MĄDRZYCKI

I ROZDZIAŁ

Funkcjonowanie człowieka

• Pawłow ('52)- 3 instancje przystosowawcze:

1. odruchy bezwarunkowe- instynkty, popędy, emocje

2. odruchy warunkowe- I układ sygnalizacyjny

3. II układ sygnalizacyjny- mowa, myślenie abstrakcyjne

• Dollard/Miller ('67)

1. wrodzone popędy, reakcje

2. wyuczone zach.- nawyki

3. wyuczone zach.- myśli

• Rubinsztejn ('62)

• instynktowne formy zach.

• nawyki

• działanie inteligencji

Funkcjonowanie osobowości

• Reykowski ('75): Osobowość:

1.poz. popędowo-emocjonalny: potrzeby, popędy, emocje

2.struktury poznawcze: sieć operacji

(czyli u niego są popędy, a brak nieświadomości)

• Łukaszewski (kognitywistyczne stanowisko):

Dwa poz. regulacji zachowania:

1.automatyczny poz. reg. niekontrolowanej przez świadomość- percepcja, somatyka

2.poz.regulacji świadomej- język, myślenie

(czyli tu już jest nieświadomość w 1, a brak jest popędów i emocji)

Połączenie: Reykowski+Łukszewski=

1.poziom popędowo-emocjonalny

2.poziom nawyków

3.poziom świadomości.

(Cattell dodaje tu jeszcze zmienne temperamentalne i instrumentalne)

3 POZIOMY OSOBOWOŚCI

1.p. wrodzonych dyspozycji (popędy+emocje)

2.p. nawyków

3.p. świadomości

Ujęcie McAdamsa: inne 3 poziomy (niezależne pojęciowo, epistemologicznie)

1. konstrukty=cechy- tworzą dyspozycyjny (dostępny) opis osobowości- ekstrawersja, neurotyzm, dominacja (cechy dyspozycyjne)

2. zmienne poznawczo-motywacyjne i rozwojowe- dążenia, zadania życiowe, mech. obronne= „peronal concerns”- osob. sprawy (ukierunkowanie na cele)

3. nagradzana indywiduacja „ja”; ludzie z Zachodu; tożsamość związana z odkrywaniem „ja”- „kim jestem?”

(punkty te są niezależne! A osobowość stanowi całość=interakcja)

3 poziomy McAdamsa powstały przez połączenie 3 nurtów w psychologii osobowości:

1.teorii cech (I)

2.teorii dążeń (II)

3.podejścia narracyjnego (III)

POZIOM WRODZONYCH DYSPOZYCJI

A.Anastasi ('58) wrodzone predyspozycje osobowości:

1.popędowo-emocjonale

2.temperamentalne

3.intrumentalne

Ad 1.Dyspozycje popędowo-emocjonalne

A.Potrzeby- wymogi, a ich spełnienie jest niezbędne dla kontynuacji życia, rozwoju i prawidłowego funkcjonowania.

J. Nuttin- wymogi dotyczą relacji człowieka ze środowiskiem

Geneza potrzeb:

1.fizjologiczne- w rozwoju filogenetycznym (wrodzone); tu: podwzgórze

2.psychiczne, społ.

I. Podział potrzeb- Murray ('38) / TAT- Test Apercepcji Tematycznej

Potrzeby:

1. Wiscerogenne- zdeterminowane przez stan narządów wewnętrznych- viscera; jest ich 12 np. potrzeba wody, snu, pokarmu, seksu, oddychania, wydalania

2. Psychogenne- nabyte przez sytuacje zewnętrzne; 28 podzielono na 6 grup:

1.przedmiotowe

2.ambicjonalne

3.władzy

4.szkodzenia

5.afiliacji, oparcia

6.dodatkowe (zabawy, wiedzy)

II. Podział potrzeb- Maslow

1.fizjlogiczne- siku!

2.bezpieczeństwa- dom

3.przynależności/miłość- mąż

4.szacunku

5.samourzeczywistnienia- zrealizowanie możliwości

6.wiedzy

7.estetyczne

B.Popędy i Emocje

Freud- „id”- generator energii, motor osobowości (wyróżnia: popęd życia i śmierci)

Przez popęd pokarmowy, macierzyński, seksualny rozumie się wypadkową dyspozycji wrodzonych (dynamizujących zachowanie) i doświadczenia jednostki, (które ukierunkowuje zachowanie).

