Rozdział 2 Działanie jako przejaw funkcjonowania na poziomie świadomości.
2.1. Pojęcia działania
Działanie (+mowa +myślenie abstrakcyjne) to główne przejawy funkcjonowania człowieka na poziomie świadomości. Jest kilka sposobów jego rozumienia:
Działanie jest przeciwstawne zachowaniu:
Zachowanie jest wywołane przez bodźce zewnętrzne, działanie wypływa z wewnątrz jednostki.
Zachowanie można sprowadzić do zmiennych zewnętrzne obserwowalnych (konstrukt empiryczny), natomiast działanie zawiera zarówno zmienne obserwowalne, jak i nieobserwowalne (konstrukt teoretyczny czy interpretacyjny).
Zachowanie występuje u ludzi i zwierząt, działanie jest charakterystyczne tylko dla ludzi.
Do innych właściwości działania można zaliczyć: intencjonalność (najważniejsza i konstytuująca cecha), swoboda decyzji, znaczenie, zależność od sytuacji, orientacja na cel, planowość.
Leontiew - działanie jest procesem dowolnym, podporządkowanym celowi i zawiera aspekt intencjonalny (co?) oraz operacyjny (jak?). Jest też uwarunkowane przez osobowość.
Działanie jako wyższa forma zachowania:
Jest właściwe nie tylko ludziom, ale i zwierzętom.
Szuman - „działanie to czynności istot zwierzęcych i ludzkich prowadzące do takich zmian w świecie zewnętrznym, przy pomocy których przystosowują one środowisko do swych potrzeb i uzyskują nad nim władzę”.
Tomaszewski - „zachowanie celowe zmierza do przekształcenia sytuacji początkowej w końcową. Działaniem nazywa się przekształcanie rzeczywistości przez podmiot, czyli jest ono formą zachowania celowego”.
Działanie stanowi element wykonawczy ludzkiego zachowania lub procesu dowolnego:
Nuttin - działanie oznacza wykonawczą fazę ludzkiego zachowania. Działanie jest spersonalizowane, wpływa na nie pojęcie własnej osoby i stworzony przez jednostkę cel, jest kierowane przez procesy woli i motywację do autodeterminacji. Zachowanie składa się z komponentu motorycznego (fizjologicznego) i kierunkowego (intencjonalnego).
Kreutz - działanie to element wykonawczy procesu dowolnego. „Przez działanie rozumiemy większe zespoły czynności, poprzedzone przez namysł, przedstawienie celu, decyzję i obmyślanie środków realizacji”.
Działanie składa się z czynności. Składają się one wg Kreutza, Szewczuka i Szumana z ruchów, bądź wg Tomaszewskiego - z operacji. Operacje mogą być wykonywane na reprezentantach przedmiotów - wyobrażeniach lub symbolach (operacje uwewnętrznione).
Na działanie składają się czynności (i operacje) fizyczne oraz umysłowe.
Mądrzycki skłania się do podejścia pierwszego. Zakłada, że:
Działanie składa się z czynności, te zaś z operacji na przedmiotach lub ich reprezentantach.
Działanie to zespół czynności dowolnie podjętych, zorientowanych na cel i wolicjonalnie kontrolowanych, na które to czynności składa się planowanie, realizacja planu oraz ocena jego wykonania.
Działanie jest aktywnością dowolną, ale istnieją wewnętrzne (wrodzone dyspozycje i niektóre nawyki, a także ograniczenia związane z trzecim poziomem funkcjonowania) i zewnętrzne (związane z kulturą, warunkami bytowymi itp.) czynniki ograniczające swobodę ludzkiego działania.
Podmiot może jednak w pewnym stopniu przezwyciężać te ograniczenia. Może wybierać odpowiednie warunki działania i przekształcać już istniejące.
Dzięki działaniu człowiek może nie tylko przekształcać świat zewnętrzny, lecz również kształtować samego siebie, kierować własnym rozwojem.
Działanie jest kierowane przez procesy myślenia (świadomość). Biorą w nim także udział procesy motywacyjne. Poza tym w trakcie realizacji planu ważną rolę pełnią procesy wolicjonalne czy kontroli.
Działaniu towarzyszą także emocje (zarówno pozytywne jak i negatywne). W procesie realizacji i koncentracji na działaniu emocje na ogół słabną, dominują tu natomiast procesy motywacyjne i kontroli wolicjonalnej.
