'; Agefot, Promachos 'Walczący / Opiekun Walczących', Nikephoros 'Niosący Zwycięstwo', jako Z. Areios 'Wojenny' wzywany był na świadka umów i przysiąg; Horkios 'Odbierający Przysięgi', Georgos 'Rolnik', Chthónios 'Dający ziemi płodność' i Katachthónios 'Podziemny', Kataihátēs 'Schodzący w Dół'. Cechy Z.-patrona, opiekuna podkreślają zwłaszcza przydomki: Z. Olimpijski - czczony w Elidzie, Z. Hellenios 'Heleński/Opiekun Hellenów' czczony w Nemei, Basileus 'Król', Z. Poliuchos 'Władca Państwa', Z. Polias - 'Opiekun Polis (Miasta)' w Atenach i na Telos, Z. Polieus 'Miejski' w Atenach i na w. Kos, Z. Agorajos 'Opiekun Rynku' był czczony w Tebach i Erythrai, Z. Phratrios 'Fratrijski / Opiekun Fratrii' w Atenach, Z. Patroos 'Opiekun Patrii' w Delfach i na w. Chios, Ephestios 'Strzegący (domowych) ognisk', Boulaios 'Rady / Do Bouli Należący' (tzn. mieszący się w Radzie w centrum polis), Z. Herkeios 'Opiekujący się Zagrodą / Gospodarstwem' (zwł. jego granicami), Klarios 'Graniczny', Epopetes 'Nadzorca', Xenios 'Gościnny/Opiekujący się gośćmi', Hikesios 'Przyjmujący błagalnika', Pajan 'Wybawca', Soter 'Zbawca' i Eleuterios 'Wyzwoliciel/Strzegący wolności', Mejlichior 'Łaskawy', jako Z. Meilichios 'Łaskawy/Wybaczający' lub: 'Łagodny' był czczony w postaci węża; Charmon 'Dawca Radości', Apemios 'Chroniący przed Cierpieniem', Afejos 'Odpuszczający winy', Plusjos 'Bogaty', Ktesjos 'Darzący Zyskiem', Chrysaor 'Złoty / Bogaty w Złoto', Ambulios 'Doradca', Μοιραγέτης (Moiragetes) 'Kierujący losem / Ten, który zna losy ludzi' czczony w Delfach, Olympii i w Lykosurze, Z. Amfiaraos czczony k. Aropos, Z. Opiekun Szczytu - k. góry Pelion, jako Z. Lykaios ('Wilczy') czczony w Arkadii. Lokalne przydomki Z.: Z. Lafystios (gr. Λαφυστίου Διός) od gr. λαρύσσω 'pożerać' był czczony w Alos, Z. Kenajski, Z. Hamagyrios - w Ajgion k. Helike, Kynthion - czczony na zboczu góry Kynthos, Z. Kassios albo: Kasion czczony był w Antiochii, Z. Aristaios (= imię lokalnego herosa w. Keos), Z. Osogo synkretyczna postać Z. czczona w Karii, Z. Ammon - w Libii. Innymi pojawiającymi się przydomkami są: Zbawca Wysokochmurny, wieloimienny, przemożny, najwyższy woźnica niezmordowanego w biegu gromu. Uważa się, że pierwotna natura Z., jaką było zjawianie się co roku, by zapewnić płodność zwierząt i roślin, odziedziczona z doby pie., ustąpiła bardziej uranicznemu i atmosferycznemu bogowi ie. Z. nie tylko rządzi zjawiskami atmosferycznymi, powoduje deszcz, ciska piorun i błyskawice ('Ζεύς ϋει' znaczyło: niebo dżdży), ale przede wszystkim utrzymuje na świecie porządek i sprawiedliwość. Zobowiązywany jest do oczyszczania zabójców ze zmazy krwi, czuwa nad zachowywaniem przysięgi, nad poszanowaniem obowiązków należnym gościom; jest rękojmią władzy królewskiej i w ogóle hierarchii społecznej. Te uprawnienia przysługują mu nie tylko wobec ludzi, ale także wśród społeczności bogów. Sam podlega Przeznaczeniu, które jest wykładnią i obrońcą przed wybrykami innych bogów. Jest rozdawcą dobra i zła; Homer opowiada w Iliadzie, że u bram jego pałacu stały dwa dzbany - jeden zawierający dobro, drugi zło. Najczęściej czerpał na przemian raz z jednego, raz z drugiego, dla każdego człowieka. Niekiedy jednak czerpał wyłącznie z jednego z nich, a wynikające z tego przeznaczenie było albo całkowicie dobre, ale całkowicie złe. Z jego cechami chtonicznymi wiąże się funkcja sędziego nad duszami zmarłych, wrogość wobec ludzi i in. Najczęściej składano mu w ofierze byki, barany, prosięta, owce. W Alos i w Arkadii składano mu ofiary z ludzi. Zwyczaj ubierania kamienia czczonego i traktowania go jak dziecko (kamień miał w tym przypadku udawać niemowlę) wiązał się prawdopodobnie z mitem o narodzinach Z. Na znak łącznośći panującego z Z., nadawano mu przydomek gr. οιογενής - diogenes 'z Zeusa/nieba zrodzony'; Z. wzywano w chwilach trudnych - por. gr. ω Ζεύ φίλτατε 'o mój/miły Zeusie' (E LXV: 194). Świętem ku czci Z. były: Diasia (23 antjesteriona), Dipolieia i Diisoteria; ofiara dla Zeusa należała do najważniejszych momentów Igrzysk Olimpijskich, obchodzonych w m. Olympia od 776 p.n.e. Ku czci Z. odbywały się też igrzyska nemejskie w Nemei. Z. poświęcono czwarty dzień tygodnia, gr. θεων ήμέραι Διός 'czwartek'. Do najstarszych jego miejsc kultu należą: świątynia na górze Zias na Cykladach; Delfy, gdzie czczony był pod postacią kamienia, byka i podwójnego topora na Krecie (w m. Asos, Dikte i Malla); sanktuarium w Dodonie, gdzie szmer dębów uchodził za wieszczący głos samego Z. Nazwa topograficzna 'Szata Dzeusa' jednego ze stalaktytów w jaskini diktajskiej wiąże się z mitami o ukryciu Z. w młodości, inne, jak 'Grób Zeusa' (Dios taphos) na Krecie, 'Kurhan Zeusa' w Oblii (pd. Ukrainy) mogły być związne z kultem Z. jako umierającego boga. W Rzymie utożsamiano Z. z Jowiszem.
Hera - gr. Ήρα, myken. e-ra, wymieniana na tabliczkach znalezionych w Knossos, w "Teogonii" Hezjoda i in. Bogini pochodzenia egejskiego, najpotężniejsza z bogiń olimpijskich, córka Kronosa i Rei, siostra i żona Zeusa; połnięta przez Kronosa i oswobodzona przez Metis i Zeusa, wychowywała się na krańcach świata u Okeanosa i Tethys lub według innych wersji - u Hor, u córek Asteriona albo u herosa Temenosa. Trzecia żona Zeusa, którą poślubił on formalnie; urodziła mu czworo dzieci: Hefajstos, Ares, Ejlejtyja oraz Hebe. Różne tradycje podają różne miejsca, gdzie dokonała się ceremonia zaślubin - jedna umieszcza je w ogrodzie Hesperyd, inna na wierzchołku góry Ida we Frygii, jeszcze inna na Eubei. Przedstawiano ją jako boginię zazdrosną o swojego męża, gwałtowną i mściwą; często gniewa się na Zeusa, prześladuje nie tylko kochanki Zeusa, ale dzieci, które rodzą się z tych związków. Na Heraklesie mści się, rozpętując burzę morską, kiedy ten powracał po zdobyciu Troi; na Parysie i Helenie zemściła się, zsyłając burzę kiedy płynęli ze Sparty do Troi itp. Hera uczestniczyła w wojnie z gigantami. Była opiekunką Achillesa, Menelaosa i Argonautów. Opowiedziała się po stronie Greków w wojnie trojańskiej. Częstym atrybutem Hery był paw (interpretowany jako symbol uraniczny), bocian, kukułka, diadem i berło; roślinami jej były: nieśmiertelnik, granat (symbol płodności) i lilia. Epitetami, który często określano H., były: Πστνια 'Władczyni/Pani', Χρυσόθρονος 'Zasiadająca na złotym tronie', Telchinia 'Pani czarów', Gamostólos 'Przygotowująca wesele'; przydomki H. gr. βοωπις 'krowiooka, χυνωπις 'psiooka', białoramienna, a także 'bogini więzów' i 'bogata w woły'. W Stymfalos (Arkadia) czczona była pod trzema imionami, jako Pais 'Dziewczyna', Teleía 'Dojrzała / Mężatka', i Chēra 'Wdowa'. Była czczona pod imieniem Arkeia 'Opiekująca się gospodarstwem', Heraja i Tonea; Argeia 'Argiwska' (od m. Argos) i H. Samijska 'H. (wyspy) Samos'. Jako prawowita małżonka Zeusa, H. jest opiekunką dziewcząt, kobiet zamężnych, małżeństwa i położnic. Obdarza macierzyństwem, wysyłając swoją córkę Eiletyję na pomoc rodzącym. Jako Hera Telchińska, była nadzorczynią Telchinów, złośliwych skrzatów, i patronowała magii i czarownictwu. Greccy filozofowie widzieli w niej personifikację powietrza. Do kultu H. należały obrzędy w Argos, podczas których czerpano wodę ze źródeł dla ceremoniału kąpieli H. W ofierze składano jej krowy i kozy, czasami czarne jagnię. W całej Grecji odprawiano Theogamia ('boskie gody') - święta ku czci H. jako opiekunki małżeństw, mające upamiętniać wesele Zeusa i Hery. Posąg bogini przystrajano wtedy weselną szatą młodej narzeczonej, oprowadzano w procesji przez miasto aż do świątyni, gdzie oczekiwało przygotowane zawczasu łoże małżeńskie. Np. na Samos dwukrotnie w ciągu roku odbywano w rocznicę narodzin Hery i jej ślubu z Zeusem procesje do kaplicy H. Świątynie które poświęcono H., nazywano heraion; główne ośrodki kultu H. znajdowały się w Olympii, w Argos, gdzie czczono ją pod postacią krowy; na górze Kynthos; w Sparcie, Koryncie, w Mykenach, na w. Chios, Samos i gdzie indziej. W Rzymie identyfikowano ją z Junoną.
