MĄDRZYCKI

I ROZDZIAŁ

Funkcjonowanie człowieka



Pawłow (’52)- 3 instancje przystosowawcze:

1. odruchy bezwarunkowe- instynkty, popędy, emocje
2. odruchy warunkowe- I układ sygnalizacyjny
3. II układ sygnalizacyjny- mowa, myślenie abstrakcyjne



Dollard/Miller (’67)

1. wrodzone popędy, reakcje
2. wyuczone zach.- nawyki
3. wyuczone zach.- myśli



Rubinsztejn (’62)
1. instynktowne formy zach.
2. nawyki
3. działanie inteligencji

Funkcjonowanie osobowości



Reykowski (’75): Osobowość:

1.poz. popędowo-emocjonalny: potrzeby, popędy, emocje
2.struktury poznawcze: sieć operacji
(czyli u niego są popędy, a brak nieświadomości)



Łukaszewski (kognitywistyczne stanowisko):

Dwa poz. regulacji zachowania:
1.automatyczny poz. reg. niekontrolowanej przez świadomość- percepcja, somatyka
2.poz.regulacji świadomej- język, myślenie
(czyli tu już jest nieświadomość w 1, a brak jest popędów i emocji)

Połączenie: Reykowski+Łukszewski=
1.poziom popędowo-emocjonalny
2.poziom nawyków
3.poziom świadomości.
(Cattell dodaje tu jeszcze zmienne temperamentalne i instrumentalne)

3 POZIOMY OSOBOWOŚCI
1.p. wrodzonych dyspozycji (popędy+emocje)
2.p. nawyków
3.p. świadomości

Ujęcie McAdamsa: inne 3 poziomy (niezależne pojęciowo, epistemologicznie)

I.

konstrukty=cechy- tworzą dyspozycyjny (dostępny) opis osobowości- ekstrawersja,
neurotyzm, dominacja (cechy dyspozycyjne)

II.

zmienne poznawczo-motywacyjne i rozwojowe- dążenia, zadania życiowe, mech.
obronne= „peronal concerns”- osob. sprawy (ukierunkowanie na cele)

1

III.

nagradzana indywiduacja „ja”; ludzie z Zachodu; tożsamość związana z odkrywaniem
„ja”- „kim jestem?”

(punkty te są niezależne! A osobowość stanowi całość=interakcja)

3 poziomy McAdamsa powstały przez połączenie 3 nurtów w psychologii osobowości:
1.teorii cech (I)
2.teorii dążeń (II)
3.podejścia narracyjnego (III)

POZIOM WRODZONYCH DYSPOZYCJI

A.Anastasi (’58) wrodzone predyspozycje osobowości:
1.popędowo-emocjonale
2.temperamentalne
3.intrumentalne

Ad 1.Dyspozycje popędowo-emocjonalne

A.Potrzeby- wymogi, a ich spełnienie jest niezbędne dla kontynuacji życia, rozwoju i
prawidłowego funkcjonowania.

J. Nuttin- wymogi dotyczą relacji człowieka ze środowiskiem

Geneza potrzeb:
1.fizjologiczne- w rozwoju filogenetycznym (wrodzone); tu: podwzgórze
2.psychiczne, społ.

I. Podział potrzeb- Murray (’38) / TAT- Test Apercepcji Tematycznej
Potrzeby:

a)

Wiscerogenne- zdeterminowane przez stan narządów wewnętrznych- viscera; jest ich 12
np. potrzeba wody, snu, pokarmu, seksu, oddychania, wydalania

b)

Psychogenne- nabyte przez sytuacje zewnętrzne; 28 podzielono na 6 grup:

1.przedmiotowe
2.ambicjonalne
3.władzy
4.szkodzenia
5.afiliacji, oparcia
6.dodatkowe (zabawy, wiedzy)

II. Podział potrzeb- Maslow
1.fizjlogiczne- siku!
2.bezpieczeństwa- dom
3.przynależności/miłość- mąż
4.szacunku
5.samourzeczywistnienia- zrealizowanie możliwości
6.wiedzy
7.estetyczne

B.Popędy i Emocje

Freud- „id”- generator energii, motor osobowości (wyróżnia: popęd życia i śmierci)

2

Przez popęd pokarmowy, macierzyński, seksualny rozumie się wypadkową dyspozycji
wrodzonych (dynamizujących zachowanie) i doświadczenia jednostki, (które ukierunkowuje
zachowanie).