Gdy potrzeba jest zaspokojona; bodźce są wówczas korzystne, a emocje pozytywne.

Ad2. Dyspozycje temperamentalne- przynoszę na świat pewne formalne właściwości:

- wrażliwość sensoryczna, emocjonalna

- siła i szybkość reakcji

- zrównoważenie emocjonalne

- odporność

Eysenck- teoria osobowości- 2 podstawowe wymiary mają charakter temperamentalny:

1.ekstrawersja-introwersja

2.neurotyzm

Ad1.ekstrawertyk- hamowanie korowe: proces warunkowania wolny, trudniejsza socjalizacja

Introwertyk- łatwość warunkowania (podatność na utrwalenie negatywnych emocji; gdy występuje wysoki poziom neurotyzmu= dystymia)

Różnica w zakresie fal alfa- ekstrawertycy= wysoka amplituda, niska częstotliwość, introwertycy= niska amplituda, wysoka częstotliwość).

Cechy charakterystyczne dla ekstra-introwersji: towarzyskość, żywotność, aktywność, asertywność, poszukiwanie doznań, beztroska, dominacja, nieopanowanie, śmiałość (w tej hierarchii).

Ad2. Neurotyzm= emocjonalność vs. brak stabilności emocjonalnej.

Fizjologiczną podstawę tego wymiaru stanowi labilność- stabilność autonomicznego UN (sterowany przez układ limbiczny).

Odmienna interpretacja teorii Eysencka:

Badania M. Zuchermana, D.H. Kuhlmana i C. Camaca (`88) - wniosek- poszukiwanie doznań łączy się raczej z psychotyzmem (P), nie zaś z ekstrawersją jak zakładał Eysenck.

P -obejmuje- poszukiwanie doznań, impulsywność, nonkonformizm, brak zahamowań, odpowiedzialności, brak potrzeby struktury poznawczej.

Metoda Leksykalna ('30) Allport, Odbert-, jeśli jakaś cecha osobowości jest ważna, to prawdopodobnie będzie miała odzwierciedlenie w języku (badanie języka daje możliwość ujawnienia struktury osobowości). Polega ona na: wyodrębnieniu z języka naturalnego listy przedmiotów, które są stosowane do samopisu i opisu innych.

Kwesionariusze natomiast mają podstawy w teoriach psychologicznych.

Wielka Piątka- „Big Five”- McCrae, Costa

1.ekstrawersja- aktywność, energia, asertywność, entuzjazm, wychodzenie naprzeciw, gadatliwość

2.ugodowość- docenianie innych, wybaczanie, hojność, uprzejmość, sympatyczność, ufność

3.sumienność- efektywność, zorganizowanie, planowość, rzetelność, odpowiedzialność, dokładność

4.neurotyzm- lękliwość, użalanie się nad sobą, napięcie, drażliwość, niestałość, zakłopotanie

5.otwarość- artyzm, ciekawość, imaginatywność, wnikliwość, oryginalność

(tu Big Five vs (PEN) Eysencka- introwertyzm, ekstrawertyzm, neurotyzm)

Model Wielkiej Piątki spełnia kryteria:

1.ogólności- pełny, wyczerpujący opis osobowości

2.powtarzalności- zgodność między rezultatami różnych metod

3.stabilności- czynniki wykazują dużą stałość czasową

4.uniwersalności- czynniki wyodrębnione niezależnie od rasy, kultury, wieku, płci

5.występowania w różnych teoriach- cechy należące do tych czynników mają nie tylko odzwierciedlenie w języku naturalnym, lecz także w różnych teoriach psychologicznych

6.biologiczne podstawy- wymiary te są zdeterminowane biologicznie (Strelau, że w 30-40%, Brody, że 40-50%) (+tabela na str 44)

Kilka uwag krytycznych:

1.Brand proponuje model sześciu czynników, do których włącza inteligencję

2.Zarzuca się temu modelowi brak teorii „luźny zlepek” różnych cech wyodrębnionych statystycznie- nieznane są psychologiczne i fizjologiczne mechanizmy

3.Nie wyjaśnia on funkcjonowania i rozwoju osobowości (brak zmiennych dynamicznych: motywy, wartości, dążenia, cele, plany)

4.Wątpliwości metodologiczne (kwestionariusze, listy przymiotników)

Teoria temperamentu Strelaua (Regulacyjna Teoria Temperamentu RTT):

Temperament wg niego „stanowi zespół formalnych, względnie stałych cech zachowania przejawiających się w poziomie energetycznym oraz w czasowych parametrach reakcji.”