Demeter - gr. Δημήτηρ, dosł. 'Matka-Zboża', wymieniana na tabliczkach z pismem linearnym B pod imionami zastępczymi, w "Teogonia" Hezjoda, w Hymnach homeryckich (Hymn homerycki na Demeter) i in. Należała do drugiego pokolenia bogów, do pokolenia bogów olimpijskich. Była córką Kronosa i Rei, drugim z kolei ich dzieckiem; miała z Zeusem córkę Persefonę. Według niektórych wersji, ze związku z Posejdonem, przed którym ukryła się przybierając postać klaczy, urodziła konia Arejona i córkę. Ze związku z Iasjonem miała natomiast syna, Plutosa. Demeter i jej cierpienie z powodu uprowadzenia do Hadesu Persefony jest mitem wyjaśniającym następstwo pór roku: przez dziewięć dni i nocy nie jedząc i nie pijąc, nie myjąc się i nie strojąc, błądziła po świecie, trzymając w obu rękach płonące pochodnie. Dziesiątego dnia dowiedziała się, co się wydarzyło; rozgniewana, postanowiła nie pokazywać się na niebie i pozostać na ziemi, wyrzekając się pełnienia swych obowiązków tak długo, dopóki córka nie zostanie jej zwrócona. Zmusiło to bogów do zwrócenia Persefony matce. D. przypisywano wynalezienie umiejętności uprawy zboża, jarzyn i bobu, w Sikyonie przypisywano jej wynalezienie młyna i mówiono, że sama uczyła mieszkańców, jak należy się nim posługiwać. Oprócz tego przypisywano jej wprowadzenie uprawy warzyw, w szczególności bobu, i hodowli drzew owocowych, np. drzewa figowego. Atrybutami D. były: berło, diadem, kłos zboża, narcyz i mak; zwierzętami: świnia, wąż i żuraw; zwykle przedstawiano D. w pozycji siedzącej, na tronie, trzymającą pochodnie, lub z wężem. Nazywano ją imienionami Brimo lub Deo; Πότνια άγνή 'Święta/Czcigodna Pani'; w w inskrypcjach pismem linearnym B m.in. jako si-to po-ti-ni-ja 'pani sito' (dosł. pani chleba, zboża), por. gr. przydomek D. Sito 'Chleb/Mąka' i prawdopodobnie ki-da-ro, por. przydomek D. Kidaria. Przydomki świadczące o jej funkcji macierzyńskiej i karmiącej: Karpofora 'Owocodajna', Chloe 'Zielona', Chtonia 'Ziemna', Melajna 'Czarna', Termasja 'Ogrzewająca', Melaphoros 'Dawczyni Jabłka', Melissa 'Pszczoła', Prostasja 'Opiekunka'. Inne przydomki: D. Tesmia (lub Tesmoforos) 'Czuwająca nad prawem/Prawodawczyni', Κουροτρόφος 'Żywicielka/Karmicielka dzieci/młodzieży', Kalligeneja 'Rodząca Piękne Dzieci'; jako Demeter Eleusinia 'Eleuzyńska' była nazywana od m. Eleusis, Stiria (od Stiris). Bogini ziemi uprawnej i płodów rolnych, rolnictwa, zbóż; stąd m.in. pole 'bruzdy Demetry', 'syn Demetry' - żartobliwie o jęczmieniu, chleb nazywano 'darem Demetry'; w piosenkach zwracano się do niej np. "Obfity snopek, snopek ślij...!" Była związana z kultami zmarłych, stąd jak się przypuszcza Demetreioi 'zmarli' w Atenach, jako ci krórzy wracają do matki-ziemi. W ofierze skłądano jej najchętniej maciorę a czasem owcę, wrzucano jej pod ziemię żywe prosięta, węże i szyszki piniowe; jedna z waz przedstawia obrzęd składania ofiary D.: przy wetkniętych w ziemię trzech płonących pochodniach składano kołacz i prosię. Mit o Demeter i Persefonie wprowadzono do Wielkich Misteriów Eleuzyńskich w miesiącu Boedromion, które obejmowały elementy kultu zmarłych, a ważnym rekwizytem był epoptom 'ścięty kłos zboża', który ofiarnik pokazywał uroczyście, a który symbolizował żywy obieg przyrody następujący przez śmierć. Małe Misteria Eleuzyńskie obchodzono w Atenach w marcu. Thesmoforie - jej święto, w którym po pojawieniu się pierwszej gwiazdy odbywano procesje kobiet z koszem. Ośrodki kultu: sanktuarium w Eleusis k. Aten., świątynia w porcie Faleron; znany ze wzmianek jest święty gaj z poświęconą D. topolą. Utożsamiono ją z latyńską Ceres.
Hestia - gr. Έστιά, od ie. *wes- 'palić się', gr. hestija, hestije 'ognisko', wymieniana w "Teogonii" Hezjoda, Hymnach homeryckich i in. Pierworodna córka Kronosa i Rei, siostra Zeusa i Hery. O jej względy bezskutecznie starali się i Apollon, i Posejdon, Zeus jednak na jej prośbę pozwolił, by pozostała dziewicą. H. cały czas przebywa na Olimpie, nie odgrywa w mitologii większej roli. Jej atrybutem było berło. Czczoną H. z przydomkami: H. Prytaneia 'Prytanejska/W prytanejonie przebywająca' (tzn. w centrum polis), H. Boulaia 'Do Bouli Należąca' (tzn. do Rady - budynku w centrum polis), H. Koine 'ts.'. Bogini ogniska, które uosabia, patronka świątyni w Delfach. Składano jej w ofierze zwierzęta hodowlane; drobną ofiarę W. składano przed posiłkiem do domowego ogniska. Ofiary zawsze zaczynały się i kończyły libacją dla Hestii, wzywano ją też przy modlitwach i przysięgach. Jej kult wchodził w skład uroczystości ku czci Zeusa i innych bóstw; sprawowano go we wszystkich domach i w świątyniach wszystkich bogów, przy ognisku domowym zw. hestia lub piecu kuchennym, przy specjalnych ołtarzach-ogniskach zw. koine hestia, które znajdowały się w centrum każdego polis. Kone hestia dla całej Grecji znajdowały się w Delfach i Olimpii - od nich odpalano tzw. ogień założycielski dla przyszłych kolonii i siedzib. Rzymskim odpowiednikiem H. była Westa.
Atena - gr. `Αθηνά, Athanaia, myken. a-ta-na-po-ti-ni-ja, ~ od gr. ath- 'góra' (por. gr. athos 'ts.') i -ene 'osiedle, gród'; bogini pochodzenia mykeńskiego, wymieniana w inskrypcji kreteńskiej w piśmie linearnym B, poematach Homera, Teogonii Hezjoda i in. Córka Zeusa i Metis, narodzona z głowy Zeusa, w pełnym uzbrojeniu i wydając okrzyk wojenny, którym rozbrzmiały niebo i ziemia. Jako miejsce jej narodzin podaje się przeważnie wybrzeże jeziora Tritonis w Libii. Atena pozostała dziewiczą boginią; czasem jednak opowiadano, że miała syna Erichtoniosa, który narodził się z napastowania przez Hefajstosa. Uzbrojona we włócznię i egidę, tradycyjnie opisywana jako wielka, o spokojnych rysach, majestatyczna "bogini o modrych oczach". Odegrała istotną rolę w walce przeciwko gigantom; w poematach Homera uczestniczy również w walkach po stronie Achajów, a jej ulubieńcami są Diomedes, Odyseusz, Achilles, Menelaos i in., których wspiera i w razie potrzeby ratuje z opałów. A. ochrania w walce również Heraklesa. Ona też miała kierować budową okrętu Argo. Przypisuje się jej wynalezienie kwadrygi i rydwanu bojowego. W Attyce przypisywano jej wynalezienie oliwy z oliwek, a nawet wprowadzenie drzewa oliwnego do tego kraju. W Atenach przedstawiono ją trzymającą szczep oliwki; atrybutami Ateny były włócznia, hełm i egida. Jej ulubionym zwierzęciem była sówka, rośliną - drzewko oliwne. Wczesnogr. pochodzenia jest przydomek A. Po-ti-ni-ja, gr. Πότνια [Potnia] 'Pani'. Jej inne imię to 'Pallas Athena' gr. Πάλλας 'Dziewica', które wg mitu miała nadać sobie A. na pamiątką swojej towarzyszki z młodości, którą przypadkowo zabiła. Polias 'Która Mieszka W Polis / Miejska', jako opiekunka społeczności miejskich była czczona w Atenach, Trojzenie, Erythrai, Megalopolis, Priene i Lindos (na Rodos) i na Krecie, i in.; synonimy Polias: Poli(o)uchos (in. Chalkiojkos) czczona w Sparcie i na w. Kreta i Chios; i A. Poliatis - w Tegei. Inne przydomki: A. Phratria 'Fratrijska / Opiekunka Fratrii' w Atenach, Xenia 'Strzegąca Gościnności/Opiekująca się Gośćmi', z przydomkiem Parthenos 'Dziewicza' czczona na Partenonie w Atenach; A. Aglauros - na Akropolu w Atenach, A. Skiras - czczona w porcie Faleron, Boulaia 'Do Rady należąca', Atena Hygieia 'Opiekunka Zdrowia', Agoraja 'Opiekunka agory', Promachos 'Obrończyni', Nike 'Zwycięska', Areia 'Wojownicza/Wojenna'; jako A. Ergane 'Pracowniczka/Robitnica' była czczona jako opiekunka rękodzieła w Atenach, Sparcie i Elidzie; Hippia 'Konna' i Chalinitis 'Cuglowa' - jako patronka konnicy była znana szczególnie w Koryncie. Atena γλαυχωπις 'sowiooka/lśniącooka' (wg Homera); nawiązujące do mitów o A.: Pallada Tritogeneia, Tritonia 'Urodzona nad (rzeką) Tritonis' (chodzi o rz. k. Alalkomenaj), Verticegena 'Zrodzona z głowy', Trigemina 'Zrodzona Bez Matki', i różne inne lokalne przydomki: Onka - w Tebach, Telchinas - w Teumessos, Kranais - k. Elatei, Atena Pronaia czczona w Delfach, Phanaios - na w. Chios; Alea - od lokalnej bogini Alei (w Arkadii), A. Afaia - od bogini Afai (na Eginie), A. Onka - od bogini Onki (w Tebach). Przydomki powstałe od nazw miejscowości, w których czczono A.: Kydonia (od m. Kydonia na Krecie), Lindia (Lindos na Rodos), Itonia (Itonos w Tesalii), Assesja (Assessos k. Miletu), Skilluntia (Skillos k. Olimpii), Alalkomenia (Alalkomenaj w Beocji), Ilias (Ilion w Troadzie) i Hippolaitis (Hippola w Lakonii), Kynthion - czczona na zboczu góry Kynthos, Sunias - od nazwy miasta Sunion, Itonia 'Itońska' - od m. Itonos; Samonia, Magarsia itp. Była uważana za boginię rozumu; patronuje sztukom i literaturze, udziela umiejętności i zręczności. Jest też związana z filozofią. Opiekowała się królami i mieszkała wraz z nimi z pałacu na Akropolu. Jako bogini rozumnej działalności, patronuje prządkom, praczkom, hafciarkom itd., z czasem też złotnicy, cieśle i inne cechy. A. była często uważana przez opiekunkę i patronkę miast, opiekuje się państwem i sprawami publicznymi (stąd ~ 'brat Ateny' oznaczało 'prawo'), wojskiem i wojną, pracami domowymi, rzemiosłem i przemysłem. Corocznie w Atenach składano jej haftowany peplos, w ofierze składano jej np. figurki zwierząt (sowy), owce. Dzień poświęcony A.: Athenaia/Panathenaia, w którym panny zanosiły A. nowy peplos. Miała świątynie na Akropolis w Atenach, gdzie rosła święta oliwka, ofiarowana miastu przez boginię; inne ośrodki kultu: na górze Kynthos i na akropolach Sparty, Megary, Argos i in. Wiele sanktuariów w Beocji, Tesalii i Fokidzie; świątynia w Poseidonii (Paestum), Hermion. W Troi otaczano ją kultem po postacią starego posążka zw. palladion. W Atenach znajdowała się jej świątynia, zw. athenaion, mieszcząca klub poetów i naukowców; w Rzymie łac. athenaeum nazwano pierwszą uczelnię państwową w Rzymie. Utożsamiana w Rzymie z Minerwą.
