Barok-„perła o nieregularnym kształcie”<rodzaj niepoprawnego rozumowania> Francuski klasycyzm-W europie triumfuje barok a Francja kultywuje sztukę klasyczną.Nad czystością i zgodnością ze starożytnymi regułami czuwa Akademia Francuska.Tworzą wybitni twórcy teatralni: Pierre Corneille, i Jean Racine i świetny komediopisarz Molier.Muzyka-wielki rozkwit, wybitni kompozytorzy,.We Włoszech króluje Antonio Vivaldi(efektowne, barwne kompozycje, oddają zmysłowe zamiłowania ludzi tej epoki) W Niemczech Jan Sebastian Bach (indywidualista) W Anglii Niemiec Georg Friedrich Händel i Hanry PurcellOpera-łączy słowo, muzykę i obraz.ucieleśnia dążenia do sztuki uniwersalnej działającej na wszystkie zmysły. Powstała przypadkiem.Grupa włoskich intelektualistów chciała zrekonstruować antyczną tragedię na podstawie wskazówek Arystotelesa wynikiem była opera którą po raz pierwszy wystawiono w 1597r.Pierwsza stała scena operowa powstała w Polsce na dworze Władysława VIBarokowa poezja-nastawiona jest na wieloznaczność.Poeci sugerują czytelnikowi akieś sceny, po to by po chwil je zakwestionować.Wykorzystują w tym celu różne środki stylistyczne, np. ekwiwokacje, przerzutnie, inwersje, kalambury, paradoksy, antytezy i oksymorony, a więc figury wewnętrznie sprzeczne nadające jasnego sensu. poezja metafizyczna-(XVI i XVII)łamali klasyczne reguły i wprowadzali do liryki język nauki,filozofii oraz teologii;mieszały w ryzykowny sposób tematykę religijną,filozoficzną i erotyczną,wyrażały atmosferę sceptycyzmu i niepewności;termin ten powstał w Angli,odnosil się do Johna Donne'a i jego naśladowców,M.Sęp-Szaryński//Cechy s.B niepokój-sztuka wywołuje u widza wrażenie niepokoju ruch-„wszystko leci,płynie i zmienia się” nieład-pojawia się wrażenie chaosu skomplikowanie-trudne skoplik.formy niejasność-skomplik.kompozycja wymaga wysiłku od odbiorcy,zmusza do namysłu nad sensem życia indywidualizm-dążenie do wartości ogólnych pewnych zastępuja prawdy indywidualne dysharmonia-dążenie do ujawnienia nowego porządku świata,polegający na harmonii przeciwieństw zmysłowość-sztuk.b.dziala na zmysły odbiorcy,chce olśnic bogactwem form i ozdób MalarstwoCaravaggio(„Złożenie grobu”).Rubens(„Betsabee w kąpieli”) Rembrandt(„Lekcja anatomii doktora Tulpa')Velazquez(„Wenus z lustrem”) Obrazy: Pieter Claesz „Martwa natura”, Jan de Heem, Nicolaes van Veerendael „Martwa natura z kwiatami, krucyfiksem i czaszką” Juan de Valdes Leal „Alegoria marności świata” Frans Hals„Młodzieniec trzymający czaszkę” Hieronim Cock „Ruiny rzymskie” J.Bruegel zw Aksamitnym „Martwa Natura”; Caravaggio „Narcyz nad źródłem” Nicolas Hillaed „Młodzieniec wśród róż” /// Nicolas Poussin- Et Arcadia ego/m, Giuseppe Arcimboldo- Warzywa?, Jesień/MGeorges de La Tour- Maria Magdalena/ DATY GRANICZNEfazy w Pol f.Iwczesny b.1580-1620 IIf.dojrzały b.1620-1680 IIIf zmierzch1680-1740//1573-pierwszy król elekcyjny 1648-powstanie Chmielnickiego 1655-Potop szwedzki1660-pokój oliwki 1683-odsiecz Wiednia 1545-1563-sobór trydencki (Europa)ostatnie ćwierćwieczeXVI-połXVIII(polska)styl opozycyjny do klasycyzmu renesansowego Polska1632-Władysław IV Waza,krolem Pol 1652-pierwsze zerwanie sejmu(liberum veto) 1674-1696-JanIIISobieski krolem 1717-Sejm Niemy Europa 1648-koniec wojny trzydziestoletniej 1682-Piotr I-carem Kontrreformacja:-sobór w Trydencie(1545-1563)była to reakcja Kościoła na ruchy reformatorskie,chcieli wprowadzić porządek w kwestiach wiary formułując oficjalną doktrynę katolicką.,był to początek New ruchu który zmierzal do odbudowy Kościoła,skierowany przeciw różnowiercą Jezuici-główni szermierze kontrreformacji,1534-Ignacy Loyol założyl zakon,idea:absolutnego posłuszeństwa i wyrzeczenia się wolności=lek na wątpliwości dręczące ludzi.wyróżniali się wysokim poziomem intelektualnym,troska o edukacje młodzieży,kolegia-sieć szkół założona przez j./poł XVIw.przybyli przedstawiciele do pol,1564-pierwsze kolegoum w pol,M.Sęp Szarzyński tworzył pod wpływem jezuitów.Kościoły j.bogate formy architektoniczne,obfitośc wystroju wnetrz.sztuka j.miala olśniewać,porywać i przyciągac widzów,zainteresowanie poezją i dramatem
