MĄDRZYCKI ROZDZIAŁ 5.
INSTRUMENTALNE SKŁADNIKI OSOBOWOŚCI
W działaniu człowieka można wyodrębnić 2 zasadnicze aspekty: motywacyjny i wykonawczy. Te same aspekty gdy rozpatrujemy działanie długofalowe, tworzenie, realizowanie planów życiowych.
Są ściśle ze sobą powiązane (np. oczekiwanie wpływa na przebieg i wynik działania, przebieg i wynik działania rodzi oczekiwania).
W. Stern: wyodrębnił dyspozycje kierunkowe (wartości, ideały, dążenia, przekonania) i instrumentalne (wiedza, inteligencja, zdolności i umiejętności).
Te 2 rodzaje wyodrębnia również Guilford, który wydziela również trzeci (style).
Reykowski mówi o instrumentalnych ale nie włącza ich do osobowości. Osobowość sprowadza do ustosunkowania wobec świata (zmiennych kierunkowych).
Pojęcie instrumentalnych składników osobowości - szersze niż składników wykonawczych, obejmują dyspozycje i procesy percepcyjne, intelektualne i wykonawcze. Uczestniczą w tworzeniu i realizacji planów.
ZDOLNOŚCI:
u podstaw instrumentalnych składników osobowości
warunki osobowe, wyznaczają poziom wykonania czynności, działań, łatwość uczenia się
wyższe zdolności - gdy w tych samych warunkach , przy jednakowej motywacji i wcześniejszym przygotowaniu osoba osiąga lepsze wyniki
są to predyspozycje i zadatki wrodzone (capacity) oraz zdolności przejawiane w działaniu i uczeniu się (ability)
Cattell: zdolności w działaniu są funkcją 3 klas czynników:
zdolności centralnych - stanowią podstawowe parametry pracy mózgu, mające wpływ na wszystkie czynności poznawcze; zdolności ogólne (np. inteligencja płynna)
zdolności lokalne - wrodzona i nabyta organizacja pól sensorycznych i motorycznych mózgu
czynniki pośredniczące - nabyte nawyki umysłowe (wchodzą w skład inteligencji skrystalizowanej)
Pierwsze 2 : zdolności ograniczające, wyznaczają zakres możliwości rozwoju człowieka.
Podział zdolności ze względu na treść psychologiczną: umysłowe, percepcyjne, psychomotoryczne.
Poszczególne rodzaje wyodrębniono przez analizę czynnikową (Thurstone): zdolności - czynniki: liczbowy, pamięciowy, przestrzenny, płynności słownej, rozumienia słów, rozumowania;
Guilford: zdolności umysłowe: poznawcze, pamięciowe, wytwarzania dywergencyjnego, konwergencyjnego, oceny.
Cattell: zdolności umysłowe stanowią zdolności centralne i czynniki pośredniczące.
Zdolności percepcyjne i psychomotoryczne to biorące udział w czynnościach praktycznych.
Zdolności (ze względu na treść przedmiotową) - uzdolnienia (zespoły zdolności elementarnych, które decydują o poziomie wykonania działania): np. naukowe, językowe, literackie.
Uzdolnienia - zdolności skrystalizowane w określonych dziedzinach aktywności. Na podstawie tych samych zdolności mogą się ukształtować inne uzdolnienia. Na kształtowanie uzdolnień mają tez wpływ czynniki motywacyjne (zainteresowania).
Duży wpływ na przebieg i wyniki działania ma poziom zdolności intelektualnych. Wiąże się z tym również inteligencja. Bez inteligencji nie można wyjaśnić świadomej, intencjonalnej aktywności ludzi, dążenia do autonomii, wolności, samodoskonalenia. Jest jednym z głównych wymiarów osobowości, ma duży wpływ na pozostałe.
Pod wpływem teorii Darwina wielu psychologów uważało, że główną funkcją psychiki jest przystosowanie się do otoczenia. Wyrazem tego klasyczna definicja Sterna: inteligencja - zdolność przystosowywania się do nowych wymagań przez odpowiednie wykorzystywanie środków myślenia.
We współczesnej psychologii przystosowanie nie jest najważniejsze. Ważniejsze jest dążenie do przekształcania środowiska zgodnie z potrzebami.