Artemida - Artemis, gr. Άρτεμις, Άρταμις, myken. a-te-mi-to, a-te-mi-te, lid. Artimuš, Artimul, Artimuk, etrusk. Artume, Artumi, Artimi, Artemes, Artmimnes, dosł. 'Rzeźniczka, Zabójczyni' od gr. τεμ- 'ciąć, kroić', άρταμος 'zabσjca', άρταμέω 'zabijam', wymieniana przez tabliczki z pismem linearnym B z Myken; z pochodzenia bogini egejska, przejęta przez Greków i ludy anatolijskie, skąd jej kult przejęli Etruskowie. Córka Latony i Zeusa bądź córka Demeter, bliźniacza siostra Apollona, urodziła się w Delos i zaraz po urodzeniu pomagała w wydaniu na świat brata. Artemida pozostała dziewicą, wiecznie młodą, zajętą wyłącznie łowami (poluje na jelenie i na ludzi); jednym z pierwszych jej polowań było zabicie, wraz z bratem, dzieci Niobe. W obronie Latony wspólnie uśmiercili też smoka, który ją napadł, a także Tityosa, który usiłował ją zgwałcić. A. brała udział w bitwie przeciw gigantom, oprócz giganta Grationa ma na swoim koncie dwóch potworów Aloadów, Bufagosa (Pożeracza Byków z Arkadii), myśliwych: Oriona, Aktajona, Meleagra, i ziemskiej kobiety Kallisto. Występuje aktywnie w micie o 12-stu pracach Heraklesa, o łowach kalydońskich, w micie o wojnie trojańskiej i in. Przypisywano jej wynalezienie sposobów pielęgnowania małych dzieci i odpowiednich dla niemowląt pokarmów. Atrybuty: jest uzbrojona w łuk, wóz ze złota. Zwierzęciem jej poświęconym była łania, jeleń o złotych rogach, atrybutem - półksiężyc, czasem też przedstawiano ją ze skrzydłami, otoczoną przez panterę i lwa, lub trzymającą lwa w ręce. Przedstawiano ją też w otoczeniu części zwierzęcych. Już w najstarszych świadectwach jest nazywana epitetem gr. Πότινα θεά [Potnia dea] 'Pani, bogini'; inne, pod jakimi ją czczono, to: Artemida z przydomkiem Λαφρία od 'pożerać', A. Boulaia , Εκατηβόλος 'Rażąca według upodobania', κασιγνήτη Εκάτοιο 'Rażąca', Ίοχέαιρα 'Miotająca strzały', Έύσκοπος 'Celnie mierząca'; Eleuthera 'Powodująca rośnięcie (roślin)', Locheia 'Opiekunka położnic/każdego porodu', Κουροτρόφος 'Żywicielka/Karmicielka dzieci/młodzieży', Φιλομεϊραζ 'Lubiąca chłopców'; Φωσφόρος 'Fosforos/Światłonośna', Muniche/Munychia 'Księżycowa' czczona w Atenach, porcie Pireus i Munichii, Tauropólos 'Ciągnięta Przez Zaprzęg Byków', Korie 'Dziewicza', Παρθένος 'Parthenos/Dziewicza', παρθένος αίδοιη 'Wstydliwa Dziewica', Άγνή [Agne] 'Święta/Czcigodna', Άπειρολεχής 'Nie znająca małżeńskiego łoża', Πότνια θηρων 'Pani zwierząt', Heurippe 'Odnajdująca konie', Ίπποσοά 'Poganiająca konie', Ταυροπόλος 'Opiekująca się bydłem', Elafebolios 'Łowczyni Jeleni', Άγροτέρη [Agrothera] 'Dzika/Łowiecka' w Megarze, Κελαδεινή 'Hałaśliwa / Rozgłośna'; epitety powstałe pod wpływem wyobrażeń bogini w świątyniach: Καλλίστμ 'Kalliste/Najpiękniejsza' czczona w Atenach i Arkadii, έυπλόκαμος 'o pięknych spolotach włosów', έυστέφανος 'w pięknej przepasce na głowie', Χρυσόθρονος 'Zasiadająca na złotym tronie', Polymastis 'Wielopierśna' w Efezie, ά Άρτεμις ά Άπτερα 'Artemida Bezskrzydła' czczona na Krecie, Ορθια 'Wyprostowana / Stojąca' (od formy posągu) był czczona w Sparcie i Lakonii, Χρυσάορος 'Trzymająca złoty miecz', Χρυσήλακατος 'Trzymająca złote wrzeciono', Χρυσήνιος 'Trzymająca złociste lejce', Τοζοφόρος 'Nosząca łuk'. Przydomki nadawane A. od nazw ośrodków kultu: Efezja 'Efeska' (czczona przez Lidyjczyków, od m. Efez), Munichia (od Munichii), Braurōnķa (w Brauron i Atenach, od m. Brauron), Karyatis/Karyatyda (od Karyai), Amaryntia (od Amaryntos), Pheraie-Feraja (od Fer), Ajginaja (od Eginy), Knidyjska (od Knidos), Pafijska (od Pafos), Despoina - od mykeńskiej Despoiny, Diktynna - od kreteńskiej Diktynny w Gythion (Peloponezie); albo od ich warunków geogr., jak Limnātis 'Błotna'. Była też obdarzana przydomkami: Itonia - k. Koronei, A. Arge na Delos, Chitone - w Milecie, Apanchomene - lokalny przydomek A. w Arkadii, Artemida Kindyeńska, czczona w m. Bargylia w Karii (Azja Mn.), Artemida Perasyjska, czczona w Kastabala (Cylicja, Azja Mn.). W ludowych piosenkach gr. nazywano ją imieniem Opis/Oupis - 'Opis Władczyni'; od przedgr. bogiń: A. - Hekate od bogini Hekate, A. Eurynome - od pelazgijskiej Eurynome; A. Upis (Upis - od nazwy nimfy z orszaku A.), Tityoktonos; Chesias i Imbrasie - od nazw rzek na Samos; Hemere. Postacie synkretyczne A.: Artemis-Bendis była czczona w Tracji, Artemida Anaityda - w Lidii (synkretyczna postać. A. i pers. bogini Anaitis). Była dziką boginią lasów i gór, która wchłonęła cechy kreteńskiej Pani Zwierząt, a także barbarzyńskie kulty na Taurydzie. Z czasem przybrała cechy bóstwa lunarnego, związano ją też z czarnoksięstwem. Przypisywano jej strzałom nagłe zgony ludzi; w śmierci kobiet przy porodzie upatrywano skutek zesłanej przez A. chorobę. Spełniała rolę wychowawczyni dzieci i młodzieży, była też opiekunką gimnazjonów i zawodów. Była boginią myślistwa (m.in. dostarczała mięso na Olimp) i wypraw wojennych, a także wolnego życia przyrody, opiekunką zwierząt; patronka sztuki jeździeckiej. Uważano A. za patronkę Amazonek, które jak ona były wojowniczkami i łowczyniami. Bogini tej dziewczęta składały w ofierze pukle włosów, wychodząc za mąż. W ofierze składano jej m.in. kosztowne szaty, tarcze, kozy. Z wdzięczności za zwycięstwo pod Maratonem, Ateńczycy składali jej co roku 500 kóz. W Lakonii i Patrai i prawdopodobnie w Aulidzie A. składano ofiary z ludzi. Święto obchodzone na cześć A.: Munychia ku czci A. jako bogini księżyca obchodzono w Atenach 16, a Brauronia 19 dnia Munychionu (kwiecień-maj); w Jonii obchodzono jej coroczne święto nocą. W Attyce święta Elafebolia poświęcono A.-Łowczyni. W Sparcie podczas święta nianiek Tithonibia, podczas których polecano dzieci opiece Artemidy. Istniał też zwyczaj urządzania ku czci Artemidy śpiewaczych zawodów chłopów, podczas których wszyscy przynosili jedzenie i napoje, a zwycięzca zabierał wszystkie zapasy. Ośrodki kultu: A. była czczona we wszystkich górzystych, dzikich krajach Grecji: w Arkadii, Sparcie, Lakonii, w Elidzie i na górze Tajget itd. Świątynie w Delos, Pitane i Lamnai w Lakonii, Halai Araphenides w Attyce, w. Doliche, m. Perge w Pamfilii, w Koryncie i Pireusie na w. Chios na w. Ikarii, miała swoje sanktuarium k. Skala na w. Patmos, poświęcone jej były lasy na płw. Maloutena na Cyprze. Najbardziej znana była jej świątynia w Efezie, nazwana od imienia bogini 'Artemizjon'. W Alabanda w Anatolii, świątynie Apollona i A.; w Termessos i w Perge w Pamfilii (Licja, w Azji Mn.) i Kastabala (Cylicja, Azja Mn.), w Bejrucie. W czasach rzymskich jej kult przetrwał do pierwszych wieków n.e. (wzmianki o jej wyznawcach w "Dziejach Apostolskich"). Identyfikowana z tracką Bendis, rzym. Dianą.
Afrodyta - gr. Αφροδίτη, lic. Pedrita, od gr. aphrodité (z gr. aphrós 'piana' i dite 'blask'), dosł. 'pianolśniąca', 'błyszcząca jak piana morska'; bogini grecka pochodzenia ~ małoazjatyckiego, wymieniana w poematach Homera, Teogonii Hezjoda i in. Na temat jej narodzin istnieją dwa rożne przekazy: raz mówi się o niej jako o córce Zeusa i Dione, a raz jako córce Uranosa, zrodzoną z nasienia boga które spadło do morza. Ledwo Afrodyta wyłoniła się z morza, została uniesiona przez Zefiry, najpierw na Kyterę, a następnie na wybrzeże Cypru, gdzie przyjęły ją Hory, ubrały, przystroiły i zaprowadziły na Olimp. A. była żoną Hefajstosa, lecz kochała Aresa. Z miłosnych związków Aresa i A. narodzili się Eros i Anteros, Dejmos i Fobos, i Harmonia. Mity opowiadają o jej romansach z Hermesem, Adonisem, a także Anchizesem, z którym miała dwóch synów: Eneasza i Lyrnosa. Była przyczyną wybuchu wojny trojańskiej, występuje w micie o sądzie Parysa, który w zamian za Helenę przyznał jej jabłko z napisem 'dla najpiękniejszej'. Potem wspiera w walkach Trojan, a po upadku Troi opiekuje się Eneaszem. Afrodycie towarzyszą: Charyty i Eros. Ulubionymi zwierzętami A. były gołębie. Rydwan jej był ciągniony przez zaprzęg tych ptaków. Czasem wyobrażano ją wyglądającą z okna; do rzadszych wyobrażeń A. należy przedstawianie jej w jej męskiej postaci i z brodą. Roślinami jej była róża, lilie, fiołki, anemony, jabłko i mirt. Była obdarzana b. różnymi przydomkami, podkreślającymi jej naturę: Kýpris 'Cyprida / Pochodząca z Cypru', Kyprogeneja 'Na Cyprze Narodzona', Afrogeneja 'Z Piany Urodzona', Anadyomene 'Wyłaniający się z fali', i imiona A.: Pafia 'Paphijska/Pafijka' (od m. Pafos na Cyprze), Kythereia 'Z (wyspy) Kythery' - wiążą się z mitem o jej narodzinach u wybrzeży Cypru. Była też obdarzana przydomkiem Anassa 'Małżonka/Siostra króla' - imię A. w Paphos. Epitety ornamentalne, odzwierciedlające jej erotyczny charakter, opiekę na małżeństwami itp. to: Eustéfanos 'Pięknie Uwieńczona', Iostéfanos 'Uwieńczona Fiołkami', Hera 'Urocza Pani', Komaito 'Jasnowłosa Panna', Filórgia 'Ta, która lubi namiętne obrzędy', Oistrofóros 'Pobudzająca do szaleństw', Tropaiofóros 'Przynosząca zwycięstwo', Áplestos 'Niesyta', Kallipygos 'Pięknotyła', Méter póthon aellopódon 'Matka miłostek szybkich jak wiatr', Eúlektros 'Która użycza szczęścia małżeńskiego', Gamostólos 'Przygotowująca wesele', Filonýmfios 'Ta, która kocha narzeczonego/narzeczoną'. Jako opiekunkę żeglarzy, A. charakteryzują epitety: Thalassale / Thalassia 'Morska', Euploia 'Użyczająca Dobrego Pływania/Szczęśliwej Żeglugi', Limnesia 'Opiekunka Portów', Filormisteira 'Chętnie prowadząca do portu', Triglobolos 'Łowiąca morskie barweny' (tj. ryby); na jej związek z płodnością i miłością wskazują ponadto: Κουροτρόφος '―ywicielka dzieci/młodzieży', 'Karmicielka', Genetyllis 'Położna', Urania, Kýpris Urania 'Niebiańska' (tj. Patronka Miłości Platonicznej), na jej funkcje opiekuńcze i in.: Epitragia 'Patronkę młodzieńców', Pandemos, Kýpris Pándemos 'Ziemska / Orędowniczka gminy', Ambalogera 'Oddalająca starość', Areía 'Wojownicza'. Na jej mroczny aspekt wskazują przydomki: Malainis 'Czarna' i Androphonos 'Mężobójczyni'. Jako A. Arsinoe czczono w Fajum i Egipcie ubóstwioną po śmierci królową Arsinoe, podobnie było z Afrodytą Pythionike (od kurtyzany Pythionike), pod męskim imieniem Aphroditos była czczona na Cyprze. Była boginią miłości, opiekunką miłości czystej i wznosłej, i zwyczajnej, stoi na straży pomyślnych zaślubin i szczęśćia małżeńskiego; opieknka miłości małżeńskiej, jednocześnie opiekunka żeglarzy. Czuwała też nad narzeczonymi i młodymi żonami, opiekowała się młodzieńcami i uroczystościami ślubnymi, młodymi rodzinami itd. Jest synonimem piękna i udziela go śmiertelnym; w piosenkach zwracano się do niej: "Zatrzymaj daleko starość, o piękna Afrodyto!". Związki frazeol. 'zrywać owoce w ogrodzie Afrodyty', 'uprawiać ogród Afrodyty' albo 'orać pole bystrookiej Afrodyty i Charyt' - znaczyły odpowiednio: uprawiać miłość lub pisać poezje. (E LXV: 196), czasami 'A.' używano w znaczeniu nieosobowym jako miłość w ogóle, 'wszelka Afrodyta' tj. radość, urok. Z tymi wyobrażeniami o A. wiąże się też to, że hetery nazywano 'klaczami Afrodyty' i 'rozbójniczkami Afrodyty', w Rzymie: "psy łowcze Cyprydy' to srebrniki (zapłata), miejsce schadzki 'ogrodem Afrodyty', akt miłosny nazywano w magii 'misterium Afrodyty' - samo imię A. mogło oznaczać ukochaną, np. 'Afrodytko...' albo samą miłość. Winio nazywano 'mlekiem Afrodyty', praktyki miłosne 'Afroditos tropoi', wystrojoną dziewczynę 'latoroślą Kiprydy', urodę 'dziełem rąk Kypridy i Charyt' itp. Ku czci A. obchodzono święto Arrephoria - wiązało się ono ze składaniem ofiar w ogrodach Afrodyty w Atenach 13 dnia Skirophorionu (czerwiec-lipiec); poświęcono jej też gr. θεων ήμέραι Αφροδείτης 'piątek'. Główne ośrodki kultu - Kythera, Cypr, Paphos, Askalon, na górze Kynthos, na w. Chios, Rodos. Świątynie w Kenchreaj, Patraj, Ajgion, Koryncie, Kolonie i in. Identyfikowana w Rzymie z Wenus (Wenerą).