Można wyodrębnić 3 główne aspekty działania:
Motywacyjny czy kierunkowy (co?)
Instrumentalny czy sprawnościowy (jak dobrze to robię?)
Stylistyczny (jak?)
2.2. Czynniki działania
a) Podmiot - człowiek dążący do zaspokojenia swoich potrzeb, realizacji zainteresowań, behawioralnej kontroli nad otoczeniem itp.
- Działający podmiot zazwyczaj wchodzi w interakcje z innymi ludźmi;
- Jeśli osoba sama wykonuje wszystkie czynności prowadzące do określonego celu to mówimy o działaniu jednopodmiotowym, jeśli zaś występuje podział pracy między różne osoby jest to działanie wielopodmiotowe.
- działanie wielopodmiotowe możemy podzielić na zespołowe (zadanie może wykonać jedna osoba, ale gdy następuje podział czynności następuje usprawnienie działania) i połączone (określony cel może być zrealizowany tylko przez więcej niż jedną osobę).
b) Przedmiot - obiekt, na który jest skierowane zadanie. Może nim być własna osoba, inny człowiek, inna istota żywa lub rzecz.
c) Cel - umysłowe przedstawienie stanu pożądanego z indywidualnego lub społecznego punktu widzenia, do którego podmiot zmierza. Jeśli działanie służy urzeczywistnieniu kilku celów to jest polimotywowane.
d) Warunki - sytuacje, w których działanie jest realizowane. Wyróżniamy warunki:
- wewnętrzne - głównie zmienne osobowościowe, motywacyjne (motywy działania) i instrumentalne (właściwości takie jak poziom wiedzy, zdolności), poza tym właściwości emocjonalne i temperamentalne oraz fizyczne.
- zewnętrzne - właściwości obiektu oddziaływania oraz sytuacji. Jeśli obiektem jest inna osoba to są to jej właściwości fizyczne i psychiczne. Jeśli chodzi o warunki sytuacji to można je podzielić na fizyczne (np. miejsce, temperatura) i społeczne (obecność innych ludzi, którzy np. współdziałają, czy współzawodniczą, kontrolują. W szerszym znaczeniu także presja społeczna, normy. Gdy warunki społeczne ułatwiają działanie podmiotu mówimy o facylitacji społecznej). Jeśli warunki utrudniają działanie mamy do czynienia z sytuacjami trudnymi.
e) Sposoby - formy wykonywania działań, które są zależne od jego celu, warunków, środków itp. Jeśli są uwarunkowane czynnikami zewnętrznymi nazywa się je metodami (np. metoda spawania, nauczania, wypracowane w społeczno-historycznym procesie rozwoju). Poza tym mamy style działania, czyli indywidualne, osobowościowo uwarunkowane sposoby działania (specyficzne dla jednostki, względnie stałe sposoby planowania działań, ich realizacji oraz kontroli i ich oceny).
f) Środki - narządy i narzędzia, którymi posługuje się podmiot.
g) Skutek - to, co uzyskujemy w konsekwencji działania. Możemy je podzielić na:
- zamierzone - wynik (cel, który został już osiągnięty); wynikiem może być wytwór materialny, lub idealny oraz wzrost poziomu wiadomości, umiejętności, nawyków.
- niezamierzone - możemy je podzielić na zewnętrzne i wewnętrzne (które możemy dalej podzielić na pozytywne (jak nabywanie wiedzy, umiejętności) i negatywne (jak zmęczenie, stres)).
Do niezamierzonych negatywnych zaliczamy również błąd (występuje, gdy nie został uzyskany zamierzony wynik lub kiedy jest on gorszy od zaplanowanego. Może dotyczyć: orientacji (gdy podmiot nie dostrzega istotnych zmian w warunkach działania), decyzji (wybór niewłaściwej w danej sytuacji formy działania), wykonania (decyzja jest prawidłowo podjęta, ale źle zrealizowana). Skutkiem błędu mogą być wypadki.
h) Plan - może być wrodzony, nawykowy lub wolicjonalny. Nas interesuje ten ostatni. Nadaje się mu przynajmniej 2 zakresy: w szerszym znaczeniu obejmuje również cel działania. Zawiera też przewidywania co, w jakim celu, w jakich warunkach, jakimi sposobami i z jakim skutkiem będzie się działo. W węższym znaczeniu cel nie jest włączany i jest zazwyczaj ustalony przed planem. Najpierw ustalony jest cel działania, a następnie inne elementy struktury działania. Tutaj uznamy ustalanie celu za element planu.