Temperament jest pierwotnie zdeterminowany biologicznie, ulega on jednak zmianie pod wpływem dojrzewania i w wyniku oddziaływania środowiska.

Poziom energetyczny: kumulowanie/rozładowanie energii= reaktywność/aktywność (osoby silnie reaktywne- zach. podobne do introwertyków, mało reaktywne- jak ekstrawertycy)

Cechy temperamentu:

1.żywotność- tendencja do szybkiego reagowania, do utrzymania wysokiego tempa aktywności

2.perseweratywność- tendencja do kontynuowania i powtarzania zachowań po zaprzestaniu działania bodźca, który o wywołał.

3.wrażliwość sensoryczna- zdolność reagowania na bodźce zmysłowe o małej wartości stymulacyjnej

4.reaktywność emocjonalna- intensywne reagowanie na bodźce wywołujące emocje, wyraża się w dużej wrażliwości i niskiej odporności emocjonalnej

5.wytrzymałość- zdolność do adekwatnego reagowania w sytuacjach wymagających długotrwałej silnej stymulacji zewnętrznej

6.aktywność- podejmowanie zachowań o dużej wartości stymulacyjnej lub do zachowań dostarczających stymulacji zewnętrznej

(1,2-cechy dot. charakterystyki czasowej zachowania, pozostałe odnoszą się do właściwości energetycznych)

Ad 3: Dyspozycje instrumentalne (poznawcze i wykonawcze)

Trzecia grupa wrodzonych uwarunkowań osobowości człowieka; wrodzone zdolności czy możliwości. Ich rozwój dokonuje się stopniowo pod wpływem oddziaływania środowiska społecznego.

Cattell zakłada, że na każdą reakcję czy działanie wpływają trzy rodzaje cech osobowości:

1)cechy poznawcze, czyli zdolności

2)cechy dynamiczne, motywacyjne

3)cechy temoeramentalne, emocjonalne.

Hebb- wyodrębnienie dwóch typów inteligencji: inteligencji A i B.

Inteligencję A stanowią wrodzone możliwości rozwoju intelektualnego. Przez inteligencje B Hebb rozumie poziom rozwoju intelektualnego, który jednostka osiąga w późniejszym okresie, gdy mogą być badane jej intelektualne czynności.

R. B. Cattell- dwa typy inteligencji: płynna i skrystalizowana.

Pierwszy typ inteligencji ma charakter wrodzony i zależny jest od fizjologicznych właściwości pracy całego mózgu. Drugi typ inteligencji, czyli inteligencji skrystalizowanej, który stanowią nabyte nawyki umysłowe, jest uwarunkowany poziomem inteligencji płynnej, motywacją do uczenia się jednostki i oddziaływaniem środowiska społecznego.

Wrodzone dyspozycje jednostki- popędowo- emocjonalne, tempera mentalne i instrumentalne- wchodzą w interakcję z czynnikami środowiskowymi. Oddziaływanie środowiska może być zgodne lub niezgodne z wymienionymi predyspozycjami. Kiedy jest zgodne, następuje kumulowanie się wpływu tych dwóch czynników: genetycznego i środowiskowego. Ma to miejsce np. wtedy, gdy dziecko, które odziedziczyło wysoki poziom inteligencji (nazywanej przez Hebba inteligencją A) jest wychowywane w rodzinie stymulującej jego rozwój intelektualny.

Kiedy środowisko oddziałuje niezgodnie z predyspozycjami jednostki, w grę wchodzą co najmniej trzy możliwości:

1.uleganie presji środowiska i przystosowanie się do niego, najczęściej przez ograniczanie, hamowanie wrodzonych tendencji.

2.aktywne poszukiwanie środowiska, które będzie zgodne z predyspozycjami jednostki.

3.świadome i planowe kształtowanie, organizowanie środowiska tak, aby odpowiadało ono predyspozycjom jednostki. (organizowanie zabaw przez osobę ekstrawertywną)

Na podstawie wrodzonych predyspozycji i przez uczenie się formują się dwa kolejne poziomy osobowości: poziom nawyków i poziom swiadomości.