Gdy potrzeba jest zaspokojona; bodźce są wówczas korzystne, a emocje pozytywne.

Ad2. Dyspozycje temperamentalne- przynoszę na świat pewne formalne właściwości:
- wrażliwość sensoryczna, emocjonalna
- siła i szybkość reakcji
- zrównoważenie emocjonalne
- odporność

Eysenck- teoria osobowości- 2 podstawowe wymiary mają charakter temperamentalny:
1.ekstrawersja-introwersja
2.neurotyzm

Ad1.ekstrawertyk- hamowanie korowe: proces warunkowania wolny, trudniejsza socjalizacja

Introwertyk- łatwość warunkowania (podatność na utrwalenie negatywnych emocji; gdy
występuje wysoki poziom neurotyzmu= dystymia)
Różnica w zakresie fal alfa- ekstrawertycy= wysoka amplituda, niska częstotliwość,
introwertycy= niska amplituda, wysoka częstotliwość).
Cechy charakterystyczne dla ekstra-introwersji: towarzyskość, żywotność, aktywność,
asertywność, poszukiwanie doznań, beztroska, dominacja, nieopanowanie, śmiałość (w tej
hierarchii).

Ad2. Neurotyzm= emocjonalność vs. brak stabilności emocjonalnej.

Fizjologiczną podstawę tego wymiaru stanowi labilność- stabilność autonomicznego UN
(sterowany przez układ limbiczny).

Odmienna interpretacja teorii Eysencka:
Badania M. Zuchermana, D.H. Kuhlmana i C. Camaca (‘88) - wniosek- poszukiwanie doznań
łączy się raczej z psychotyzmem (P), nie zaś z ekstrawersją jak zakładał Eysenck.
P –obejmuje- poszukiwanie doznań, impulsywność, nonkonformizm, brak zahamowań,
odpowiedzialności, brak potrzeby struktury poznawczej.

Metoda Leksykalna (’30) Allport, Odbert-, jeśli jakaś cecha osobowości jest ważna, to
prawdopodobnie będzie miała odzwierciedlenie w języku (badanie języka daje możliwość
ujawnienia struktury osobowości). Polega ona na: wyodrębnieniu z języka naturalnego listy
przedmiotów, które są stosowane do samopisu i opisu innych.

Kwesionariusze natomiast mają podstawy w teoriach psychologicznych.

Wielka Piątka- „Big Five”- McCrae, Costa

1. ekstrawersja- aktywność, energia, asertywność, entuzjazm, wychodzenie naprzeciw,

gadatliwość

2. ugodowość- docenianie innych, wybaczanie, hojność, uprzejmość, sympatyczność, ufność
3. sumienność- efektywność, zorganizowanie, planowość, rzetelność, odpowiedzialność,

dokładność

4. neurotyzm- lękliwość, użalanie się nad sobą, napięcie, drażliwość, niestałość,

zakłopotanie

5. otwarość- artyzm, ciekawość, imaginatywność, wnikliwość, oryginalność

3

(tu Big Five vs (PEN) Eysencka- introwertyzm, ekstrawertyzm, neurotyzm)

Model Wielkiej Piątki spełnia kryteria:

1. ogólności- pełny, wyczerpujący opis osobowości
2. powtarzalności- zgodność między rezultatami różnych metod
3. stabilności- czynniki wykazują dużą stałość czasową
4. uniwersalności- czynniki wyodrębnione niezależnie od rasy, kultury, wieku, płci
5. występowania w różnych teoriach- cechy należące do tych czynników mają nie tylko

odzwierciedlenie w języku naturalnym, lecz także w różnych teoriach psychologicznych

6. biologiczne podstawy- wymiary te są zdeterminowane biologicznie (Strelau, że w 30-

40%, Brody, że 40-50%) (+tabela na str 44)

Kilka uwag krytycznych:

1. Brand proponuje model sześciu czynników, do których włącza inteligencję
2. Zarzuca się temu modelowi brak teorii „luźny zlepek” różnych cech wyodrębnionych

statystycznie- nieznane są psychologiczne i fizjologiczne mechanizmy

3. Nie wyjaśnia on funkcjonowania i rozwoju osobowości (brak zmiennych dynamicznych:

motywy, wartości, dążenia, cele, plany)

4. Wątpliwości metodologiczne (kwestionariusze, listy przymiotników)

Teoria temperamentu Strelaua (Regulacyjna Teoria Temperamentu RTT):

•

Temperament wg niego „stanowi zespół formalnych, względnie stałych cech zachowania
przejawiających się w poziomie energetycznym oraz w czasowych parametrach reakcji.”