2.3 Proces działania.
2.3.1. Zagadnienia faz działania.
Różni badacze wyróżniają różne liczby faz działania:
Scholnick i Friedman S.L. wyróżniają: 1. Stworzenie reprezentacji otoczenia, 2. Wybór celu, 3. Nastawienie na planowanie, 4. Stworzenie planu, 5. Realizacja planu, 6. Uczenie się na podstawie planu.
Friedman M., Steward, Hannover wyróżniają: 1. Stworzenie celu i decyzja, 2. Stworzenie planu i decyzja, 3. Realizacja planu, 4. Sprzężenie zwrotne.
P.M. Gollwitzer:
Faza przeddecyzyjna - inaczej deliberacyjna, analiza życzeń i pragnień. Od pragnień i życzeń do celu i intencji,
Faza przeddziałaniowa - stworzenie planu oraz intencji wykonania,
Faza działaniowa - realizacja celu; wytrwałe działanie dopóki zamiar nie zostanie zrealizowany lub okaże się, że nie może zostać zrealizowany. Reagowanie na utrudnienia i trudności.
Faza posttdziałaniowa - ocena osiągnięcia celu poprzez porównanie wyniku z zamierzeniem. Skutkiem może być obniżenie Standarów i zwrócenie uwagi na inne pragnienia czy życzenia.
1. i 4. Faza mają charakter motywacyjny, 2. I 3. Wolicjonalny (fazy implementacyjne).
Faza deliberacyjna cechuje się większą otwartością umysłu, bezstronnością, trafnością ocen, a także wiąże się z nią większa aktywność mózgu (badania M. Błażek (2001) ).
Z fazami implementacyjnymi wiąże się zawężenie myślenia, ukierunkowanie percepcji, większa stronniczość analiz, wzrost siły woli, poczucia własnej skuteczności, kontroli, optymizm.
Mały wpływ na realizację celu ma jego ustalenie; prawdopodobieństwo jego osiągnięcia wzrośnie, kiedy zostanie stworzona intencja wykonania, powstanie plan działania.
Jeśli rozumiemy plan szeroko, włączając cel i operacjonalizację to uzyskamy 3 fazy, które zostaną przedstawione poniżej
2.3.2. Planowanie
W procesie działania, najogólniej rzecz ujmując, można wyodrębnić trzy fazy: planowania działania (faza przygotowawcza), realizacja (faza wykonawcza) i ocena działania (faza końcowa).
Planowanie występuje często w życiu społecznym jak i indywidualnym. Bez wyjściowego, początkowego planu niemożliwe byłoby celowe i sensowne działanie.
Planowanie obejmuje ustalenie celu działania (co?) oraz jego operacjonalizację (kiedy? Jak? Gdzie?.
Cel i jego operacjonalizacja zazwyczaj wypływają z potrzeb człowieka.
Zazwyczaj początkowo cel jest formułowany ogólnie. Istnieje szereg możliwości uszczegółowienia celu. Decyzja dotycząca wyboru celu (D) jest funkcją jego wartości (W) ze względu na możliwość zaspokojenia potrzeb oraz subiektywnego prawdopodobieństwa realizacji tego celu (Ps):
D = f (W, Ps)
Ocena subiektywnego prawdopodobieństwa osiągnięcia celu zależy od zmiennych obiektywnych (np. rodzaj zadania, warunki), oraz zmiennych subiektywnych (np. poczucie kontroli, przeświadczenie o własnej skuteczności). Podejmując decyzję dotyczącą celu bierzemy też pod uwagę opinie innych osób (bliskich i znaczących).
Dążeniu do realizacji celu zwykle towarzyszy lęk przed niepowodzeniem czy tendencja do unikania niepowodzeń. Dlatego w procesie decyzyjnym brane są też pod uwagę możliwe straty wynikające z porażki. Szacowana jest też relacja między spodziewanym nakładem kosztów, a uzyskanymi korzyściami w przypadku osiągnięcia celu. Podobnie w operacjonalizacji celu rozważamy konsekwencje wypływające z przyjęcia każdej możliwej drogi i wybieramy najlepszą z nich, lub kilka.