PRZEDSTAWICIELEMikołaj Sęp-Szarzyński(1550-1581)najwcześniejszy przedstawiciel baroku.w młodości związany z protestantyzmem,nawrócił się pod wpływem jezuitow na katolicyzm.znał język Dantego i Petrarki,pisał wiersze religijne,”Rytmy abo wiersze polskie”jeden z najważniejszych tomów poetyckich w całej naszej literaturze ,jest tam zawarta barokowa wizja świata,świat pogrążony jest w ruchu,jedynym stałym punktem we wszechświecie jest Bóg,paradoksalny nieruchomy przyjaciel człowieka,wiersze przenika niepokój,pisze w sposób skomplikowany i wieloznaczny.jest to poezja pojęciowa i logiczna,dzieki niej poeta ujawnia paradoksy istnienia Wacław Potocki-poeta moralista,wyznawca arianizmu,po edykcie o banicji braci polskich(1558)przeszedl na katolicyzm;poeta gorzki,nazywano go Diogenesem polskim(bez złudzen spoglądał na swiat i ludzi;Diogenes chodzil w dzień z latarnią mowić ze szuka człowieka);plastyka języka,atakująca zmysły i wyobraźnię Wiliam Szekspir-brak studiów,znal tylko lacinę,(Hamlet,Romeo i Julia,,Makbet)tematem sztuk jest ludzka natura D. Naborowski (1573-1640 był najbarziej wykształconym spośród twórców tej epoki. Przez 12 pobierał nauki na różnych europ. uniwersytetach. Mówił swobodnie po włosku francusku i niemiecku.Znał łacinę i grękęŻycie spędził jako nadworny medyk i dyplomata w służbie kalwińskiej gałęzi rodu Radziwiłłów .D.Naborwski należał do intelektualnego nurtu poezji XVII w. (określanego czasem mianem manieryzmu) był twórcą poruszającym się w zamkniętym świecie kultury, bawił się uczonymi aluzjami do starożytnej poezji i mitologii, popisywał się wykształceniem i erudycją. D.N był mistrzem w budowaniu wiersza, utwory logiczne i uporządkowane, N.jest wrażliwy na brzmienie słowa, stosuje wymyślne instrumentacje głoskowe. Jego poezja jest jednak bezradna wobec niezrozumiałego świata. Poeta odwraca się z lękiem od chaotycznej rzeczywistości. Zabawia jedynie czytelnika swoją władzą nad słowami. Chaosowi świata przeciwstawia precyzyjny porządek wiersza.( DZIELA: Na oczy królewny angielskiej)Jan Białostocki (1921-1988)-historyk sztuki, wybitny znawca sztuki renesansu i baroku Henry King ang poeta metafizyczny, dostojnik kościoła anglikańsk Jarosław Marek Rymankiewicz wybit poeta, pisarz i historyk literatury, często nawiązujący w swojej twórczości do toposów i motywów kultury baroku Molier-w mistrzowski sposób pokazane charaktery epoki:dusigrosze, obłudni dewoci,hipochondrycy, ambitni nad miarę swojego rozumu i urodzenia mieszczanie. Jest wielkim demaskatorem ,odkrywa przed widzem iluzje ludzkich postaw, ujawnia fałszywe pozory, wyśmiewa strojenie się w cudze piórka. W jego utworach widać dążenie do klasycznego ładu.Zbigniew Morsztyn-najważnieszym tematem twórczości była wojna,żywot żołnierski był przede wszystkim problemem moralnym.Uprawiał też poezję filozoficzną.Świat widział w ruchu i kapryśnych przemianach, w człowieku uśpionego niewolnika. Pedro Calderon de la Barca-jeden z głównych przedstawicieli złotego wieku dramatu hiszpańskiego.Pisał głównie sztuki filozoficzne i religijne. Jan Andrzej MorsztynMarinista,Nie przejmował się sprawami wiary, którą często zmieniał,Był ulubieńcem kobiet,Nie zadbał o wydrukowanie swoich wierszy, pisał tylko do czasu zrobienia kariery ,Współzawodniczył z Marinem,Był wykształcony,znał francuski i włoski,Uciekł w przebraniu do Francji,Przeszedł do historii jako skąpiec,Temat wiarszy- miłość kojarzona ze smiercią,(DZIELA: O swej pannie, Do tejże, Do trupa) Marino - Jego zimna, intelektualna poezja przetwarzała bowiem kapryśny sposób staro- inowożytne wątki literackie. Nie chciał opisywać natury. Autor „Adon” Peter Paul Rubens- Porwanie córek Leukippossa, Ogród miłości Samuel Twardowski- Nadobna Paskwalina
FILOZOFIA Filozofowie Baroku-nie mają wątpliwości że piękno jest subiektywne; wynika z ukształtowania naszych zmysłów i indywidualnych skojarzeń. Racjonalizm(łac-rozum)-pogląd filozoficzny polegający na uznaniu absolutnego prymaturozumu w procesie poznawania świata. Galileusz-wł.uczony,Galileo Galiei,jako pierwszy posłużył się teleskopem do obserwacji nieba,zrozumiał,zewszechswit jest inny,”Stoje w obliczuistnego kłębowiska obrotów{nieba}i dałby Bóg,bym potrafił je kiedyś rozplatać”,próba oparcia ludzkiej wiedzy na matematyce”Filozofia zapisana jest w ..” Blaise Pascal-matematyk,filozof,fizyk fr,sformuował podstawy rachunku prawdopodobieństwa i rachunku różniczkowego,wynalazł pierwszą maszyne matematyczną,//-pytanie o kondycje człowieka, krottkos trwania ludzkiego zycia w zestawieniu z rozległością wszechświata stanowi bolesny problem.”Człowiek to najslabsza w przyrodzie trzcina,ale trzcina myśląca”.O godności ludzkiej stanowi rozum.Obok porządku rozumu istnieje porządek serca=jedyna forma kontaktu z Bogiem Giordano Bruno(1548-1600)włoski myśliciel,mag,zwolennik nauki Kopernika,glosił ideę o nieskończoności wszechświata,oskarżony o herezję,spalony na stosie Kartezjusz(Rene Descartes)-racjomalizmNarzedziem służącym poznaniu jest rozum,zmysły mogą przekazywać nieprawdziwą wiedzę.Aby uzyskac pewna wiedze należy się wyzbyc dawniejszych przekonań.Poddawanie w wątpliwość wszystkiego.Filozof niczego nie był pewny, mogl być pewny ze watpi-wiec mysli(„mysle wiec jestem) najwybitniejszy filozof XVIIw.Szukał nowego fundamentu poznania, odrzucił wiedzę opartą na