•

Temperament jest pierwotnie zdeterminowany biologicznie, ulega on jednak zmianie pod
wpływem dojrzewania i w wyniku oddziaływania środowiska.

•

Poziom energetyczny: kumulowanie/rozładowanie energii= reaktywność/aktywność
(osoby silnie reaktywne- zach. podobne do introwertyków, mało reaktywne- jak
ekstrawertycy)

Cechy temperamentu:

1. żywotność- tendencja do szybkiego reagowania, do utrzymania wysokiego tempa

aktywności

2. perseweratywność- tendencja do kontynuowania i powtarzania zachowań po zaprzestaniu

działania bodźca, który o wywołał.

3. wrażliwość sensoryczna- zdolność reagowania na bodźce zmysłowe o małej wartości

stymulacyjnej

4. reaktywność emocjonalna- intensywne reagowanie na bodźce wywołujące emocje,

wyraża się w dużej wrażliwości i niskiej odporności emocjonalnej

5. wytrzymałość- zdolność do adekwatnego reagowania w sytuacjach wymagających

długotrwałej silnej stymulacji zewnętrznej

6. aktywność- podejmowanie zachowań o dużej wartości stymulacyjnej lub do zachowań

dostarczających stymulacji zewnętrznej

(1,2-cechy dot. charakterystyki czasowej zachowania, pozostałe odnoszą się do właściwości
energetycznych)

Ad 3: Dyspozycje instrumentalne (poznawcze i wykonawcze)

Trzecia grupa wrodzonych uwarunkowań osobowości człowieka; wrodzone zdolności czy
możliwości. Ich rozwój dokonuje się stopniowo pod wpływem oddziaływania środowiska
społecznego.

4

Cattell zakłada, że na każdą reakcję czy działanie wpływają trzy rodzaje cech osobowości:

1)cechy poznawcze, czyli zdolności

2)cechy dynamiczne, motywacyjne

3)cechy temoeramentalne, emocjonalne.

Hebb- wyodrębnienie dwóch typów inteligencji: inteligencji A i B.

Inteligencję A stanowią wrodzone możliwości rozwoju intelektualnego. Przez inteligencje B
Hebb rozumie poziom rozwoju intelektualnego, który jednostka osiąga w późniejszym okresie,
gdy mogą być badane jej intelektualne czynności.

R. B. Cattell- dwa typy inteligencji: płynna i skrystalizowana.

Pierwszy typ inteligencji ma charakter wrodzony i zależny jest od fizjologicznych właściwości
pracy całego mózgu. Drugi typ inteligencji, czyli inteligencji skrystalizowanej, który stanowią
nabyte nawyki umysłowe, jest uwarunkowany poziomem inteligencji płynnej, motywacją do
uczenia się jednostki i oddziaływaniem środowiska społecznego.

Wrodzone dyspozycje jednostki- popędowo- emocjonalne, tempera mentalne i instrumentalne-
wchodzą w interakcję z czynnikami środowiskowymi. Oddziaływanie środowiska może być
zgodne lub niezgodne z wymienionymi predyspozycjami. Kiedy jest zgodne, następuje
kumulowanie się wpływu tych dwóch czynników: genetycznego i środowiskowego. Ma to
miejsce np. wtedy, gdy dziecko, które odziedziczyło wysoki poziom inteligencji (nazywanej
przez Hebba inteligencją A) jest wychowywane w rodzinie stymulującej jego rozwój
intelektualny.

Kiedy środowisko oddziałuje niezgodnie z predyspozycjami jednostki, w grę wchodzą co
najmniej trzy możliwości:

1.uleganie presji środowiska i przystosowanie się do niego, najczęściej przez ograniczanie,
hamowanie wrodzonych tendencji.

2.aktywne poszukiwanie środowiska, które będzie zgodne z predyspozycjami jednostki.

3.świadome i planowe kształtowanie, organizowanie środowiska tak, aby odpowiadało ono
predyspozycjom jednostki. (organizowanie zabaw przez osobę ekstrawertywną)

Na podstawie wrodzonych predyspozycji i przez uczenie się formują się dwa kolejne poziomy
osobowości: poziom nawyków i poziom swiadomości.

POZIOM NAWYKÓW

Na podstawie dyspozycji i mechanizmów o podłożu biologicznym (poziom pierwszy) kształtują
się nawyki (poziom drugi) i czynności intencjonalne (poziom trzeci).