POZIOM NAWYKÓW

Na podstawie dyspozycji i mechanizmów o podłożu biologicznym (poziom pierwszy) kształtują się nawyki (poziom drugi) i czynności intencjonalne (poziom trzeci).

W wypadku wiązania (popędów) potrzeb z określonymi obiektami. Z. Freud mówi o kształtowaniu się kateksji obiektów, czyli zdolności obiektów do pobudzania podmiotu.

H.A. Murray poza ta kateksja dodatnią, mówi jeszcze o kateksji ujemnej- ma j obiekt nielubiany, znienawidzony, który może wywoływać reakcje destruktywne.

Kanalizacja potrzeb- (Nuttin) -łączenie potrzeb z określonymi obiektami. Polega na tym, że jeżeli jakaś potrzeba zostanie zaspokojona w pewien sposób, to wytwarza się tendencja do szukania zaspokojenia owej potrzeby stale już w ten sam sposób.

Kształtowanie się odruchów i nawyków. Zgodnie z tą teorią odruchy i nawyki powstają przez warunkowanie klasyczne i instrumentalne. Jeżeli określona potrzeba, np. pokarmu, wielokrotnie jest zaspokajana przez odpowiednie potrawy, to u dziecka powstaje skojarzenie potrzeby z obiektem służącym jej zaspokojeniu, czyli tworzy odruch warunkowy

1.Nawyki pierwotnie automatyczne (behawioralne i poznawcze):

- indywidualne (specyficzne dla jednostki)

-wspólne (powszechnie występujące w określonej zbiorowości); ułatwiają jednostce adaptację do środowiska społecznego, nawiązywanie interakcji, uzyskiwanie akceptacji.

Nawykowe zachowanie jest w znacznym stopniu zdeterminowane przeszłością, historią życia jednostki. Im bardziej jest utrwalony nawyk, tym mniejsza ilość informacji bodźcowej zdolna jest wywołać określoną reakcję podmiotu, a więc tym mniejsza rola aktualnych doświadczeń.

Hull: zachowanie człowieka uaktywniane jest przez popędy i podniety, a nawyki ukierunkowują je.

Są też nawyki, które zarówno dynamizują, jak i ukierunkowują zachowanie= przyzwyczajenia- zautomatyzowane czynności, którym towarzyszy tendencja do ich wykonania (przyzwyczajenie do codziennego mycia zębów).

Pewna formą przyzwyczajeń są- nałogi- silne, negatywne przyzwyczajenie, które obejmuje zarówno mechanizmy fizjologiczne, jak i psychiczne (emocjonalne).[jego rola- redukcja lęku oraz poprawa nastroju, gdy trucizna przestaje działać, występuje depresja, „kac” co skłania jednostkę do ponownego jej zażycia- mechanizm błędnego koła.

Przyzwyczajenia, w tym nałogi, kształtują się w sposób niezamierzony, nawet wbrew woli człowieka. Nikt nie pije po to, aby zostać alkoholikiem.

2.Nawyki treściowe i formalne.

Treściowe wiążą potrzeby z odpowiednimi obiektami i służą zaspokajaniu potrzeb, drugie nie maja wpływu na zaspokajanie potrzeb, wiążą się ze sposobem reagowania czy wykonywania czynności (style zachowania).

POZIOM ŚWIADOMOŚCI.

Najmłodszy filo- i ontogenetycznie poziom funkcjonowania, a zarazem najbardziej elastyczny i efektywny. Wiąże się z myśleniem abstrakcyjnym i posługiwaniem się językiem. Potencjalność, która w odpowiednich warunkach w stanie czuwania może być zaktualizowana w postaci uświadamiania sobie niektórych spraw, związków między zjawiskami, ca stwarza możliwość integracji doświadczenia i kierowania swym zachowaniem.

Dollard i Miller ('67) wiążą uświadamianie sobie określonych zdarzeń z ich werbalizacją. Słowa służą do oznaczania opisu zdarzeń oraz pełnią funkcję sygnałotwórczą.

Konsekwencje reakcji werbalnych:

-wyzwalają człowieka spod kontroli bodźców działających nań bezpośrednio w danym miejscu i czasie

-pośredniczą w wywoływaniu wyuczonych popędów i nagród

-stanowią podstawę trwałych zainteresowań i zamierzeń

-są podstawą planowania i rozumowania

-pozwalają uniknąć jednostce niekonsekwencji i sprzeczności w zachowaniu

-są jednym z głównych sposobów uzyskiwania pomocy od innych

Ścisła zależność miedzy wolą, mową wewnętrzną a normalna świadomością. Podczas stanu czuwania człowiek prowadzi rozmowę ze sobą, tworzy plany i posługuje się nimi. W stanie hipnozy natomiast posługuje się planami hipnotyzera, który najpierw musi wyłączyć jego mowę wewnętrzną.