W procesie planowania bierze udział opisywane przez Piageta myślenie hipotetyczno - dedukcyjne.
Planowanie umożliwia rozwiązanie zadań nowych, których programy nie są zawarte w nawykach. Umożliwia również wykonanie zadań złożonych, przez rozłożenie ich na elementy proste. Pozwala ono weryfikować możliwości w umyśle i nie sprawdzać każdego możliwego sposobu „doświadczalnie”.
Plan poprzedza działanie, ale także jemu towarzyszy - nastawia na cel, ukierunkowuje oraz organizuje czynności, stanowi podstawę kontroli procesu działania i oceny jego wyniku.
2.3.3. Czynności realizacyjne.
Gdy człowiek podejmie decyzję o przystąpieniu do realizacji planu, plan zaczyna sterować działaniem człowieka. Inaczej możemy powiedzieć, plan staje się motywem lub intencją behawioralną.
Wg teorii m.in. Ajzena i Fishbeina B~BI (B - zachowanie, działanie, BI - intencja behawioralna). Nie zawsze jednak BI prowadzi do działania. Podmiot może zmienić decyzję, nie mieć właściwości instrumentalnych, nie mieć poczucia behawioralnej kontroli nad sytuacją, mieć słabo rozwinięte procesy kontroli wolicjonalnej, nie mieć chęci większego wysiłku lub też mogą zaistnieć znaczne przeszkody zewnętrzne w realizacji celu.
Czynności realizacyjne - polegają zazwyczaj na wykonywaniu operacji na określonym materiale, co w konsekwencji prowadzi do odpowiednich wyników. Materiał ten może mieć charakter konkretny (powstają wytwory konkretne) lub symboliczny (np. utwory literackie, obliczenia matematyczne).
Biorąc pod uwagę stopień powiązania z celem można wyodrębnić 3 rodzaje czynności:
Zasadnicze - bezpośrednio przyczyniają się do realizacji celu,
Pomocniczne - wpływają na przebieg czynności zasadniczych (organizują warunki do ich wykonywania),
Uboczne - mają jeszcze bardziej pośredni związek z realizacją celu niż czynności pomocnicze.
Proporcja między tymi trzema rodzajami czynności jest uwarunkowana osobowościowo (tempera mentalnie).
Czynności realizacyjne są odpowiednio uporządkowane i ukierunkowane na cel. W wyniku tego cel główny jest rozłożony na podcele, które są realizowane w odpowiedniej kolejności. Umożliwia to łatwiejszy powrót do odpowiedniego etapu działania w przypadku jego przerwania.
Utrzymanie odpowiedniego kierunku czynności wymaga pewnego wysiłku. Może on wiązać się z pokonywaniem pewnych trudności wewnętrznych (jak problemy z koncentracją, motywy konkurencyjne) czy zewnętrznych (np. przeszkody, warunki, przeszkody utworzone przez innych ludzi).
Pokonywaniu trudności sprzyja odpowiednia siła motywacyjna, która jest (jak już było mówione wcześniej) funkcją wartości celu i subiektywnego prawdopodobieństwa jego realizacji. Ma na nią także wpływ stan organizmu.
Zgodnie z teorią motywacji silny motyw powoduje koncentrację uwagi jednostki na celu działania, ułatwia spostrzeganie i zapamiętywanie tego, co jest z nim związane, sprzyja skupieniu myśli wokół celu, eliminuje motywy konkurencyjne, sprzyja zdolności do wysiłku i wytrwałości w pokonywaniu trudności.
Wg Kuhla brak zdolności do podejmowania działań i wytrwałości w ich realizacji wiąże się też z nieefektywnością procesów kontroli, które niedostatecznie chronią zamiar przed konkurencyjnymi tendencjami (deficyt kontroli). U osób ze słabą kontrolą występuje tendencja do koncentracji na obecnym, przyszłym lub przeszłym stanie organizmu (orientacja na stan). Jednostki z silną kontrolą szybko podejmują decyzję o działaniu oraz potrafią koncentrować się na planie i działaniu (orientacja na działanie). Są one bardziej efektywne w realizacji zamierzeń. Stąd trzeci czynnik dwuczynnikowej teorii motywacji: orientacja na działanie vs. Orientacja na stan (tzn. Kuhl postuluje, aby taki czynnik dodać).