Apollon - gr. Άπόλλων, myken. [a]-pe-ro-ne, łac. Apollo, anat. [...]appaliuna, lid. Pldan, lic. Puleni, etrus. Aplu, dosł. Zabójca / Niszczyciel, od gr. άπόλλυμι 'niszczę, zabijam'; wymieniany w inskrypcjach pismem linearnym B, na tabliczkach znalezionych w Ilionie, bóg grecki pochodzenia egejskiego, przejęty przez Greków, ludy anatolijskie i Etrusków. Bóg należący do drugiego pokolenia bogów olimpijskich, syn Zeusa i Latony, brat Artemidy. Urodzony siódmego dnia Targelionu podczas ucieczki matki przed zazdrosną Herą na wyspie Ortygii lub Asterii (zw. później Delos), na polecenie Zeusa udał się do Delf, gdzie strzałami zabił smoka Pytona, a innym razem wężopodobnego potwora Delfyne, po czym zawładnął starą wyrocznią Temis, po czym udał się do Tesalii, aby oczyścić się po zabiciu smoka. Miał liczne romanse ze śmiertelniczkami i nimfami, np. z nimfą Dafne, nimfą Kyrene, z muzą Talią, Uranią, królową Troi Hekabe, wieszczką Manto, kobietą zw. Aria lub Akakallis/Akakale, a takąze Ftyi, Rojo; ze związków tych A. miał synów: Aristajosa, muzyków Linosa i Orfeusza, Asklepiosa, Troilosa, Mopsosa, Miletosa, Dorosa, Laodokosa i Polypojtesa, Aniosa, korybantów i demonów z orszaku Dionizosa. Przypisywano A. ojcostwo gr. filozofa Pitagorasa, a w Rzymie wierzono że bóg był ojcem cesarza Augusta, którego poczęła Atia za sprawą boga, pewnej nocy gdy spała w jego świątyni. Mity opisują też jego miłość do Hiacynta i Kyparissosa. A. odgrywał dużą rolę w mitach o spisku bogów przeciw Zeusowi, za co musiał odbyć służbę u króla Troi Laomedonta, a kiedy ten odmówił umówionej zapłaty, A. zesłał na Troję zarazę, która spustoszyła kraj; o śmierci Asklepiosa - jego syna, o satyrze Marsjaszu i konkursie muzycznym i in. Bierze udział, wraz ze swą siostrą Artemidą, w rzezi dzieci Niobe, by pomścić honor Latony. Pod Troją walczy po stronie Trojan przeciwko Grekom; chcąc Agamemnona do oddania Chryzesowi branki Bryzeidy, dziesiątkuje armię Greków zarazą, wspiera w walce Parysa powodując śmierć Achillesa. Występuje jako zabójca cyklopów, węża Pytona, giganta Tityosa, w gigantomiachii opowiada się po stronie bogów olimpijskich. Przedstawiany był jako przewodzący na Parnasie zabawom muz. Przedstawiano go jako b. pięknego, wysokiego boga o długich czarnych lokach o błękitnym odcieniu; wizerunkom A. często towarzyszył wilk. W darze od Zeusa otrzymał złotą mitrę, lirę i rydwan zaprzężony w łabędzie. A. był poświęcony wilk, delfin, sarna lub łania, ptaki (łabędź, kania, sęp, kruk, por. 'córka Apolla' - wrona, 'zwiastun Apollina' - sokół). Rośliną A. było szczególnie drzewo laurowe. Występuje uzbrojony w złoty łuk, kołczan, z lirą, kitarą, formingą, fletem zw. 'aulos' itp. Drzewa poświęconu mu: wawrzyn i palma delijska. Przydomki, z jakimi czczono A. to: A. Pythios 'Pytyjski' i A. Delficki czczony w Delfach; Salutaris 'Słoneczny'; Likogenés 'Zrodzony z Wilczycy' lub: 'Wywodzący się od Wilków'; Hebdomagénēs 'Zrodzony Siódmego Dnia'; Dionisódotos 'Dawca Dionizosa'; Musagétēs 'Przewodnik Muz'; Nimfagetes 'Wodziciel Nimf'; Έύσχοπος Άγειφόντης 'Bystry/Spostrzegawczy', νόμιος 'Nazywający'; epitety Τελφόυσιος 'Telphusios' i Δελφίνιος 'Delphinis', Pythios 'Pytyjski' (od pokonania Wκża P.), Hyperborejski - jako panujący na Wyspach Szczęśliwych, Sauroktonos 'Zabójca Jaszczurki' nawiązują do niektórych mit. epizodów z życia boga; jako ten, który karze plagą myszy/szarańczy/rdzy zbożowej - Apollo Smintheus 'Mysi', Parnapios 'Szarańcza', Culiciarus 'Komarzy', Erithibios 'Rdza Zbożowa / Odwracający Rdzę Zbożową'; Phoibos, łac. Phoebvs 'Ten, który oczyszcza/Czysty' - określał jego rolę przy obrzędach ofiarnych. Epitety: χλυτότοζος 'sławny z łuku, Τοζοφόρος 'NosząŁcy łuk', άργυρότοζος 'uzbrojony w srebrny łuk', έχηβόλος 'celnie (wedle upodobania) rażący', έχατηβόλος, έχατηβελέτης [Hekatos] 'Rażący setki/rażący z dala', άφήτωρ 'strzelec', χρυσάορος, χρυσάωρ 'uzbrojony w złoty miecz' - podkreślają jego wojskowy charakter; Μοιραγέτης 'Moiragetes, Kierujący losem' czczony w Delfach; Loksías 'Zawiły' - charakteryzował A. jako proroka. Przydomki: άχέσιος, έπιχούριος, λοίμιος, άλεζίχαχος, ούλιος, ίατρός odnoszΉ się do A. jako boga lecznictwa, tak jak: Asgelatas 'Uzdrowiciel' na w. Anaphe (Cyklady) i Epikurios 'Leczący [?]' w Bassai; Iatromantis 'Znachor', Iatros 'Lekarz', Mantis 'Wróżbita', gr. Paian/Paieon, łac. Paean 'Uzdrowiciel, Wybawca', Apotrópaios 'Odwracający (zło, zarazy)' (dosł. Odwróciciel), w Rzymie czczony jako Apollo Medicus 'Lekarz', Divinator 'Wróż', Augur 'Wieszczbiarz' i A. Bianeus 'Śródlany/Łaźniowy'; w Galii Moritasqus 'Uzdrowiciel'. Przydomki A. jako boga opiekuńczego: Hylates '(Opiekun) Gajów' - w Nea Paphos na Cyprze; Agyjeus 'Opiekun ulicy'; A. Horios 'Opiekun granicy'; Metageitnios 'Sąsiedzki/Opiekun Sąsiedztwa'; Maloeis 'Owczy/Opiekun Owiec'- lokalny przydomek czczonego na Lesbos A. jako opiekuna pasterzy i trzody; Patroos 'Opiekun Patrii', czczony w Atenach i Tyberissos (Azja Mn.), łac. Monetalis 'Opiekun winnicy' a także łac. Navalis 'Okrętowy', Tutelaris 'Opiekun', Conservatoris 'Obrońca'. Epitety A. jako boga pasterskiego: Άγραīος 'Łowiecki' w Megarze, Άγρεύς 'Łowiec/Myśliwy', Niomiós 'Pasterz', Lykidas (gr. Λύχιος) dosł. 'wilczy' lub 'zabijający wilki', jako tego który ochrania stada od wilków; Χύννειος 'Psi/Mający psy (pasterskie)'; Boedromios 'Ten, Który Przybiega na Pomoc'. Przydomki chatakteryzujące ogólnie A.: łac. Praestansis 'Wybitny', Sanctus 'Święty', Pacifer 'Przynoszący Pokój', Actius 'Działający', Sandaliarius 'Sandałowy'; Torton(is) - z tym przydomkiem był czczony przez katów. Lokalne przydomki: Katraoński, czczony w Kapadocji (Azja Mn.), Delios 'Delijski / z (miasta) Delos', Apollo Naos - czczony był w Delos, Corinthos - w naw. do m. Korynt, czczony k. msc. Kandionika (Peloponez), Apollo Dafnejski - od nazwy m. Dafne (Antiochia w Syrii), A. Kendrisos czczony w Philippolis (ob. Płowdiw), Karneios 'Karnejski' (od święta Karneia w Sparcie lub herosa Karnosa); od posągów lub miejsc kultu: Polycephalos 'Wielogłowy', łac. Caelispex 'Patrzący W Niebo', Palatinus 'Palatyński', Actianus 'Aktiacki', Sosianus 'Sozjański', Tuscanius 'Tuskanicki', Diadematus (od posągu), Paraetonius 'Paretoński' (od świątyni ze złota i kości słoniowych. Był bogiem muzyki, poezji i wróżbiarstwa, spełniał rolę zsyłającego natchnienie zarówno wróżbitom, jak i poetom. Bóg pasterzy, był też bogiem wojownikiem, zsyłającym śmierć szybką i łagodną, chociaż pierwotnie miał być bogiem śmierci, siejącym śmierć wśród ludzi. Zsyłał plagi na wojska i miasta, mógł je też odwracać. Był opiekunem winnic, osób wstępujących w związek małżeński oraz zakładających miasto, i opiekunem młodzieży (mówiono np. mieć 'łaskę Apollina'). Był bogiem żywiołowym, panował nad wiatrami i burzą. Był też patronem lecznictwa, razem ze swoją siostrą Artemis (stąd 'sztuka Feba' - lecznictwo, medycyna). W filozofii gr. A. panował na Wyspach Szczęśliwych. Wg religii rzymskiej razem z Artemidą uchodził za pośrednika między ludem rzymskim i Jowiszem, przekazującego i rozdzielającego łaski niebieskie. Składano mu ofiary z byków, kozłów, osłów i baranów, kłosów żyta; w ofierze składano mu niekiedy wilka. Święto Hekatombaja obchodzono na część A. w miesiącu hekatombajon (lipiec-sierpień; nazwa pochodzi od hekatomby 'ofiara ze stu wołów'). W święta Metageitnia w miesiącu metageitnion (sierpień-wrzesień), Boedromia w miesiącu boedromion (wrzesień-październik) i Targelia 'Święto pierwszych zbiorów' w miesiącu targelion czczono A. w Attyce. Miesiąc Pyanepsion 'październik' był mu poświęcony, w tym miesiącu obchodzono święto Pyanepsia 'dożynki'. Święto Karneia obchodzono na cześć A. w m. Kyrena. W Atenach święto Delfinia w kwietniu obchodzono ku czci A. jako tego, który opanowuje burze, i było to zarazem otwarcie sezonu żeglarskiego; Apaturia - śwęto A., podczas których obnoszono gałązkę zw. Ejrezjone i zbierano datki. W Antiochii obchodzono ku czci A. Dafnejskiego święto w sierpniu. W Delfach corocznie obchodzono przybycie A. składając hekatomby, co 8 lat uroczyste igrzyska w Delfach upamiętniały pokonanie Pytona przez A. W Delfach ze zwycięstwem A. nad Delfyne powiązano żałobne igrzyska zw. pytyjskimi, ustanowione rzekomo przez samego boga. Zwycięstwo boga i objęcie w posiadanie świątyni obchodzono triumfalnymi śpiewami (tzw. pean). W Rzymie od III p.n.e. w dniach 5-13 lipca organizowano ku jego czci ludi Apollinares, a na cześć A. i Artemidy igrzyska stuletnie zw. ludi saeculares w 17 p.n.e., gdzie śpiewano 'Pieśń na stulecie' Horacego. Ośrodki kultu: świątynia A. na w. Lesbos, w Telmessos k. Halikarnasu, k. m. Kolona, na brzegu Naksos, k. msc. Apollonas, dwa sanktuaria na w. mieście Anaphe; świątynie w Delos, w Kandionika, Kaparissos (Kalaria), w Dastarkon k. Komana (Kapadocja, Azja Mn.), na w. Chios, Rodos; głównym sanktuarium A. były Delfy, gdzie znajdował się święty kamień Apollina, wskazujący środek świata (omphalos); wyrocznia A. w Didyma k. Miletu, w Nea Paphos na Cyprze; świątynia i wyrocznia A. w m. Sura (Azja Mn.), gdzie wróżono z zachowania się ryb. W Alabanda w płd.-zach. Azji Mn. była świątynie A. i Artemidy. Wyrocznia Apollona w Patara k. Ksantos (Azja Mn.). W Rzymie świątynię A. na Palatynie kazał zbudować cesarz August w podzięce za zwycięstwo pod Akcjum (31 p.n.e.); na prata Flaminia było miejsce poświęcone A., zw. Apollinare.