zmysłach.Uznał wreszcie że z faktu myślenia wynika niezbicie istnienie człowieka idea zawiera się w kartezjańskiej sentencji Cogito ergo sum.Wprowadził podział na podmiot(myślenie) i przedmioty (rozciągłość). Tomasz Hobbes-zwolennik materializmu,wszystkie istoty składają się z cząstek materii,s świadomość-ruch cząsteczek mózgu. Izaak Newton-świat-mechanizm działający z matematyczną precyzją.Wszystkie zachowania ciał można wyjaśnić prawem powszechnego ciążenia i prawam ruchu cial. Baruch Spinoza-równość między Bogiem i przyrodą.Wszystko co się dzieje na świecie jest konieczne, wynika z woli boga,wszystko należy przyjmowac z pelnym spokojem Gottfried Wilhelm Leibniz-świat składa się z niepodzielnych, posiadających duchowy charakter cząsteczek-monadWIERSZE* Myśli”-B.Pascal-są to refleksje na temat Boga,człowieka i świata „człowiek to tylko trzcina,ale trzcina mysląca” logicznie podejście: jeśli uwierzymy w Boga,a on rzeczywiście istnieje zyskamy wieczność,jeśli go nie ma nei stracimy nic,bo nei ma nic więcej poza światem materialnym,jeśli odrzucimy istnienie Boga możemy stracić wiecznośc i niczego nie zyskać.Dletego lepiej Wierzyc *Życie jest snem(de la Barca)-Akcja dramatu podejmującego najważniejsze dla epoki tematy dzieje się w Polsce (autor nie zna kraju-obraz jest czystą fikcją) Władca Brasilio rozkazał uwięzić swojego malutkiego syna Zygmunta s wieży na pustkowiu.Zrobił to bo uwierzył horoskopowi (syn miał być potworem).Gdy dorósł ojciec poddał go próbie:we śnie przeniósł do pałacu i uczynił królem.Zygmunt myślał że to sen i zachowywał się tak jak w przepowiedniach (we śnie wszystko wolno).Został uśpiony i przeniesiony powrotem do wieży i nie wiedział już co jest jawą a co snem.Jednak potrafił się uwolnić i przezwyciężyć przekleństwo losu.”*Pamiętniki”J.Ch.Paska-zywa barwna narracja.Zawieraja autoportret Sarmaty.dzielo dzieli się na 2 czesci:1(lata 1656-1666)-to czesc wojennej tułaczki i żołnierskiego zycia Paska.2-to zycie ziemianina,Paska,który osiadl we wlasnej siedzibie
HAMLET-uosabia mądrość,wrażliwość i brak woli do działania,duński królewicz nei może się pogodzić ze złem istnienia,zdaje sobie sprawe,ze sprzeciwienie się złu pociągną za sobą kolejne zbrodnie hamletyzować-przeżywac wewnętrzne rozterki,wahania i nie umieć podjąć decyzji;problem=czy warto żyć?bohater wbrew sobie pomścil ojca,mimo ,ze nie było wtym sensu Hamlet-młody Książe duński,niezdecydowany (Hamlet senior)zmarły wladca Danii Gertruda-matka Hamleta,po śmierci męża poślubila szwagra,została krolową Klaudiusz-król Danii,brat zmarłego władcy Poloniusz-dworzanin idealny,miał skłonnośc do podsłuchiwania Laertes-syn Poloniusza Ofelia-panna smętna,zakochana w Hamlecie,miłość pomieszala jej zmysły Fortynbras-bojowy Książe Norwegii Biedny Yorrick-najsłynniejsza czaszka w liter.światowej,należąca niegdyś do królewskiego błazna,wykopana przez dowcipnych grabarzy akcja H.dowiaduje się od ojca(duch)że został on podstępnie zgładzony przez brata,żąda od dsyna pomszczenai krzywdy,H nie może się zdecydowac,udaje obled, co niepokoi rodzinę,na jego polecenie grupa wędrownych aktorów odgrywa przed królem i królową scenę ich zbrodni(motyw teatru w teatrze)król wysyła na przeszpiegi Poloniusza,zostaje zabity przez Hamleta.Klaudiusz wysyla H z listem do Anglii(mieli oni uciać glowe oddawcy listu)Ofelia popada w obłęd=topi się,H poznaje treśc listy=nie jedzie do Ang.,musi się zmierzyć z Laertesem jego szpada jest zatruta,a gdyby to zawiodło H.ma się napić zatrutego wina,ale królowa wypija wino.H zanim umrze przebija szpada na wylot stryja,na koniec pojawia się Fortynbras,sprzata scenę oraz koronę Duńczykom cytaty”coś się psuje w państwie duńskim”, „więcej jest rzeczy na ziemi i w niebie,niż się ich śnilo waszym filozofom”,”-Cóż czytasz,mości książę?-Slowa,słowa,słowa””Choć to szaleństwo,jest w nim przecie metoda” „Być ,albo nie być.Oto kjest pytanie” „Reszta jest milczeniem”„MAKBET” W. Szekspir: szekspira interesował problem władzy,nie traktował jej jako obowiązku(J.Kochanowski)lub politycznych mechanizmów(jak Machiavelli)władza była namiętnością zżerającą ludzką duszę;tytułowy bohater jest najpierw niewolnikiem swojej żądzy,potem swojej zbrodni cechy dramatu: *złamanie zasady 3 jedności (czasu- akcje poszczególnych aktów oddziela czasem kilka tygodni lub nawet lat, Akcja toczy się w połowie XI wieku. w utworze pojawiają się rzeczy z innych epok [np. Fleance mówi o bijącym zegarze, a żołnierz o działach]., miejsca- Akcja rozgrywa się w Szkocji oraz w Anglii. W Szkocji - na wrzosowiskach, obok pola bitwy, na zamku w Forres, na zamku w Inverness, w jaskini, w Dunzynan i w lesie Birnam.W Anglii - w pałacu królewskim., akcji- epizody nie mające bezpośredniego