Procesy kontroli mają swe osobowościowe uwarunkowanie w postaci siły ego (F. Barron). Związane z siłą ego procesy kontroli umożliwiają podmiotowi panowanie nad emocjami powstałymi w trakcie działania.
Związek między siłą pobudzenia emocjonalno - motywacyjnego a sprawnością działania przedstawiają prawa Yerkesa - Dodsona: zbyt słabe i zbyt silne pobudzenie nie sprzyja sprawności wykonywania działania; sprzyja jej natomiast średni stopień pobudzenia. Przy czym w wypadku zadań trudnych niższy stopień pobudzenia powoduje już dezorganizację wykonania, a kiedy zadania są łatwe musi być większy stopień pobudzenia, aby wywołać zaburzenia wykonania. Średni, optymalny poziom pobudzenia nie jest jednakowy dla wszystkich osób (zależy m.in. od reaktywności, neurotyzmu). To samo z trudnością zadania (zależy ona np. od procesów czy mechanizmów kontroli).
Procesy kontroli, które towarzyszą czynnościom realizacyjnym nie tylko umożliwiają koncentrowanie uwagi na celu i opanowanie nadmiernie silnych emocji i motywów, lecz także kontrolują prawidłowość czy poprawność realizacji celu. Pozwala to stwierdzić, czy idziemy w dobrym kierunku oraz czy zbliżamy się do celu w odpowiednim tempie. Gdy tak nie jest musi nastąpić korekta czy regulacja działania, którą możemy rozumieć jako element procesów kontroli.
Zazwyczaj uzyskanie celu wyzwala czynności konsumacyjne, które bezpośrednio powodują zaspokojenie potrzeby i zredukowanie napięcia motywacyjnego. Nie występują one jednak zawsze, ponieważ miewamy do czynienia z celami, które są tylko ogniwem pośrednim w stosunku do innych, bezpośrednio prowadzących do konsumacji.
Wyraźnie wyodrębnić etap konsumacji można jedynie w potrzebach niższych. Jeśli chodzi o potrzeby wzrostu to samo działanie instrumentalne ma pewien aspekt konsumacyjny, spełniający.
2.3.4. Końcowa ocena przebiegu działania i jego wyniku.
Po zakończeniu czynności realizacyjnych następuje ogólna ocena przebiegu działania i uzyskanego wyniku przez porównanie zawartego w planie zamierzenia z tym, co zostało osiągnięte.
Ocena wyniku jest pozytywna gdy jest on zgodny z planem lub lepszy od zamierzonego. W innym przypadku ocena jest negatywna, nie musi ona jednak pociągać za sobą podobnej oceny czynności realizacyjnych, efekt ten może być bowiem przypisany złym warunkom działania.
Atrybucja przyczyn sytuacji sukcesów i porażek - ludzie są bardziej skłonni do wewnętrznej atrybucji sukcesów niż porażek (częściej przypisują sukcesy swym zdolnościom i wysiłkowi, niepowodzenia wyjaśniają zaś za pomocą czynników zewnętrznych (np.pech)). Osoby depresyjne wszystko przypisują sobie. Tendencja egocentryczna wzrasta gdy porażka dotyczy dziedziny szczególnie ważnej dla jednostki, zadania są wykonywane publicznie, w sytuacji konkurencji lub braku możliwego obiektywnego określenia wyniku lub przekonaniu o braku tej możliwości. Ogólnie ludzie mają skłonność do zawyżania oceny uzyskanego przez siebie wyniku („ojcowski afekt”).
Ocena rezultatów uprzednich działań kształtuje oczekiwania dotyczące dalszych działań. Wpływa na wybieranie celów o określonej treści, o odpowiednim stopniu trudności (poziom aspiracji), rozwija oczekiwania odnośnie do możliwości ich osiągnięcia, preferencje jednostki dotyczące wyboru określonych środków, sposobów, warunków itd. Nie zawsze jesteśmy tego świadomi.
Działanie ma swoje osobowościowe uwarunkowanie, stanowi wewnętrzny warunek działalności. Jest też instrumentem realizacji osobowych celów czy planów, a jego skutkiem jest rozwój osobowości.