Posejdon - gr. Ποσειδων (Ποσειδάξων, Ποσειδάονι, Ποσοιδάν), myken. po-si-da-i-jo, po-se-da-o, po-se-da-o-no, dosł. 'władca wody', z *πότις 'pan, władca' i δάζιον 'woda (?)/wilgoć'. Poświadczony w tabliczkach z mykeńskiego Pylos i Knossos, zapisanych pismem linearnym B, bóg grecki pochodzenia egejskiego. Jeden z bogów olimpijskich, syn Kronosa i Rei; pierwotnie starszy brat Zeusa, wspólnie z nim i Hadesem objęli rządy nad światem. Żonami P. były pierwotnie Ifimedeia i prawdopodobnie Posidaeja, w tradycji późniejszej była to nerejda Amfitryta, która nie obdarzyła go potomstwem; ze związków pozamałżeńskich, został ojcem takich osobników, jak cyklop Polifem, giganta Chrysaora, zbója Skirona, zdrajcy spod Troi Naupliosa, Kerkyona, myśliwego Oriona, a także skrzydlatego konia Pegaza i in. Z jego romansu z Demeter przyszedł na świat koń Arejon, i 'Pani'. P. przedstawiano uzbrojonego w trójząb; jeździł na wozie zaprzężonym w hippokampy - bajeczne pół-konie, pół-węże; wóz ten trzymał w głębi morza. W świątyni w Atenach przedstawiono go wzdymającego fale. W jego orszaku znajdowały się ryby, delfiny, rozmaite morskie zwierzęta, nerejdy i inne bóstwa: Proteus, Glaukos i in. Świętymi zwierzętami P. były: koń, delfin, byk i wąż. Nazywano go: Krēnoūchos 'Opiekun Źródeł', Π. ταύρειος 'Byczy'; Hippijos 'Koński'; Hippokoúrios 'Opiekun Koni'; σεισίχων i έννοσίγαιος 'Ziemiowstrząsca/Wstrząsający Ziemią'; jako Gaiéochos 'Ziemiodzierżca / Zapładniający Ziemię' jest też charakteryzowany przymiotnikiem: błękitnogrzywy. Czczono go też jako Poteidân i Poteidâs 'Małżonek Ziemi'; jako Ποσειδων φυτάλμιος 'Tworzący, Wspomagający rozrost' miał się opiekować polami i wegetacją roślin; P. Phratrios 'Fratrijski / Opiekun Fratrii' czczony w Erythrai i Delfach, P. Erechtheus - czczony w Atenach, jako P. Istmijski był czczony w Halikarnasie, P. Helikoński 'z (miasta) Helike' czczony przez Jonów. Władca morza, nie tylko rządzi falami, ale może także sprowadzać burze, rozbijać nadmorskie skały jednym ciosem swego trójzębu, wreszcie za jego sprawą wytryskają źródła; P. rozciąga swoją władzę na obszar morza, na źródła, strumienie i jeziora. Na ziemi był uważany za boga trzęsień ziemi. Uchodził też za stwórce i opiekuna koni. W ofierze składano mu m.in. byki nad brzegiem morza, barany. W Atenach obchodzono ku czci P. święto zw. Poseidonia w poświęconym mu miesiącu Poseideon (grudzień-styczeń); w Koryncie na jego cześć organizowano wyścigi konne. Świątynia Posejdona istniała w m. Poseidonia (pd. Włochy, obecnie Paestum), w Patrai, w Sunion, Hermion, Argos; w Pylos znajdowało się jego sanktuarium, zw. Posidajon; inne ośrodki kultu w Helike i Ajgaj; wiadomo o dwóch jego ołtarzach, w Milecie i w Teos (Azja Mn.), miał też świątynię w Bejrucie. Z odpowiednimi wątkami mit. o P. wiązano w Atenach miejsce, gdzie bóg uderzył swym trójzębem. W Rzymie identyfikowano go z Neptunem.
Hades - Aides, gr. Αιδης, z *a-Fidēs, dosł. 'Niewidzialny', wymieniany przez poematy Homera, Hymny homeryckie, "Teogonię" Hezjoda i in., brat Zeusa, Posejdona, Hery, Hestii i Demeter, syn Kronosa i Rei; jego żoną była Persefona, zarazem jego siostrzenica. Wraz z Zeusem i Posejdonem jeden z władców świata, H. przypadło w udziale państwo zmarłych, Tartar. Brał udział w walce przeciw tytanom, odgrywa aktywną rolę w micie o porwaniu Persefony, córki Demeter, a także o zejściu Heraklesa do Podziemi. Przebywa w Hadesie, gdzie rządzi zmarłymi; pomagają mu różne duchy i stwory, posłuszne jego rozkazom - np. Erynie (Eumenidy). Stąd Hadesem zw. też w ogóle zaświaty; wejście do Hadesu wg jednej z wersji znajdowało się na przylądu Matapan k. m. Gythion, w pobliżu morza. Atrybuty: hełm zw. kynēn, który czynił niewidzialnym, drzewa cyprysowe i narcyzy (sadzone na grobach); często przedstawiano H. z rogiem obfitości. H. nie był zazwyczaj nazywany po imieniu, bo obawiano się jego gniewu, toteż używano eufemizmów: najczęściej nazywano go Pluton 'Bogacz'; Aidoneus 'Bóg Niewidzialny', polydegmon 'Gospodarz Tłumów', Pylartes 'Zamykający Bramy', Pylaochos 'Strażnik Bram'; epitety: δοσπενθής 'sprawiający ból', στυγνός, πένθιμος 'wrogi, żałobny', βαρος 'surowy, straszny', βάσχανος 'zawistny', dakrycharēs 'cieszący się z łez' podkreślały jego wrogie nastawienie wobec wszelkiego życia. W Rzymie czczono go jako Pluton invidus - tyle co 'Nieuważny/Ślepy'. Bóg zmarłych, uchodził czasami za sprawcę śmierci. H. występuje jako oblubieniec młodo zmarłej dziewczyny; śmierć kobiet wyobrażano sobie czasem jako zaślubiny z H., powiedzieć o młodo zmarłej, że 'H. zapalił dla niej weselne światła w swej komnacie' znaczyło, że już nie żyje; 'przestąpić bramy Hadesu' - znaczyło umrzeć (F 154: 280); 'zstąpić do Hadesu/w głąb Aidu', 'wejść od Hadesu' - to samo; Hades lub Tartar 'domostwo Hadesa', 'mroczny dom'; 'pobiec do Hadesu' - umrzeć; w klątwach dot. zakłócenia spokoju zmarłego np. '(żeby) nie wszedł do Hadesu' - nie zaznał spokoju po śmierci. Był bogiem chtonicznym i władcą krainy zmarłych, który powodował śmierć; w niektórych inskrypcjach nagrobnych jego rolę opisuje się jak porwanie lub polowanie na ludzi, H. występuje wtedy jako myśliwy. H. był też dawcą płodności i bogactwa. W ofierze składano mu m.in. barana, którego wrzucano w przepaść w Argos. H. miał swój ośrodek kultu jedynie w Pylos. Bywał identyfikowany z gr. Plutosem, rzym. Dis Pater, rzym. Orcus i in.
Hefajstos - gr. Ήφαιστος, myken. (h)a-pa-i-ti-jo, łac. Hephaestus, od gr. éphtai 'zapalić' lub hemerophaistos 'za dnia świecący'; poświadczony już w mykeńskich inskrypcjach z XIII w. p.n.e., bóg grecki pochodzenia mykeńskiego. Jest synem Zeusa i Hery względnie samej Hery, która poczęła go sama, a następnie powierzyła Kedalionowi z Naksos, by nauczył go obróbki metali; inna tradycja podaje, że był synem Talosa. Jego żonami miały być wg różnych przekazów Charis, Charyta Aglaja bądź Afrodyta; zgodnie z nimi, synami H. był Radamantys, Argonauta Palajmon oraz rzeźbiarz Ardalos. Wśród synów H. wymienia się też rozbójnika Perifetesa i Erichtoniosa. H. był kulawy od urodzenia bądź też z powodu gniewu Zeusa, zrzucony przez Herę albo Zeusa z góry Olimp do Oceanu bądź na wyspę Lemnos, gdzie schronił się u Tethys i Eurynome albo wśród Sintiów; następnie przed 9 lat mieszkał w podmorskiej grocie, wykuwając różne pożyteczne przedmioty, albo powracał do zdrowia, leczony przez mieszkańców Lemnos. Według jednej z tradycji, mszcząc się na Herze, która zrzuciła go z Olimpu, H. zbudował złoty tron który krępował łańcuchami tego, kto na nim zasiadł, i wysłał go matce. W ten sposób H. wezwany na pomoc wrócił na Olimp i uwolnił matkę. H. brał też udział w stworzeniu Pandory, oraz uczestniczył w ukaraniu Prometeusza. Wykuwa dla bogów pożyteczne przedmioty; na prośbę Tetydy wykuł zbroję dla Achillesa. H. przebywa pod wulkanami, gdzie w kuźniach pracuje ze swymi pomocnikami cyklopami wykuwa błyskawice dla Zeusa. Walczy posługując się płomieniem bądź rzucając masę rozpalonego żelaza; jego atrybutami były najczęściej: młot, obcęgi i kowadło. Za jego pracownie uważano m.in. Lemnos, Lipara, Hiera, Imbros i górę Etnę. Bóg ognia, pan żywiołu ognia, ponadto jest bogiem metali i metalurgii, panuje nad wulkanami i tam są też jego kuźnie; był też opiekunem rzemieślników. Personifikował ogień, stąd też przez greckich filozofów ogień wprost nazywano "hefajstosem". Hefajstosa czczono podczas święta kowali - tzw. Lampadoforii, oraz razem z Ateną Chalkei (biegi z pochodniami). W Atenach H. miał świątynię k. Keramejku w Atenach, zw. Hefajstejon. Lemnijczycy czcili H. na górze Mosychlos, na szczycie której płonął wieczny ogień podsycany gazami, kult H. istniał też na Sycylii. W Rzymie utożsamiano go z Wulkanem.