wpływu na akcję), *brak chóru (zdynamizowanie przebiegu wydarzeń), *rezygnacja z zasady decorum ( autor wprowadza w wypowiedzi aktorów wyrazy potoczne, wulgarne, ukazywanie śmierci aktorów na oczach widzów) ** zerwanie z zasadą jedności estetyk (sceny komiczne przeplatane z tragicznymi) *sceny zbiorowe (na scenie pojawia się więcej niż 3 aktorów, n. Sceny batalistyczne) *wprowadzenie na scenę postaci o niejasnym statusie ontologicznym, czyli „nie wiadomo skąd” (obecność czarownic, zjaw, itp. - postacie fantastyczne, kara za zbrodnie jest wynikiem świadomych wyborów bohaterów) *pogłębienie psychologiczne postaci (postacie wewnętrznie skomplikowani -Makbet, Lady Makbet) *budowa( skomplikowana -wielość wątków, konfliktów, zaskakujące zwroty akcji, kilka punktów kulminacyjnych). Topos świata teatru- pochodzi on ze starożytności, Szekspir ukazał w swych utworach teatralność życia -często mamy doczynienia z teatrem w teatrze ->monolog Makbeta. Życie jest ukazane jako sen lub labirynt. Geneza: -został napis. 1606 a wyd.1623,-opiera się na źródłach hist., utwór oparty na kronikach Ralpha Holinsheda, który opisał dzieje morderstwa dokonanego na 1.królu Szkocji. Makbet. Język "Makbeta" jest bardzo poetycki. Występuje wiele metafor. Ich podstawą są najczęściej części ciała, anioły, diabły, rośliny i zwierzęta. Postacie: Makbet-Wódz szkocki. Po zwycięskiej bitwie otrzymuje tytuł tana Kawdoru. wierny, odważny rycerz. Wizja zdobycia tronu powoduje przemianę wewnętrzną Makbeta i prowadzi do jego upadku. Początkowo Makbet ma wątpliwości, czy popełnić pierwszą zbrodnię, jednak po namowach żony, Lady Makbet, decyduje się zabić Dunkana. Pierwsza zbrodnia otwiera drogę do popełnienia kolejnych. Został wybrany na króla i gotów jest od tej pory zrobić wszystko, by nie stracić władzy. dręczą go koszmarne wizje, ale konsekwentnie realizuje swój plan. Z czasem śmierć przestaje robić na nim wrażenie, czego dowodem może być jego reakcja na śmierć Lady Makbet. Jest złym królem, mówi się, że stosuje tyrańskie metody rządzenia. Żądza władzy prowadzi go ostatecznie do całkowitego upadku i śmierci. Lady Makbet-Żona Makbeta. silna i bezwzględna. Gotowa na wszystko, by żyć u boku męża - króla Szkocji. namawia Makbeta do zabicia Dunkana. nie ma rozterek moralnych. Kieruje postępowaniem słabego i wrażliwego męża. Z czasem Makbet staje się coraz silniejszy i wymyka się spod jej władzy. z silnej kobiety zmienia się w słabą, chorą psychicznie osobę. Nie jest w stanie poradzić sobie ze złem, którego dokonała razem z mężem, nie akceptuje też tego, że mąż się od niej odsunął. Nie widzi sensu żyć dalej, popełnia samobójstwo. Malkolm -Syn króla Dunkana, brat Dunalbeina. Po zabójstwie króla ucieka ze Szkocji z obawy o własne życie. Namawia Makdufa na zbrojne wystąpienie przeciwko Makbetowi. Po zdobyciu zamku Makbeta, zabija go, po czym zostaje królem Szkocji.Donalbein-Syn króla Dunkana, brat Malkolma. Po zabójstwie króla ucieka ze Szkocji wraz z bratem. Makduf-Szkocki pan.znajduje zamordowanego Dunkana. Popadłszy w niełaskę u króla Makbeta ucieka do Anglii, gdzie organizuje wojsko, które ma obalić tyrana. Ma też osobisty powód, by doprowadzić do śmierci Makbeta - wie, że na zlecenie Makbeta zamordowano całą jego rodzinę. Banko-Szkocki dowódca. Czarownice przepowiadają mu, że będzie ojcem królów. Ta przepowiednia ściąga na niego śmierć, ponieważ Makbet dążył do likwidacji wszystkich potencjalnych konkurentów. Motyw krwi i korony -symbolem władzy jest korona i właściwie nie ma innego sposobu na jej zdobycie, jak przelanie czyjejś krwi.
Literatura Marinizm- 1 z najważniejszych nurtów poezji eur XIIw. Nazwa od wł poety Marina.Mariniści pisali zwykle utwory erotyczne, wpływ marinizmu można odnaleźć w twórczości religijnej (w baroku bardzo łtwo mieszano doświadczenia religijne z miłosnymi)Konceptualizm-traktował wiersz jako rebus,który-opierając się na koncepcie(zaskakującym pomysle),miał swoją budową podkreślać tajemniczość i niejednoznaczność świata.Pointa powinna wykorzystywać zestawienie sprzeczności(„Do trupa”A.Morsztyna,trup w lepszej sytuacji niż zakochany)Sensualizm-podkreślał wagę zmysłowego odbierania świata,za najważniejszy zmysł uważano wzrok.Sensua.kształtował bogatą w róznorodne środki stylistyczne technikę poetycką,którą dziś kojarzymy nieodmiennie z lit.baroku.Panegirykutwory wychwalające cnoty swoich panów.Sylwa Takie rękopisu określa się ze względu na ich różnorodną zawartość mianem sylwa(z łac.silna rerum `las rzeczy'Koncept- poeta barokowy, by odtworzyć dziwną, niepojętą naturę świata, musiał się wykazać niezwykła pomysłowością, dążąc do nieustannego zadziwiania czytelnika. Taki niezwykły pomysł to koncept. Mógł się realizować zarówno