W wypadku wiązania (popędów) potrzeb z określonymi obiektami. Z. Freud mówi o
kształtowaniu się kateksji obiektów, czyli zdolności obiektów do pobudzania podmiotu.

5

H.A. Murray poza ta kateksja dodatnią, mówi jeszcze o kateksji ujemnej- ma j obiekt nielubiany,
znienawidzony, który może wywoływać reakcje destruktywne.

Kanalizacja potrzeb- (Nuttin) –łączenie potrzeb z określonymi obiektami. Polega na tym, że
jeżeli jakaś potrzeba zostanie zaspokojona w pewien sposób, to wytwarza się tendencja do
szukania zaspokojenia owej potrzeby stale już w ten sam sposób.

Kształtowanie się odruchów i nawyków. Zgodnie z tą teorią odruchy i nawyki powstają przez
warunkowanie klasyczne i instrumentalne. Jeżeli określona potrzeba, np. pokarmu, wielokrotnie
jest zaspokajana przez odpowiednie potrawy, to u dziecka powstaje skojarzenie potrzeby z
obiektem służącym jej zaspokojeniu, czyli tworzy odruch warunkowy

1.Nawyki pierwotnie automatyczne (behawioralne i poznawcze):

- indywidualne (specyficzne dla jednostki)

-wspólne (powszechnie występujące w określonej zbiorowości); ułatwiają jednostce adaptację do
środowiska społecznego, nawiązywanie interakcji, uzyskiwanie akceptacji.

Nawykowe zachowanie jest w znacznym stopniu zdeterminowane przeszłością, historią życia
jednostki. Im bardziej jest utrwalony nawyk, tym mniejsza ilość informacji bodźcowej zdolna jest
wywołać określoną reakcję podmiotu, a więc tym mniejsza rola aktualnych doświadczeń.

Hull: zachowanie człowieka uaktywniane jest przez popędy i podniety, a nawyki ukierunkowują
je.

Są też nawyki, które zarówno dynamizują, jak i ukierunkowują zachowanie= przyzwyczajenia-
zautomatyzowane czynności, którym towarzyszy tendencja do ich wykonania (przyzwyczajenie
do codziennego mycia zębów).

Pewna formą przyzwyczajeń są- nałogi- silne, negatywne przyzwyczajenie, które obejmuje
zarówno mechanizmy fizjologiczne, jak i psychiczne (emocjonalne).[jego rola- redukcja lęku
oraz poprawa nastroju, gdy trucizna przestaje działać, występuje depresja, „kac” co skłania
jednostkę do ponownego jej zażycia- mechanizm błędnego koła.

Przyzwyczajenia, w tym nałogi, kształtują się w sposób niezamierzony, nawet wbrew woli
człowieka. Nikt nie pije po to, aby zostać alkoholikiem.

2.Nawyki treściowe i formalne.

Treściowe wiążą potrzeby z odpowiednimi obiektami i służą zaspokajaniu potrzeb, drugie nie
maja wpływu na zaspokajanie potrzeb, wiążą się ze sposobem reagowania czy wykonywania
czynności (style zachowania).

POZIOM ŚWIADOMOŚCI.

Najmłodszy filo- i ontogenetycznie poziom funkcjonowania, a zarazem najbardziej elastyczny i
efektywny. Wiąże się z myśleniem abstrakcyjnym i posługiwaniem się językiem. Potencjalność,
która w odpowiednich warunkach w stanie czuwania może być zaktualizowana w postaci
uświadamiania sobie niektórych spraw, związków między zjawiskami, ca stwarza możliwość
integracji doświadczenia i kierowania swym zachowaniem.

6

Dollard i Miller (’67) wiążą uświadamianie sobie określonych zdarzeń z ich werbalizacją. Słowa
służą do oznaczania opisu zdarzeń oraz pełnią funkcję sygnałotwórczą.

Konsekwencje reakcji werbalnych:

•

wyzwalają człowieka spod kontroli bodźców działających nań bezpośrednio w danym
miejscu i czasie

•

pośredniczą w wywoływaniu wyuczonych popędów i nagród

•

stanowią podstawę trwałych zainteresowań i zamierzeń

•

są podstawą planowania i rozumowania

•

pozwalają uniknąć jednostce niekonsekwencji i sprzeczności w zachowaniu

•

są jednym z głównych sposobów uzyskiwania pomocy od innych

Ścisła zależność miedzy wolą, mową wewnętrzną a normalna świadomością. Podczas stanu
czuwania człowiek prowadzi rozmowę ze sobą, tworzy plany i posługuje się nimi. W stanie
hipnozy natomiast posługuje się planami hipnotyzera, który najpierw musi wyłączyć jego mowę
wewnętrzną.