Ares - gr. `'Αρης, myken. a-re, od gr. ares 'zabójstwo' lub 'mściciel', arejos 'wojenny'; wymieniany w inskrypcjach z pismem linearnym B z Myken; bóg grecki pochodzenia egejskiego. Był synem Zeusa i Hery i należał do drugiego pokolenia bogów Olimpijskich. Mity przypisują A. potajemny związek z Afrodytą, z którego zrodzili się Eros i Harmonia; miał być ojcem Nike, lecz miał on również dużo dzieci ze związków ze śmiertelniczkami. Większość jego dzieci to ludzie gwałtowni, niegościnni, napadający na podróżnych, zabijający ich lub dokonujący różnych okrucieństw; np. z Pyrene miał trzech synów: Kyknosa, Diomedesa z Tracji oraz Lykaona. Jego dzieci to też pomniejsi herosi, jak Meleager, Dryas - uczestnicy łowów kalidońskich, Ojnomaos, bohaterki Alkippe, Amazonka Pentesileja i in. Wszystkie Amazonki były córkami Aresa, był też ojcem smoka z Teb. Jego towarzystwo stanowi Enyo i synowie: Deimos i Phobos. Uważano, że Ares mieszka w Tracji, cieszy go widok rzezi i krwi. Przedstawia się go pancerzu i hełmie, uzbrojonego w tarczę, włócznię i miecz, jest ponadludzkiego wzrostu i wydaje straszne okrzyki. Zazwyczaj walczy pieszo, ale ukazuje się również na rydwanie zaprzężonym w cztery rumaki. Towarzyszą mu złe duchy, które służą mu za woźniców, w szczególności są to Dejmos i Fobos, którzy są jego dziećmi. Koło niego spotyka się również Eris i Enyo. Większość mitów, w których występuje A., to mity wojenne i opowiadania o walkach. Występuje w micie o wojnie trojańskiej - najczęściej walczy u boku Trojan, ale nie przejmuje się słusznością sprawy, o którą walczy; może równie dobrze wspomagać Achajów. Zwierzętami poświęconymi A. były pies, wilk i sęp (lub jastrząb). W formułach przysiąg nazywano go arkadyjskim imieniem Inyáion (Enyalios 'bóg krwawych zapasów'); inne to: Brotoloigos 'Gubiący ludzi' oraz epitety: srogi, okrutny, przemożny, hardy. Był bogiem wojny, duchem walki. W Tebach był patronem wojowników walczących oszczepem; 'żelazem Aresa' nazywano wszelką broń. Przypisywano mu zesłane choroby oraz że osobiście pali miasta. W ofierze składano mu psy. Poświęconym mu dniem był gr. θεων ήμέραι Άρεως 'wtorek'. Szczególnym kultem otaczano A. w Tebach, Sparcie. Utożsamiany z italskich bogiem Marsem.
Hermes - gr. 'Ερμης, myken. e-ma-a, wymieniany na tabliczkach z Knossos, w poematach Homera i in.; bóg grecki pochodzenia egejskiego. Jest synem Zeusa i Plejady Mai; ojciec licznego potomstwa, synami jego byli: złodziej Autolykos, Eurytos, Abderos, Kefalos, Hermafrodyta, i Pan. Hermes, zaraz po urodzeniu, dokonuje kradzieży stad Apollona, a potem ucieka z nimi przez całą Grecję, wynajdując po drodze różne przydatne rzeczy. W mitach występuje zwykle jako wysłannik bogów, opiekun bohaterów itp. H. uczestniczył w wojnie z gigantami, wspomógł Zeusa w jego zmaganiach z Tyfonem, a Aresa w walce z Aloadami. Najbardziej znanym epizodem, w którym występuje H., jest śmierć Argosa; odegrał też ważną rolę w konkursie o tytuł najpiękniejszej, w wyniku którego wybuchła wojna trojańska. Przypisuje mu się wynalezienie liry, fletu. W sztuce przedstawiano Hermesa przyodzianego w skrzydlate sandały, w kapeluszu z szerokim rondem, i trzymającego w ręku kaduceusz. Hermesa często przedstawiano z barankiem na ramionach. Wśród atrybutów H. figurują: różdżka (kaduceusz), szeroki kapelusz (petasos), i ozdobne skrzydełka u nóg i kapelusza. Epitety H.: Argeiphóntēs 'Zabójca Argosa' (dosł. Argobójca), Psychopompos 'Przewodnik dusz', H. Oneiropompos 'Przewodnik snów/Dawca snów', Πολύτρπος 'przebiegły', αίμυλομήτης 'chytry' naw. do charakteru boga, έλατήρ βοων 'porywający bydło' i νύχτος όπωπητήρ 'zakradający się nocą', νύχιος 'zstępujący do podziemi', Kataibátēs 'Schodzący w Dół' - do poszczególnych wątków mitycznych. Był czczony jako Παιδόχορος 'Śpiewak/Muzyk', Χρυσόρραπις 'O złotej różdżce', Σανδάλιος 'Chodzący w sandałach', Στροφαίος 'Idący za krowami', Hermes Kriophóros 'Niosący baranka' (dosł. 'Trykonośny') , Nomios 'Pasterz', Agetor 'Przewodnik', Enagonios 'Przewodnik Igrzysk', Τύχων 'Uczestniczący w ofiarach', Pylaios lub: Propylaios 'Strzegący wejścia', Chtonios 'Podziemny', Agorajos 'Opiekujący się agorą/Rynkowy' w Pharae Kleptes 'Złodziej', Dolios 'Oszust', fryg.-lid. przydomek Hermesa - Kandalaúlas 'zabójca psa' (lub podobnie), W Arkadii czczono go z przydomkiem Ajpytos. Przydomki H. używane na Samotrace - Kasmillus i Kadmilus; w Etrurii nazywano go Camillus, co oznaczało 'sługa boga'. W późniejszycm okresie czczony był jako: H. Logios 'Ten, który dał początek słowu/Mowny'. Przydomek H. Trismégistos 'Trzykroć Wielki' nadano mu po identyfikacji z egip. Thotem. H. uważano za boga zarówno handlu, jak i kradzieży, opiekował się rzemieślnikami. Był też przewodnikiem podróżnych i bogiem drogi i przejścia (np. z jednej grupy społ. do drugiej); czuwał nad pasterzami i stadami, zajmował się też odprowadzaniem dusz zmarłych do Hadesu. Patronował przypadkowo znalezionym rzeczom i przypadkowym korzyściom, stąd widziano w nim tego, który zsyłał szczęście - por. hérmaion (dosł. dar Hermesa) 'niespodziewane szczęście'. Gdy ktoś znalazł na ulicy worek z pieniędzmi, wołał: Koinós Hermēs! (dosł. część Hermesa), a wtedy przysługiwała mu połowa znaleźnego. Był osobistym heroldem Zeusa, służył też jako posłaniec Hadesowi i Persefonie. Jest tym, który jako 'pożyteczny posłaniec bogów' przekazuje ludziom ich wolę. Z tym wyobrażeniem H. wiąże się powiedzenie: Hermes epeiselthe, tj. 'wszedł Hermes', kiedy ktoś niespodziewanie wchodząc przerywa czyjąś rozmowę. Uroczystości ku czci H. nazywano hermaia; składano mu ofiary z barana, garnki 'chytra' z gotowanym zbożem. Ofiary ku czci H. wchodziły w skład świąt zmarłych. H. był poświęcony czwarty dzień miesiąca na pamiątkę mitu o jego narodzinach w tym dniu; gr. θεων ήμέραι Έρμου 'środa'. H. czczono pierwotnie w stosie kamieni zw. hérmaks. Wizerunki H. umieszczano na rozstajnych drogach w postaci słupa (tzw. herma), który w górnej części przedstawiał popiersie ludzkie, w dolnej był wyposażony w narządy płciowe; posągi H. stały też w palestrach i gimnazjonach. W Atenach składano mu ofiary m.in. na rynku w Erchiach. Utożsamiano go z egip. Thotem, rzym. Merkurym.
Pomniejsze bóstwa olimpijskie
Dionizos - gr. Διόνυσος, myken. di-wo-nu-so-jo, dosł. ~ 'syn Zeusa'; wymieniany na inskrypcjach w piśmie linearnym B bóg grecki pochodzenia egejskiego, którego kult przeszedł do Azji Mniejszej i Rzymu. Syn Zeusa i Semele, narodzony w płomieniach pioruna, który Zeus zabił jego matkę. Ukryty przed Herą w kraju Nysa, wychowywał się tam zamieniony w koziołka, pod opieką nimf. Przypisuje mu się odkrycie szczepu winnego, wynalezienie pługa i siewu, ustanowienie święta Bachanalii i wiele podróży morskich D. propagującego swój kult. Wyobrażany w triumfalnym orszaku, na wozie zaprzężonym w pantery, ozdobionym winną latoroślą i bluszczem, a otowczeniu sylenów, bachantek, satyrów i innych bóstw; niekiedy był czczony w postaci zoomorficznej, pod postacią byka, barana. Poświęcone rośliny: mirt, bluszcz i winogrona, zwierzęta: byk i kozioł; atrybutem D. jest tyrs 'laska z bluszczem'. Nazywano go też 'Ijakch, dawca bogactw', Βάκχος, łac. Bacchus 'Bachus, Bakchiczny'; przydomki D.: Έίραφιώτης 'Zaszyty w Biodrze/Zrodzony z Biodra', Pyrigenes 'Z Ognia Zrodzony' (= rzym. Ignigena), Bougenes 'Zrodzony z Byka / Syn Byka', Bimater 'O Dwu Matkach', Hyes 'Wychowany Przez Hyady', Eleútheros, Eleutereus, Eleuterios 'Wolny, Oswobodziciel' m. in. w Atenach; Lysjos, Lyejos, Lyajos 'Oswobodziciel / Ten, który rozwiązuje'; Kissos 'Bluszczowy'; Lenajos 'Lenajski/Pan Winnej Latorośli', 'Limnajski'; Winodawca; Δηναϊος 'Tłoczący Wino' (od gr. ληνός 'kadź do wygniatania winogron'); Dendrites 'Drzewny'; Sykites 'Figowy'; Melpomenos 'Śpiewający'; Bromios 'Wrzeszczący, Szalejący, Huczny' (albo: 'Szumny'), Eleleus 'Krzyczący eleleu!', Euhius 'Hojny', Rotator Bassaridum 'Obracający Bassarydami' (tj. Powodujący Zawrót Głowy), Eubul 'Dobry doradca', Filius Obilivo 'Syn Zapomnienia'; Musagetes 'Przewodnik Muz'; Nyktelios 'Nocny', por. łac. nocturnus Bacchus 'Nocny Bachus'; Omestes/Omadios 'Zjadacz Surowego Mięsa' - nawiązuje do rytualnego menadyzmu; Saotes 'Zbawca'; Falliczny; Kwiecisty. Rytualne epitety D. - Melanaigis 'W Czarnej Koziej Skórze', Bassareus 'W Lisiej Skórze', Kemelios 'Jelonek', tauros 'Byk', keraos lub dikeros 'rogaty', dimorphos 'o podwójnej naturze'. Czczono też jego synkretyczne postaci jako D.-Zagreusa i Fanes-Dionizosa (w orfizmie); ten ostatni nosił ponadto przydomek Protogonos 'Pierworodny' w zw. z funkcją demiruga, jaką przypisywali D. w swej kosmogonii Orficy. Bóg winnej latorości, wina i mistycznego szału, bóg wina i bóg natchnienia (stąd m.in. wino 'dar Bakchusa'). Składano mu w ofierze koźlęta, kozły, ku czci D. odbywano rytualne procesje i misteria 'dionizyjskie'. W czasie jego świąt obwożono jego posąg na wozie, albo na okręcie stojącym na wozie (czasem w zastępstwie posągu występował kapłan wyobrażający boga), trzymający ster okrętu, który razem z pochodem jechał od brzegu morskiego do agory. Święta ku jego czci: Małe Dionizje (tzw. Wiejskie), Lenaia, Anthesteria ('Święto kwiatów', luty/marzec), Wielkie Dionizje (tzw. Miejskie, koniec marca), i rzymskie Bachanalie. Ośrodki kultu: świątynia w Eretrii, Koryncie, w Eleutherai, na w. Anaphe, Rodos, Lesbos, Naksos, Andros, świątynia D. Lenajskiego znajdowałą się k. Skały Aresa w Atenach; ośrodek kultu znajdował się też w Bejrucie. Utożsamiany z gr. Sabazjosem, rzym. Liber Pater, fen. Adonisem, iran. Mithrą i in.