na płaszczyźnie treści( np. zaskakujące i nielogiczne porównania, czyli ujawnienie ukrytego podobieństwa w rzeczach do siebie z pozoru całkiem niepodobnych), jak i formy ( np. oparcie całego utworu na jednym środku stylistycznym). Sarmatyzm-ideologia i kultura szlachty pol dominującą między końcem XVI a schyłkiem XVIIIwieku.Cechy:skłonność do megalomanii,ksenofobia,drugi język łacina,byli katolikami,skłonnośc do opowiadań niestworzonych historii,kult etosu rycerskiego-prawdomówność,przepych ceremoni,nadużywanie runków, warcholstwo. pieniactwo, prywata,kosnerwatysci zamknieci na nowości naukiSarmacki mesjanizm-wiara w wyzszosc wlasnego narodu nabierala w sarmackim społ.cech religijnych.OPolacy mieli być nowym narodem wybranym,którego dziejowa misja jest obrona Europy krzyza przed azjatyckim polksiezycem. Sarmacka ksenofobia-nie chęć do cudzziemczyzny i lęku wobec obcych.konserwatyzm-przywiazanie do tradycji i niechęć wobec wszelkich reform oraz innowacji kosmopolityzm-postawa holdujaca obcym wzorom,zapatrzenie w zagranice,lekceważenie wlasnej kultury-„obywatel swiata” rokoko-ostatnia faza baroku,styl charakteryzujący się lekkością,ulotnością,wdziękiem.oddzialal na mode,architekture wnetrz,sztuke uzytkowa,malarstwo estetyka brzydoty-dziedzina filozofii,zajmujaca się sadami dot brzydoty;uprawiana już w starożytności,jako odrebna nauka pojawila się w pol 18 w poeta wyklety-tworca zbuntowany przeciw obyczajom,prawom i obowiązującym wzorcom spol,pierwowzor:Francois Villon turpizm-wlaczenien w obreb poezji motywow brzydoty,kalectwa,choroby,śmierci,obdarzając szczególnym zainteresowaniem przedmioty i zjawiska odrażające,zniszczone,naznaczone piętnem rozkładu lub byle jakie,znajd się w opozycji do uswieconej dziedziny tematow poetyckich(„Czyści”-Grochowiak)Nurty w lit n.Dworski-(Jan Andrzej Morsztyn) rozwija się na dworach magnackich i królewskich.uprawiany był na wzór europejski, modna stała się poezja Marna.Poezja dworska miala zaskakiwać odbiorcę, dowodzić mistrzostwa autora, bawić i uatrakcyjniać uczty i dworskie spotkania n.Sarmacko-szlachecki- (Pasek, Potocki) charakter dla szlacheckich dworów ziemiańskich, odległych od miastLiteratura tego nurtu przykłada ogromną wagę do rodzimych tradycji, tworzyła własną szlachecką ideologię i swój polski rodowód uznawała za najważniejszy.Nurt nazywany też sarmackim, od słynnej teorii o sarmatach, rozpowszechnionej w XVIIw i oddziaływującej na późniejsze epoki n.Mieszczańsko-plebejski - (Piotr Baryko) Boh tej poezji jest człowiek-jego miejsce w społ, postawa wobec konfliktow i uroków miast.Przedmiot rozważań stanowią także uniwersalne prawa ludzkie.n.Sowizdrzalski (żacy i ich nauczyciele)- czł epoki baroku charakteryzuje się zawężonymi horyzontami myślowymi, rozdwojeniem wewnętrznym w sprawie gł celów czł. Toposy Topos życia-teatru-ludzie są marionetkami w rękach boga. To on kieruje wszystkim i ustala 'reguły gry', krzywdzącej niekiedy innych. Szekspir-Hamlet, Makbet Topos życia-snu-Porównanie życia do snu ma b. długą tradycję.Już w platońskich dialogach Sokrates rozważał następujący problem:”jest sporne czy się śpi, czy się jest na jawie”W XVIIw. Motyw ten zrobił dużą karierę.Odpowiadał doskonale atmosferze czasów, w których zakwestionowano dotychczasowe podstawy ludzkiej wiedzy-świadectwo zmysłów. [Z.Morsztyn-Żywot-sen i cień; W.Potocki-Śpi świat pijany;P. Calderon-Życie jest snem;Kartezjusz-Medytacje o pierwszej filozofiiTopos marności- różne literackie i artystyczne prezentacje kruchości ludzkiego istnienia.Wiąże sięz nim wiele symboi.nazwa od fragmentu Księgi Eklezjastesa: Vanitas vnitatum et omnia vanitas (marność nad marnościami i wszystko marność) M.Sęp Szarzyński Sonet I,Epitafium Rzymowi, D. Naborowski: Krótkość żywota, Róża, Henry King Rozmyślania o pónocy Topos róży- różę można nazwać symbolem nad symbolami.”jest symbolem wieczności, śmierci, zmartwychwstania, życia, niezniszczalności, przemijani, kruchości,” D.Naborowski Róża, Marek Rymkiewicz „Róża oddana Naborowskiemu” (poszukać jeszcze)Topos miłości i śmierci-w poezji marynistycznej.Kochanek często bywa porównywany do ćmy, która kocha przyczynę swojej zguby-świecę, galernika podejmującego śmiertelne trudy miłowania czy też wreszcie-do trupa.J.A.Morsztyn-do trupa, Marino-Adonteatr elżbietańskiXVI, XVII w rozkwit teatru w Anglii.Dostarcza rozrywki, komentuje współczesne wypadki i ocenia narodową historię. Twórcy elżbietańscy za nic mają zaadę 3 jednoci, łączą tragizm z komizmem, skłonność do wybujalej fantastyki.Na scenie pojawiają się duchy, zjawy, czarownice, elfy i geniusze. Dzięki swobodzie formalnej, plastyce języka, wyrazistym postaciom i zręcznej intrydze najwybitniejsze utwory są grane po dziś dzień.