Wygotski- koncepcja mowy wewnętrznej: mowa ma swoje podstawy w myśleniu, jest myślą związaną ze słowem. Dzięki nie człowiek może wydawać sobie rozkazy i kierować swoim postępowaniem. Początkowo dziecko wykonuje czynności na konkretnych przedmiotach, następnie niektóre czynności zostają zastąpione przez mowę zewnętrzną, a ta kształtuje programy działań. W ostatnim etapie rozwinięta mowa ulega redukcji i przekształca się w mowę wewnętrzną. ( w koncepcji formowania się wyższych procesów psychicznych Wygotski nawiązuje do Piageta- stadia rozwoju myślenia).

Obydwaj wywodzą myślenie z działania. Wg. Piageta początkowo dziecko rozwiązuje zadania wykonując czynności na przedmiotach. Następnie dokonuje się stopniowe przenoszenie czynności do umysłu (ich interioryzacja), gdzie wykonywane SA za pomocą reprezentacji przedmiotów, symboli językowych. Pełna interioryzacja występuje w stadium operacji formalnych (11/12 rok życia). Najwyższą formą operacji formalnych jest myślenie hipotetyczno- dedukcyjne, które polega na tworzeniu hipotez i weryfikowaniu ich w umyśle.

Dzięki myśleniu hipotetyczno- dedukcyjnemu człowiek może tworzyć modele nieistniejących jeszcze stanów oraz oceniać szanse ich realizacji i ustalić, jakie działania musza być podjęte, aby to, co możliwe, stało się rzeczywistym.

Przyszłość, to, co nie istnieje jeszcze obiektywnie, lecz jest tylko w umyśle człowieka, może stać się czynnikiem motywującym jego działanie. Myśli zostają tu przekształcone w czyny, co można określić, jako ich eksternalizację.

Zdolność do tworzenia planów na przyszłość w rozwoju jednostki zbiega się z okresem dojrzewania biologicznego i dorastania społecznego. (rozwija się samoświadomość, znajomość własnych potrzeb, wartości, ideałów odgrywa ważna rolę w kształtowaniu planów i działań jednostki).

Lecz…są ludzie, u których często do głosu dochodzą popędy i związane z nimi zachowania impulsywne- Eysenck przypisuje to krańcowym ekstrawertykom i osobom psychopatycznym, u innych dominują nawyki, często te wpojone w dzieciństwie- symptomy niedojrzałości psychicznej, gdy dominują nawyki wspólne dla określonej kategorii społecznej- osobowość „tradycjonalistyczna”.

Świadomość stanowi najwyższy poziom funkcjonowania, który jest zarazem najbardziej wrażliwy na wszelkiego rodzaju negatywne czynniki, łatwo ulega zaburzeniu. W wypadku ograniczenia świadomości przez jakieś czynniki, zachowanie jednostki w większym stopniu jest kierowane przez mimowolne nawyki i popędy.

Wg. Jacksona w przebiegu chorób nerwowych i psychicznych obserwuje się stopniowy proces regresji od poziomów wyższych do niższych. To samo stwierdził Wygotski, który podaje, że „rozpad wyższych funkcji psychicznych stanowi proces pod względem jakościowym odwrotny do procesu ich kształtowania”.

Podsumowanie:

Teorie osobowości:

- konstytucjonalne- E. Kretschmer, W. H. Sheldon,

- teoria głównych dymensji osobowości- H. Eysenck

(obie akcentują znacznie wrodzonych dyspozycji, biologicznego uwarunkowania osobowości człowieka)

- behawiorystów- J. Watson- sprowadza do minimum rolę czynników biologicznych, podkreśla wagę zmiennych nabytych. (Nawyki)

- inne teorie utożsamiają osobowość ze strukturami poznawczymi, konstruktami osobistymi- teorie poznawcze- np. teoria konstruktów osobistych Kelly'ego (te właśnie sprowadzają osobowość do swiadomego poziomu funkcjonowania człowieka).

7

---