Wygotski- koncepcja mowy wewnętrznej: mowa ma swoje podstawy w myśleniu, jest myślą
związaną ze słowem. Dzięki nie człowiek może wydawać sobie rozkazy i kierować swoim
postępowaniem. Początkowo dziecko wykonuje czynności na konkretnych przedmiotach,
następnie niektóre czynności zostają zastąpione przez mowę zewnętrzną, a ta kształtuje programy
działań. W ostatnim etapie rozwinięta mowa ulega redukcji i przekształca się w mowę
wewnętrzną. ( w koncepcji formowania się wyższych procesów psychicznych Wygotski
nawiązuje do Piageta- stadia rozwoju myślenia).

Obydwaj wywodzą myślenie z działania. Wg. Piageta początkowo dziecko rozwiązuje zadania
wykonując czynności na przedmiotach. Następnie dokonuje się stopniowe przenoszenie
czynności do umysłu (ich interioryzacja), gdzie wykonywane SA za pomocą reprezentacji
przedmiotów, symboli językowych. Pełna interioryzacja występuje w stadium operacji
formalnych (11/12 rok życia). Najwyższą formą operacji formalnych jest myślenie hipotetyczno-
dedukcyjne, które polega na tworzeniu hipotez i weryfikowaniu ich w umyśle.

Dzięki myśleniu hipotetyczno- dedukcyjnemu człowiek może tworzyć modele nieistniejących
jeszcze stanów oraz oceniać szanse ich realizacji i ustalić, jakie działania musza być podjęte, aby
to, co możliwe, stało się rzeczywistym.

Przyszłość, to, co nie istnieje jeszcze obiektywnie, lecz jest tylko w umyśle człowieka, może stać
się czynnikiem motywującym jego działanie. Myśli zostają tu przekształcone w czyny, co można
określić, jako ich eksternalizację.

Zdolność do tworzenia planów na przyszłość w rozwoju jednostki zbiega się z okresem
dojrzewania biologicznego i dorastania społecznego. (rozwija się samoświadomość, znajomość
własnych potrzeb, wartości, ideałów odgrywa ważna rolę w kształtowaniu planów i działań
jednostki).

Lecz…są ludzie, u których często do głosu dochodzą popędy i związane z nimi zachowania
impulsywne- Eysenck przypisuje to krańcowym ekstrawertykom i osobom psychopatycznym, u
innych dominują nawyki, często te wpojone w dzieciństwie- symptomy niedojrzałości
psychicznej, gdy dominują nawyki wspólne dla określonej kategorii społecznej- osobowość
„tradycjonalistyczna”.

7

Świadomość stanowi najwyższy poziom funkcjonowania, który jest zarazem najbardziej
wrażliwy na wszelkiego rodzaju negatywne czynniki, łatwo ulega zaburzeniu. W wypadku
ograniczenia świadomości przez jakieś czynniki, zachowanie jednostki w większym stopniu jest
kierowane przez mimowolne nawyki i popędy.

Wg. Jacksona w przebiegu chorób nerwowych i psychicznych obserwuje się stopniowy proces
regresji od poziomów wyższych do niższych. To samo stwierdził Wygotski, który podaje, że
„rozpad wyższych funkcji psychicznych stanowi proces pod względem jakościowym odwrotny
do procesu ich kształtowania”.

Podsumowanie:
Teorie osobowości:

•

konstytucjonalne- E. Kretschmer, W. H. Sheldon,

•

teoria głównych dymensji osobowości- H. Eysenck

•

(obie akcentują znacznie wrodzonych dyspozycji, biologicznego uwarunkowania
osobowości człowieka)

•

behawiorystów- J. Watson- sprowadza do minimum rolę czynników biologicznych,
podkreśla wagę zmiennych nabytych. (Nawyki)

•

inne teorie utożsamiają osobowość ze strukturami poznawczymi, konstruktami
osobistymi- teorie poznawcze- np. teoria konstruktów osobistych Kelly’ego (te właśnie
sprowadzają osobowość do swiadomego poziomu funkcjonowania człowieka).

8