OSWIECENIE
OŚWIECENIE 1740(założenie Collegium Nobilium)-1822(wydanie Itomu Poezji A.Mickiewicza)Podział1.rządy AugustaIIIWettina 2.rządy St.Augusta Poniatowskiego,działalność najwb.pisarzy,powolanie Kom.Eduk.Narod. 3.pierwsza ćwierć wieku po utracie niepodległości
Filozofia-racjonalizm ojcem tej fil był Kartezjusz(rozum jedyne źródło pewnej wiedzy) Prekursorm oświecenia był Spinowa(glosi pochwale rozumu) empiryzm-wiedza powstaje dzięki doświadczeniu;kierunek wywodzil się z Angli,reprezentant John Locke(na to jaki jest człowiek wpływa przede wszystkim wychowanie,a nie wrodzone predyspozycje ).Ludzie ośw.krytykowali to co było w tradycji a nie było zgodne z rozumem.Przesądy,fanatyzm=zło od którego miala uwolnic krytyka Kościoła(prowadzi do ateizmu)deiści-odrszucali to co wg nich jest zabobonem,jednak uwazali ze swiat powstal dzieki tworcdzej pracy boskiego rozumu.Stwórca=wielki zegarmistrz,najwyzsza istatota,stworzyla swiat ale nie ingeruje w jego losy utylitaryzm-dobro społeczne stanowi jedyne kryterium moralnej oceny człowieka.W dobrze zorganizowanym społecz.dążenie jednostki do szczęścia współgra z interesami społeczeństwa. Jan Jakub Rousseau-cywilizacja niszczy w człowieku naturalne dobra moralne.ateizm-poglądy podważające istnienie Bogów deizm-wierzyli w istnienie Boga, to można udowodnić rozumowo<Wolter:”Nie mogę pojąc,by ten zegar mógł istnieć,a nie było zegarmistrza”>uważali jednak,ze Bóg nie ingeruje w dziaalnie światalibertynizm-zwykle ateiści, nie wierzyli w żadne kodeksy moralne, kierowali się epikurejską filozofią dążenia do rozkoszy i unikania przykrości, żyli w prze3konaniu że materia jest wieczna,dlatego nie należy się bać śmierci libertynie XVIII-Cechy literatury3prądy lit:rokoko-charakterystyczne dla twórczości eleganckiej i subtelnej,o funkcji rozrywkowej.Tematem utworów była miłość:gatunki uzywane w tym stylu to komedia, anakreontyk,epigramat sentymentalizm-wzory:poezja ludowa, gatunki:sielanka,elegia,oda pieśń, tematyka:miłość,wieś,przyroda funkcje lit:wzruszenie czytelnika, cechy lit:ma być wynikiem natchnienia, reguły nie są ważne; Interesujący jest konkret-przyroda,człowiek i jego indywidualne doświadczenie wartości:uczucie,natura pisarze: Karpiński ,Kniaźnin klasycyzm-wzory:lit.starożytna,współczesna lit.francuska, gatunki:zaczerpnięte ze starożytności(satyra,bajka,hymn,oda, poemat heroikomiczny)oraz nowe(komedia polityczna,powieść) tematyka:polityczna,obyczajowa,moralna;funkcje lit:dydaktyczna(literatura miała pomagać w kształtowaniu nowego człowieka i obywatela; cechy lit: zgodność z regułami(obowiązuje poetyka Arystotelesa i oparta na niej poetyka Boileau\spolszczona przez Dmochowskiego;Zainteresowanie abstrakcyjnymi tyoami ludzkimi a nie indywindualnościa wartości: rozum, postęp,użyteczność pisarze:Krasicki,Trembecki,Naruszewicz,Zabłocki,NiemcewiczCzasopisma i publicystyka w okresie oświecenia coraz większą role zaczęły odgrywać czasopisma. Do najbardziej znanych dzieł należał wtedy „Monitor” wyrażający poglądy środowiska króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Na jego łamach prowadzono krytykę tradycji sarmackiej, propagując nową filozofię, tolerancyjna postawę i naturalna moralność. Czasopismem o profilu literackim były „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” wyrażające upodobania literackie najbliższego otoczenia monarchy. Kształtowały literacki gust epoki w duchu klasycznym. Drukowano tam utwory oparte na wzorach literatury antycznej i oświeceniowej poezji europejskiej. Były to ody, satyry, bajki, sielanki. Program, literacki klasycyzmu polskiego epoki stanisławowskiej to - uczyć i bawić. Wielki rozkwit publicystyki przynosza lata Sejmu Czteroletniego. Wówczas pojawiło się mnóstwo ulotnych druków podejmujących najbardziej aktualne tematy.Teatr oświecenia-Ludzie cenili go b. wysoko.Miał on nauczaćbyć miejscem gdzie propaguje się nowe postawy i model społ.Jeśli człowiek religijny otrzymywał pouczenia w kościele to człowiek świecki miał odbierać nauki w teatrze(tzw. „świecka kazalnica”)Z inicjatywy króla powstała scena narodowa, publiczny teatr dla wszystkich.Najpopularniejsza była komedia odpowiadająca cxelom dydaktycznym epoki. W Polsce odegrała ważną rolę w szerzeniu nowych idei.powiastka filozoficzna-utwór pisany prozą,fabuła jest pretekstem do przedstawienia jakiegos poglądu lub idei;często łączą elementy powieści przygodowej i fantastycznej z satyrą społeczną i polityczną(D.Diderot”Kubuś Fatalista i jego pan”Wolter”Kandyd”Ogrodysmutkuogród włoski-zwuiazany z architekturą, symetryczny, kwadratowe lub prostokątne kwatery ,przejścia obsadzone szpalerami drzew, ozdobą były baseny,fontanny rzeźby,np. ogród Boboli we Florencjiogród francuski-geometryczny kształt,układ parterowy, który stanowiły układające się w różne kształty ornamenty,kwietniki,baseny,fontanny, szpalery drzew starannie przycięte w formie kul lub stożkow, tworzyły tzw.gabinety,czyli ulubione miejsca schadzek,występowaly pawilony i altany np. Wersal we Francjiogród angielski-tzw.krajobrazowy, związany z kulturą XVIII ,wyraz sentymentalnej idei powrotu do natury,kunsztownie zgrupowane drzewa,laski,gaje,klomby służyły budowaniu różnych nastrojow,kręte dróżki, wśród zieleni ukrywaly się domki księżnej i służby,altany,gołębnik, łazienki np. Sofijówka w Pulawach, ogrody w Siedlcach,ogród Aleksandry Ogińskiej(Aleksandria)wolterianizm-zespół tendencji ideologicznych, estetycznych i literackich, przejawiający się w szyderczej krytyce monarchii,dworu, Kościoła i obyczajów, w propagowaniu tolerancji i idei postępu.Charakterystyczne jest operowanie paradoksem,dowcip, zaskakujące pomysły oraz precyzja rozumowania.Marstwo:Jacques Louis David(„Koronacja Napoleona”)Bacciarelli,Canaletto,Norblin(“Rzeź Ragi”)