Asklepios - gr. Άσκληπιός, Αίσκλήπιος, Αίσκλāπιος, łac. Aesculāpius, od gr. ασχάλαβος [askalabos] 'jaszczurka, wąż'; bóstwo lub heros prawdopodobnie pochodzenia tesalskiego. Wymieniany w poemacie Hezjoda, w poezji Pindara i in. Heros, później deifikowany bóg sztuki lekarskiej, syn Apollona i księżniczki tesalskiej Koronis, lub Arsinoe, córki Leukipposa. Jego żoną była Epione 'Łagodząca / Kojąca bóle', dziećmi: Hygieia 'Zdrowie', Iaso 'Lecząca', Ajgle, Akeso i Panakeia 'Wszechlecząca/Lecząca wszystko' i synowie: Machaon i Podalejrios. Wychowywany przez centaura Chejrona, stał się tak biegłym lekarzem, że przywracał zmarłych do życia. Z tego powodu Zeus zabił go piorunem. Od imienia A. wywodził swoje pochodzenie ród lekarski Asklepiadów (najbardziej znanym z nich był Hippokrates). A. czczono pod postacią węża. Wyobrażany był jako brodaty mężczyzna, o gęstych włosach, ubrany w długi himation i trzymający kij. Atrybuty A.: owinięte wokół laski węże, również cyprys, oliwka, szyszki świerka, wieńce laurowe, niekiedy koza, koń lub pies. W kulcie otrzymywał przydomki: Paian 'Uzdrowiciel, Wybawca', Soter ton holon 'Zbawca wszystkiego i wszystkich'. Zajmował się wróżbiarstwem, patronował nad lecznictwem i terapią chorób. Z czasem stał się bogiem-zbawicielem, opiekunem ludzi i ich przewodnikiem moralnym. Jego kapłani byli lekarzami, stąd ich nazwa - Asklepiadzi (uważali się oni za potomka A.). W ofierze składano mu najczęściej placki, koguta lub kozę, zdażało się też, że ofiarowano np. złoty naszyjnik w formie węża lub monetę. W Atenach w marcu obchodzono święto ku czci A., zw. Asklepiaia. Poświęcony mu był czwarty dzień misteriów w Eleusis. W Epidauros organizowano na cześć A. igrzyska. W Rzymie święto Eskulapa i Vejovisa obchodzono łącznie w Kalendy styczniowe. Świątynię A. zwano Asklepeion; Asklepeiony istniały na wyspie Kos (Azja Mn.), w Pergamonie, Atenach, Koryncie, Epidauros, Knidos, w Trikka w Tesalii, w Dion; w Rzymie świątynia na wyspie Insula Tiberina na Tybrze po 293 p.n.e. Odpowiadał mu rzym. Eskulap.
Persefona - gr. Phersephónē, Phersephóne, Persephona, Persephoneia, Perefata, Pherphatta, Periphona, myken. pe-re-swa, łac. Proserpina, od gr. phero i phonos 'ta, która przynosi zagładę'; grecka bogini pochodzenia egejskiego, czczona też w Rzymie. Córka Zeusa i Demeter; występuje w micie o odchodzącej bogini, zw. z cyklem wegetacyjnym, następstwem pór roku itd. Porwana przez Hadesa, miała odtąd 1/3 roku spędzać w królestwie zmarłych, a resztę czasu - na ziemi. Mit ten tłumaczył też okoliczności, w jakich P. została boginią krainy zmarłych. Wyobrażano ją m.in. jako surową małżonkę siedzącą na tronie, z wieńcem na głowie i pochodnią lub rogiem obfitości w ręku. Atrybutami P. były: zboże w kłosach, maki, narcyzy, granat oraz czarna topola (symbol świata podziemnego). Nazywano ją w Grecji Κόρη 'Kore' (Dziewczyna, od gr. kore 'dziewczyna'), Άγνή 'Święta/Czcigodna'; z Demeter były czczone pod wspólnym mianem to theo 'dwie boginie'. Była boginią Podziemia, pierwotnie bogini pól, czuwająca nad kiełkowaniem ziarna, zapewne uosobienie sił żywotnych ziarna, jej funkcje też zw. z lecznictwem, uzdrawianiem. Podczas świąt wiosennych Ateńczycy prosili ją m.in., aby przyszła do Aten przez most na rzece Kephisos i była łaskawa dla rolników w czasie orki: "Przekrocz, Dziewczyno, most | Jak najprędzej: potrójne oranie już..." (F 133: 185). Wyrażenia zw. z P.: 'wstąpić jak w dom Persefony i mrok' (o duszy) - umrzeć; 'w państwie Persefony' - po śmierci; 'oglądać królestwo Persefony' - być martwym, łączą się z wierzeniami, że dusza, prowadzona przez Mojry, wchodzi do komnaty Persefony itp. Jej kult wchodził w skład święta gr. Proerosia, obchodzonego przed orką w polu; w 249 p.n.e. na ich cześć zorganizowano w Rzymie 'igrzyska tarentyńskie'. Jej kult podczas Ludii Saeculares (Świąt Stulecia). Poświęcony jej był ołtarz Proserpiny i Dis Patera w Tarentum; w Grecji świątynie Kore zw. Korian, np. w m. Ajgion. Utożsamiona z gr. Proserpiną.
Ejlejtyja - gr. Είλείθυια, Έλεύθυια, Έλεύθια, Έλύθια, kret. e-re-u-ti-ja, łac. Ilithyia, od ie. eleuqeroV- 'narodziny/wzrost' lub 'poród, połóg', wymieniana przez inskrypcje w piśmie linearnym B, Hezjoda w "Teogonii", Homera w "Iliadze" i in., bogini lub boginie (Homer mówi o 'Ejlejtyjach') porodu i rodzących (kobiet i samic). Córka lub córki Zeusa i Hery, siostra Hebe, Artemidy i Aresa; niekiedy uważano ją za matkę Erosa i Sosipolisa. Wyobrażano ją w długiej szacie, w obu dłoniach trzymającą pochodnie. Przyomki E. to: E. Einatia - czczona w Einatios na Krecie, i E. Protyreja 'Odźwierna'. W mitach i obrzędach występowała jako położnica. Była tą, która łagodziła ból. Do pomocy przy rodzeniu wzywały ją śmiertelniczki i boginie. Mogła być też bóstwem przyrody. Składano jej w ofierze amfory z miodem, kwiaty, ziarna zbóż, owoce, a także wełnę. Jaskinia E. - gr. 'σπέος Είλειθυίης' na Krecie jako miejsce narodzin E. była znaczącym ośrodkiem kultu; jej świątynie znajdowały się w całej Grecji, m.in. w Atenach, Koryncie, Argos, Sparcie, Olimpii, na Krecie, Delos, a także w Egipcie, Etrurii i Syrii. Utożsamiano ją z Artemidą, odpowiadała jej rzym. Fortuna.
Eros - gr. Έρως od gr. eros 'siła, żądza'; wymieniany w "Teogonii" Hezjoda, w liryce VII/VI p.n.e. i poezji aleksandryjskiej, bóg miłości. Według pierwotnych koncepcji, E. powstał z pierwotnego Chaosu, według innych, E. wykluł się z jaja pierwotnego, zniesionego przez Nyks, którego dwie połowy, rozdzieliwszy się, utworzyły Ziemię, a ze skorupy powstało niebo. W późniejszych czasach na ogół syn Ejlejtyi lub Iris; Hermesa i Artemidy; syn Aresa i Afrodyty lub Hermesa i Afrodyty. Najczęściej przedstawiany jako uskrzydlony bóg - jako chłopiec lub dziecko. Zaczepia bogów i ludzi, zjawia się nagle jak wiatr i atakuje ofiary; wyobrażany też jak gra w orzechy z Ganimedesem, jak sprzecza się z innymi bogami itp. Inne typy wyobrażeń E. w sztuce antycznej: E. ukarany przez matkę, E. zraniony kolcem róży, którą zrywał nieostrożnie. Jednym z bardziej znanych mitów w których występuje, jest mit o Psyche. Atrybutem E. była pochodnia lub łuk i strzały. Innymi imionami (synonimami) E. były: Anteros 'Miłość wzajemna', Póthos 'Żądza', Himeros 'Tęsknota Miłosna'; przydomki odnoszące się do jego wyglądu, charakteru etc.: Ptanós 'Skrzydlaty', Himeróes 'Powabny / Ponętny', Biaios 'Stosujący przemoc', Biemáchos 'Walczący Przemocą', Brotoloigos 'Gubiący ludzi', Deinós 'Straszny', Thermós 'Gorący', Thrasýs 'Zuchwały', Labrós 'Porywczy', Lyssóon 'Szalejący/Wściekły', Pikrós 'Gorzki', Pyrfóros 'Przynoszący ogień', Barýdzelos 'Bardzo zawistny', ponadto: okrutny, krnąbrny, chytry i przebiegły; w poezji: ágrios daimon 'dziki demon', glykýdakrys 'bóg słodkich łez/wywołujący słodkie łzy, słodkich łez dawca', glykýdoros 'słodko obdarowujący'. Przydomek Kosmogonos 'Stwórca świata' nadano mu w orfizmie, gdzie widziano w nim boga-Demiruga. Patronuje miłości duchowej; symbol i dawca piękna - stąd wyrażenia 'kwiat ambrozyjski Erosów i Charyt' i tego typu porównania służyły za komplementy; nektar Erosów 'miłość', eros / erosy - słowo pospolite (miłość). E. zapewnia ciągłość gatunków i wewnętrzną spoistość Kosmosu. Erosowi było poświęcone święto Erotidia, obchodzone w Tespiach co pięć lat. W Tespiach był czczony pod postacią kamienia. W Rzymie identyfikowano go z Amorem.
Selene - dosł. Księżyc, z gr. ά σιλάννα, σελήνη 'księżyc', σέλας 'blask/światło'; wymieniana w "Teogonii" Hezjoda bogini lunarna, córka tytantów Hyperiona i Thei, albo Pallasa Megameidesa, siostra Heliosa i Eos. Była kochanką Zeusa, ze związku z którym urodziła Pandię; ze związku z Endymionem miała pięćdziesiąt córek. Nazywana była też Mene 'Księżyc', określana przydomkami: Blada Selene, Długoskrzydła, Selene Utpotea 'Dwurożna'; przez Orfików nazywana Płodną Matką Roku. W związku z nią wymienia się gwiazdy i szlak "który na niebo się pnie"; bogini tarczy księżycowej, przejeżdżała nocą po niebie na srebrnym rydwanie zaprzęgniętym w dwa rumaki. Uchodziła za opiekunkę czarodziejów, patronowała magii miłosnej, najbardziej skutecznej podczas pełni. S. odgrywała rolę w magii miłosnej; zazdrosna kobieta zaklinała boginię, by ta złożyła niemocą / udusiła konkurentkę. Uchodziła też za opiekunkę srebra. W ofierze składano jej ofiary całopalne ze zwierząt lub substancji magicznych. Poświęcono jej dzień gr. θεων ήμέραι Cελήνης 'poniedziałek'. Utożsamiano ją z gr. Artemidą, Hekate, rzym. Dianą i Luną.
Helios - gr. Ή(ε)λιος , ΑFέλιος, od ήλιος 'słońce', wymieniany w poematach Homera i "Teogonii" Hezjoda; bóstwo z pokolenia tytanów, syn tytana Hyperiona i tytanidy Tei. Jest bratem Eos i Selene. Żoną H. jest Perseis, jedna z córek Okeanosa; miał z nią kilkoro dzieci: czarodziejkę Kirke, Ajetesa, Pasifae i Persesa. Innymi jego żonami były nimfy: Rode/Rodos, z którą miał synów Heliadów i córki Heliady; i Klymene, która urodziła Faetona; w ludowej mitologii nowogr. za jego córkę uchodziła także Iljojéniti. Przedstawiany jako mężczyzna, głowę jego otaczają promienie, przypominające złote włosy, mieszka w pałacu, w którym zasiadał na tronie. Wyjeżdża na niebo ognistym rydwanem, zaprzężonym w 4 niezmiernie szybkie konie o imionach Pyroeis, Eoos, Ajton i Flegon, wyruszał w kraju Indii, by zanurzyć się w falach Okeanosa, gdzie odpoczywał do świtu. Sam wypoczywa w złotym pałacu, skąd wyrusza następnego ranka. Jego droga powrotna wiedzie pod ziemią lub pod Okeanosem, otaczającym świat. Helios przepływa go na wielkiej, wydrążonej czaszy. W jego otoczeniu znajdowały się Hory; do niego należały stada byków wypasanych przez jego córki Heliady; byki te były nieskazitelnie białe, z pozłacanymi rogami, i pasły się na wyspie Trinakii (Sycylia). Przedstawiano go uwieńczonego koroną z promieniami słonecznymi, lub wieńcem ('wieńcem Heliosa' nazywano gałąź białej topoli), na rydwanie. Jego świętymi zwierzętami były: konie, wilki, koguty i orły. Nazywano go też często Tytanem lub Hyperionem (od imienia ojca). Był personifikacją słońca. Widział wszystko, co się dzieje na świecie, stąd też był wzywany na świadka przysiąg, może karać ślepotą złoczyńców, miał też moc leczenia ślepoty. Uchodził za dawcę życia. W ofierze składano mu jagnięta, dziki, w Sparcie składano mu ofiary z koni. Podczas święta ku jego czci, zw. Haliea składano mu ofiarę z 4-ech zaprzęgniętych do rydwanu koni, które następnie wrzucano do morza. Procesje ku czci H. i Hor wchodziły w skład świąt Apollina w Atenach. Poświęcono mu dzień gr. θεων ήμέραι Ήλίου 'niedziela'. Wielki posąg H. istniał na wyspie Rodos, u wejścia do portu (jeden z cudów świata). Ośrodki kultu: Korynt, Argos, Trecenach, Elis i in. Identyfikowano go z gr. Hyperionem, Apollonem, Rzymianie - z Sol.
Eos - od gr. ēōs 'jutrzenka, poranek', 'zorza'; wspominana w poematach Homera, córka tytana Hyperiona i tytanidy Tei, siostra Heliosa i Selene. Małżonka Astrajosa, któremu urodziła Zefira, Boreasza, Notosa, gwiazdy i Eosforos 'Światłonośną', matka herosów: Emationa i Memnona. Każdego ranka wyjeżdżała z toni morskiej na wozie zaprzężonym w rumaki. Przedstawiano ją jako piękną, młodą kobietę jadąca po niebie w rydwanie zaprzężonym w parę koni lub wołów, albo dosiadającą konia, muła lub wołu. Rosę interpretowano jako łzy E.; czczono ją też pod imieniem: Hemera 'Dzień', i z przydomkami: Rhododáktylos 'Różanopalca', Χρυσόθρονος 'Zasiadająca na złotym tronie', Έύθρονος 'Zasiadająca na pięknym tronie', znano też ją jako E.-Pasifae. Bogini-personifikacja jutrzenki, poprzedzająca na niebie Heliosa. S. poświęcono świątynię-wyrocznię k. Talamai w Lakonii. W Rzymie utożsamiano ją z Aurorą.
Inne postacie mitologiczne
Mojry - gr. Μοιραι, od gr. moira 'los, część, przydział, przeznaczenie, szczęście', meiromai 'przydzielić los / część, rozdzielić coś, otrzymać w udziale'; pierwsze wzmianki o Mojrze w poematach Homera, o Mojrach - w "Teogonii" Hezjoda. Mojry były córkami Zeusa i Temidy, lub córkami Nocy. Śmierć przypisywano właśnie jej, wyobrażano sobie np. że M. porywa duszę do podziemia. Mojra jest nieubłagana, najczęściej występuje jako bogini śmierci. Pierwotnie wyróżniano jedną M., władającą przeznaczeniem wszystkich istot ludzkich, później - trzy m., siostry: Atropos, Kloto i Lachesis, które wyobrażano jako prządki, na których wrzecionie znajduje się nić życia: pierwsza - Lachesis (Przeznaczająca / Odmierzająca, od lanchano 'uzyskać od losu, dostać w udziale') przędła nić, Kloto (Prządka/Przędząca, od klōthō 'przędę, splatam') odmierzała, a Atropos (Nieodwracalna, od atropos 'niezmienny, nieubłagany') przecinała ją. Każdy człowiek ma swoją "mojrę" tj. swoją "część" (życia, szczęścia, nieszczęścia). Mojry zwykle pojawiały się w otoczeniu Olimpijskich bóstw, najczęściej jako towarzyszki lub atrybut Zeusa, były mu też całkowicie podległe. Epitety: βιοστερέτις, ούχ, όσίη podkreślały jej wrogi stosunek do życia ludzkiego. Jako οίχτροτάτη prowadzi duszę zmarłego do podziemia; są też określane jako 'pięknoramienne', 'podziemne', 'przerażające'. M. to personifikacja przeznaczenia człowieka, los, który przypada każdemu człowiekowi; stąd powiedzenia 'M. zgasiła siłę życia', 'Moira wyprzędła nić' znaczyły, że ktoś umarł, łac. Clotho me, sacua necauit 'Kloto mnie sroga zabiła' - ts. M. personifikowała przeznaczenie, uosabiała prawo, którego muszą przestrzegać ludzie i bogowie. Wierzono, że Mojry pojawiają się przy narodzinach dziecka, stały przy kołysce i przepowiadały mu przyszłość (czasami w ich towarzystwie zjawiała się Ejleithyja); mogły wyznaczać czas porodu, a jednocześnie występować w charakterze położnic. Trzy M. wyznaczały długość życia każdego człowieka od narodzin aż do śmierci za pomocą nici, którą jedna przędła, druga zwijała, a trzecia ucinała, kiedy życie dobiegło końca. Były zbliżone do bóstw narodzin. W ofierze składano im gołębice, brzemienne owce, pukle włosów. M. miały świątynie w Koryncie, w Tebach i w Sparcie. Posągi dwóch Mojr stały w Delfach w świątyni Apollona, ołtarz Mojr znajdował się w Olympii k. ołtarza Zeusa. W Rzymie M. identyfikowano z Parkami.
Tyche - gr. Týchē, dosł. 'los, zrządzenie, przypadek', od gr. tyncháteon 'zdarzać się, przytrafiać się'; bogini grecka. Córka Zeusa, uważana niekiedy za jedną z Okeanid lub Muz; towarzyszka Mojr i Persefony. Wyobrażana, jak żongluje piłką (metafora zwodności losu). Przedstawiana też z rogiem obfitości, ze sterem, z małym Plutosem na rękach, ze skrzydłami, na kole lub kuli (znak zmienności). W Mylasach czczona z przydomkami: gr. Τύχη Έπιφανής i Τύχη Άγαθή 'Dobry Los'; oprócz tego opisywano ją jako 'Zbawczą Tyche', ślepą, zawistną, nieszczęsna, złą lub dobrą. Była boginią przeznaczenia, ślepego trafu, kierowała losami ludzi i ludów; rozdaje ludziom ich dolę zupełnie przypadkowo. Była kapryśna i zmieniająca losy ludzi wedłe upodobania; stąd np. wyrażenie "Igraszką Tyche jest życie... między bogactwem a nędzą błąka się wciąż" (A.P. X.80). Wpływem T. tłumaczono np. powodzenie lub jego brak w sporcie, w służbie na okręcie, w miłości itp. Każdy miał swoją własną T., która rodziła się z nim i ciągle mu towarzyszyła, królowie mieli swoje tychai, wiele miast miało też własną Tychę (np. Tyche Antiochii), której nadawano specyficzny wygląd. Ośrodku kultu: Ateny, Teby, Megara, Aleksandria i in. Odpowiadała jej rzym. Fortuna.
Nike - gr. Νίκη 'Zwycięstwo', czczona w Grecji i Rzymie alegoryczna postać zwycięstwa. Córka tytana Pallasa i nimfy Styks, siostra Zelosa, Kratosa i Bii; Towarzyszka zabaw Pallas Ateny. Przedstawiana ze skrzydłami u ramion szybko mknąca przez powietrze, atrybuty: gałązka palmowa i wieniec na głowie. Pierwsze plastyczne wyobrażenia N. pochodzą z V w. p.n.e., i przedstawiają N. latającą lub biegnącą, obok Zeusa lub Ateny. Genetycznie związana z zawodami sportowymi i igrzyskami delijskimi. Jako Nike Apteros 'Bezskrzydła' - była czczona na Akropolu w Atenach, inny epitet: Niosąca Zwycięstwo. Uosobienie Zwycięstwa i posłanka bogów. Zsyłała zwycięstwo na wojnie, w czasie igrzysk sportowych i przeciwnościach życiowych. Wyobrażano sobie, że sama N. wieńczy zwycięzcę świętą gałązką i tainią (wstęgą) i udziela mu w ten sposób nieśmiertelności. Nike zajmowała się wg wierzeń przygotowaniami do obchodu zwycięstwa, sama zabija ofiary, roznieca ogień i stawia tropaion. W Atenach N. była jedynie epitetem Ateny. Poświęcona jej była świątynia na Palatynie (Rzym). Zwyczajowo zwycięzca wyścigu maratońskiego miał obowiązek wystawić w mieście pomnik N. lub palladion. N. odpowiadała rzym. Victorii.
Tytani
Kronos - najmłodszy z pokolenia Tytanów, syn Uranosa i Gai. Zdetronizował ojca, by zająć jego miejsce. Ze związku z Filyrą miał synów: Chejrona i Afrosa, ze związku z Reą - synów i córki (bogów olimpijskich), które połykał, wiedząc, że będzie przez nie pokonany. Gdy Rea urodziła szóste dziecko (Zeusa), Kronos połknął zamiast niego kamień zawinięty w pieluszki. Wskutek Tytanomachii Kronos został zdetronizowany, i odtąd miał przebywać w złotej grocie na wyspie gdzieś na zachodzie. Bóg plonów i pogody. W ofierze składano mu płody rolne; do jego kultu należał też ~ obrzęd pokrywania wełną kamienia Kronosa. W Olimpii, odgrywał rolę podczas Igrzysk olimpijskich. Poświęconym mu dniem była gr. θεων ήμέραι Κρόνου 'sobota', kojarzono go też z górami (np. toponim 'góra Kronosa'). 12 dnia Hekatombajon w Atenach obchodzono Kronia 'dożynki, święto ziarna' na pamiątkę złotego wieku za panowania K.; na Rodos podczas Kroniów obcinano niewolnikowi głowę sierpem i jego krwią spryskiwano ziemię. Identyfikowany z rzymskim Saturnem.