CECHY POWIESCI OŚWIECENIOWEJ-powiesc zblizala się do traktatu, utopii, posiadala charakter powiesci edukacyjnej.Stopniowo zaczeto traktowac powiesc jako gatunek ulatwiajacy poznanie swiata i czlowieka.(obyczajowa,czula). W oswieceniu dominowala powiesc o tematyce wspolczesnej, ale pojawila się tam także powiesc hist i gotycka.OŚWIECENIOWY KLASYCYZM, nawiązujący do tradycji, kładł nacisk na zagadnienia społecz- ne.. Ważną i charakterystyczną sprawą polskiego klasycyzmu stało się pojmowanie jego założeń jako nakazu angażowania się w sprawy polityczno - społeczne kraju. Szło więc za tym silne związanie się literatury z życiem politycznym. Odwołując się do tradycji antycznej, klasycyzm preferował znane od dawna gatunki literackie - bajka, satyra, oda, poemat heroikomiczny czy komedia. Klasycyzm wpłynął jednak na ukształtowanie się nowożytnej powieści oraz nowych form publicystycznych - eseju i felietonu. Klasycyzm, odwołując się do literatury starożytnej, dążył do jasności, harmonii i eleganckiej prostoty środków wyrazu. Za reprezentantów klasycyzmu uznaje się Ignacego Krasickiego, Adama Naruszewicza, Franciszka Zabłockiego, Juliana Ursyna Niemcewicza i Franciszka Bohomolca.OŚWIECENIOWA UTOPIAKrytyka panujacych stosunkow,kompromitowanie i psmieszanie zycia politycznego.Czlowiek nie zazna szcescia jeśli nie przebuduje swiata.Oswieceniowe utopie odzwierciadlaja idee filozof,krytykuja autentyczne stos spol.Utopia prymitywistyczna-powrot do natury,Utopia cywilizacyjna-pochwala rozumnego swiata i przekonanie, ze nauka i wynalazki przyczynia się do poprawy stos politycznych i społecznych Pojecia PERSYFLAŻ-«szyderstwo zamaskowane pozorami uprzejmości; utwór literacki, w którym autor ironicznie naśladuje manierę stylistyczną innego autora»Pamflet-utwor osmieszajacy kogos lub cosPowiastka filozoficzna-przedstawia pogląd lub idee libertynizm «laicki ruch umysłowy powstały w XVII w. we Francji, skierowany przeciwko katolicko-feudalnemu ideałowi życia, tradycyjnej obyczajowości i scholastyce; jedno ze źródeł racjonalizmu oświeceniowego; wolnomyślicielstwo, sceptycyzm w sprawach religijnych, nie trzeba bać się śmierci-materia jest wieczna»ateizm«pogląd odrzucający wiarę w Boga, zaprzeczający istnieniu Boga (a. bóstw)»deizm «kierunek filozoficzno-teologiczny (także stanowisko światopoglądowe) powstały w okresie Oświecenia, uznający Boga za stwórcę i prawodawcę, ale odrzucający jego bezpośrednie kierownictwo światem, wiarę w cuda i objawienie» entymentalizm-pochwala czułości, prostoty, zachwyt nad ppięknem przyrodyrokoko-styl który rozwinąl się w sztuce XVIII w w opozycji do dominującego klasycyzmu.Rozkwit przyada na okres panowania Ludwika XV.Rokoko objawiło się zamiłowaniem do elegancji formy i subtelnosci tresci WierszeBALON-Adam Naruszewicz W jego tw dominuje klasycyzm,Rozbudowane peryfrazy(omowienie,zastapienie nazwy jakiegos przedmiotu jego rozbudowanym opisem),Jest to oda(przeznaczeniem ody jest slawienie waznych wydazren,wybitnych jednostek lub idei,napisana podnioslym stylem,charakter okolicznosciowy,Slawi Blancharda-pierwszy lot balonem w Polsce,Utwor ma prosty styl, przejrzysta mysl, jasnosc, porządek,harmonieKUBUŚ FATALISTA I JEGO PAN-DiderotHYMN DO MILOSCIOJCZYZNY-KRASICKI KLASYCYZMPodkresla podstawe patriotycznaHymn, Kandyd-znana pow.filozoficzna Woltera powstała podczas trzęsienie ziemi.Tytułowym bohatrem jest Kandyd-to naiwny prostaczek który przezywa niesamowite przygody:zostaje wygnany z pałacu w którym się wychował z powodu miłości do Kunegundy,służy w armi Bługarów,tuła się po świecie,trafia do Lizbony gdzie przezywa trzęsienie ziemi, zostaje poddany torturom.Wędruje do utopijnej krainy Eldorado gdzie spotyk.go nieszczęścia.Kandyd zaw. Złośliwe aluzje do koncepcji niemieckiego myślenia.Podróże Guliwera-zabawny z pozoru dziennik jest w istocie jest ostrym pamfletem na ustrój i społeczeństwo Anglii pocz.XVIIIw.Z kazdej z krain bohater oglada w krzywym zwierciadle swoją ojczyznę. SOFIJÓWKA-S,Trembecki Ogrod,Przykład libertyńskiej filozofii opartej na naukach EpikuraPIJANSTWOpersyflaz odwrocony-przedmiotem szyderstwa jest nadawca.Jedną z jego znanych satyr jest „Żona modna”. Autor opisuje w niej zwierzenia szlachcica Piotra o swoim życiu małżeńskim. Szlachcic ów znęcony posagiem, żeniąc się, nie przewidywał czekającej go udręki. Jego żona okazała się być strojnisią, która przejmowała wszelki francuskie trendy i lubiła kosztowny tryb życia. On zaś był tradycjonalistą, pantoflarzem i skąpcem. Poeta krytykuje ich oboje, żonie wytykając zbytnie przejmowanie się modą, mężowi jego mentalność.
BAJKA-maja charakter ponadczasowy,uniwersalny. jest krótkim utworem, najczęściej wierszowanym, o wyraźnym nacechowaniu dydaktycznym, jej bohaterami mogą być zwierzęta, ludzie bądź przedmioty.Zdarzenia opisane służą prezentacji ogólnie przyjętej i obowiązującej prawdy moralnej. Najczęstszym rodzajem są bajki zwierzęce, w których poprzez nadanie poszczególnym gatunkom zwierząt określonych cech, wyszydzane są przywary ludzkie, np.: lew oznacza siłę; lis - chytrość; owca - naiwność i bezbronność.Zwarta i krótka wypowiedź, jaką jest bajka odchodzi od literackiego rozmachu. Nie ma tu różnorodności środków artystycznych i bogatej stylistyki. Wypowiedź w bajce jest bardzo ekonomiczna. Dominują tu epitety, anafory, porównania, antytezy, itp.Wyróżniamy dwa typy bajek:* Narracyjną, uprawianą przez XVII. Wiecznego pisarza La Fontaine'a. Ma ona formę krótkiej, wierszowanej noweli, np.: bajka „Przyjaciele” A. Mickiewicza.* Bajka epigramatyczna - krótka, zwięzła, najczęściej czterowersowaPrzedstawiona w bajce historia jest pretekstem do wypowiedzenia ogólnych prawd życiowych, zawartych w morale.Dzisiaj znajdziemy w nich wiedzę o życiu i ludziach nam współczesnych, a przestrogi w nich zawarte i mądrość morałów mogą zawsze służyć jako broń przeciwko skutkom ludzkiej głupoty i niespodziankom codzienności. "Wstęp do bajek" odsłania krytyczne nastawienie poety do świata, w którym wprawdzie są ludzie dobrzy, wstrzemięźliwi, uczciwi i życzliwi, ale jest ich tak niewielu, że częściej bywają bohaterami bajek niż postaciami kształtującymi naszą rzeczywistość. "Ptaszki w klatce" Bajka ma charakter polityczny. Stary czyżyk przejawia troskę o losy kraju, wspomina czasy, kiedy Polska była krajem wolnym, tęskni za wolnością. Młody czyżyk natomiast nie jest tym zainteresowany, bo urodził się już w niewoli. "Dewotka" Bajka krytykuje fałszywą pobożność, zakłamanie i obłudę religijną. Bajki Krasickiego bawią i uczą zarazem."Jagnie i wilcy"Siła góruje tu nad słusznością i prawem. Wilki zjadły samotne jagnię w lesie, bo było od nich słabsze. "Jakim prawem? (...) Smacznyś, słaby i w lesie! - zjadłszy go niebawem". Ta bajka może nas wiele nauczyć, między innymi szacunku wobec słabszych.SATYRAMiała w literaturze długą tradycję sięgającą Antyku (Arystofanes, Mennippos z Gadany).Satyra to utwór literacki ośmieszający lub piętnujący ukazywane w nim zjawiska, wady i przywary ludzkie, obyczaje, osoby, grupy, stosunki społeczne, postawy światopoglądowe, orientacje polityczne, instytucje życia publicznego, sposoby zachowania i mówienia etc. Satyra wyrasta z poczucia szkodliwości czy absurdalności pewnych zachowań, lecz nie proponowała żadnych rozwiązań pozytywnych. Istotą satyry jest po prostu ośmieszanie. Satyra przedstawia rzeczywistość w krzywym zwierciadle, często wyolbrzymiana lub pomniejszana, posługuje się karykaturą, groteską.Rodzaje satyr:- społeczno-obyczajowa- polityczna- osobista- literacka- konkretna- abstrakcyjna;prezentuje rzeczywistosc w krzywym zwierciadle.poucza. Przejrzysta i prostaPrzedstawicieleAdam Naruszewicz-oswicony ksiadz,wspolpracownik krola Poniatowskiego.Pisal wiersze i dziela historyczne.Stosowal rozbudowane peryfrazy w swoich utworach BALONDenis Diderot-jego dzielem zycia była ENCYKLOPEDIA..Pisal także utwory literackieKUBUS FATALISTA I JEGO PANFranciszek Zablocki-utalentowany komediopisarz polskiego oswiecenia,wychowanek szkol pijarskich,autor licznych komedii-FIRCYK SARMATYZMIgnacy Krasicki-„ksiaze poetow polskich”.Pisal dla „Monitora”. w swojej twórczości zawarł własną koncepcję ludzi i świata. Z pesymizmem ukazuje, jak bardzo zły jest świat, zdominowany przez ludzi głupich, bezmyślnych, próżnych i okrutnych. Jak przystało na człowieka oświeconego i duchownego sprzeciwia się zepsuciu, nie spodziewając się jednak poprawy. Przez współczesnych został nazwany księciem poetów. Dziś ceni się go za jego bajki i satyry, których treść jest wciąż aktualna, a wartość nieprzemijająca.Jonathan Swift-przedstawiciel oswieconego duchowienstwa anglikanskiego,pisarz,autor pamfletowPODROZE GULIWERAJózef Wybicki-autor polskiego hymnu narodowego PIESN LEGIONOW POLSKICH WE WLOSZECHJulian Ursyn Niemcewicz-poeta,pisarz i dramaturg,aktywny dzialacz obozu patriotycznego w czasie Sejmu Czteroletniego-POWROT POSLAJerzy Snopek-historyk literatury i tlumacz,znawca epoki oswieceniaJan Potocki-arystokrata z tytulem hrabiowskim,autor jednoaktowek teatralnychPARADY,REKOPIS ZNALEZIONY W SARAGOSSIEJean-Jacques Rousseau-patron tymentalizmu,wspolpracownik ENCYKLOPEDII.uwazal,ze cywilizacja odrywa czlowieka od natury,czyni go nieszcesliwym i zlym.Glownym zrodlem ludzkich cierpien jest prawo wlasnosci.Serce jest dla niego wazniejsze od rozumu.NOWA HELOIZAJohn Locke-ang filozofKonstanty Ildefons Galczynski-poeta,charakteryzowal się zamilowaniem do groteski albo skolonnoscia do basniowej fantastykiMieczyslaw Jastrun-poeta,tlumaczPaul Hazard-Francuski historyk literatury i kulturyStanislaw Trembecki-autor „Sofijowki”,libertyn,polak Wolter-najwazniejsza postac epoki oswiecenia.Rozum był dla niego miara prawdy.To co racjonalne,uznawal za prawdziwe.Wg niego nie istnieja żadne cuda,nie ma swiata nadprzyrodzonego.Ostro atakowal Kosciol-przeszkoda w oswieceniu ludzkich umyslow.Deista KANDYDWojciech Bogusławski-pisarz,aktor i organizator zycia teatralnego;wieloletni dyrektor Teatru Narodowego Racjonalizm-poglad filozof polegajacy na uznaniu rozumu w procesie poznania swiataEmpiryzm-poglad filozof uznajacy dosw za najlepszy sposób poznania prawdy