Triarchiczna teoria inteligencji Sternberga - na inteligencję składają się trzy rodzaje procesów:
związane z planowaniem, co robić, uczeniem się, jak to robić oraz z aktualnym działaniem (subteoria składników)
procesy radzenia sobie z nowością oraz automatyzacja czynności umysłowych (subteoria doświadczenia)
procesy związane z adaptacją, selekcją i kształtowaniem otoczenia (subteoria kontekstu).
Subteoria składników:
charakter uniwersalny (te same mechanizmy u różnych jednostek)
składniki jako umysłowe procesy umożliwiające przetłumaczenie danych zmysłowych na umysłową reprezentację, przekształcenie w inną umysłową reprezentację oraz przetłumaczenie umysłowej reprezentacji na ruch
składniki dzieli na metaskładniki, składniki nabywania wiedzy, składniki wykonania
metaskładniki - wyższego rzędu procesy biorące udział w planowaniu zadań, sterowaniu wykonaniem, ocenianiu wykonania
7 metaskładników (decyzji - określające naturę problemu do rozwiązania, wyboru składników niższego rzędu potrzebnych do rozwiązania problemu, wyboru organizacji informacji umożliwiającej efektywne operowanie składnikami, wyboru strategii kombinowania składnikami niższego rzędu, decyzji dotyczącej poświęcenia uwagi i czasu na poszczególne składniki, kierowania rozwiązaniem - utrzymywania kierunku przebiegu rozwiązań lub jego zmiany, wrażliwości na zewnętrzne informacje i udoskonalania ich wpływem sposobów rozwiązywania problemów
raczej refleksyjny niż impulsywny styl wiąże się z inteligencją
pewne zadania wymagają szybkości ale w większości zadań szybkość nie ma istotnego znaczenia
składniki wykonywania - procesy służące realizacji zadań przez zastosowanie odpowiednich strategii; są najczęściej badane przez dotychczas stosowane testy inteligencji; wiele jest tych składników, najważniejsze wg Sternberga: odkodowywanie informacji, porównywanie ich, wnioskowanie przez analogię, indukcyjne i dedukcyjne
zdolność uczenia się to istotny element inteligencji; badają ją dobrze testy słownikowe, ponieważ osoby bardziej inteligentne łatwiej opanowują znaczenie słów
Subteoria doświadczenia:
odnosi się do radzenia sobie z nowością oraz automatyzacji procesów umysłowych
radzenie sobie z nowymi sytuacjami przebiega tym sprawniej, w im większym stopniu podmiot ma zautomatyzowane elementarne czynności; wówczas lepiej koncentruje się na nowości i inteligentniej rozwiązywać zadanie; także wykonanie złożonych zadań jest ułatwione wówczas, gdy znaczna propozycja operacji została zautomatyzowana
osoby inteligentne łatwo automatyzują pewne czynności i koncentrują uwagę na tych tylko, które tej koncentracji wymagają
Subteoria kontekstu:
inteligencja jako umysłowa aktywność kształtująca się i przejawiająca w odpowiednich warunkach
ten aspekt inteligencji obejmuje celową adaptację do otoczenia, wybieranie określonego typu otoczenia, kształtowanie go
inteligencję przejawia się w konkretnym środowisku
ma także charakter celowy - skierowana na cele, nawet te w pełni nie uświadomione
selekcja - opuszczenie, wybieranie innych celów (deselekcja, reselekcja), np. zmiana studiów
trwanie w sytuacji złego przystosowania nie jest oznaką wysokiej inteligencji
Inteligencja społeczna - forma inteligencji kształtowanej i przejawiającej się w określonym kontekście; jednocześnie pewien rodzaj inteligencji skrystalizowanej, dotyczy pewnej dziedziny życia społecznego
Cattell, Horn - znacznie koreluje z inteligencją skrystalizowaną, nie wiąże się z inteligencją płynną, jest wiązana a nawet utożsamiana z mądrością, jej poziom wzrasta z wiekiem, również poziom inteligencji skrystalizowanej.
Thorndike - niezależnie od inteligencji w zwykłym znaczeniu istnieje inteligencja społeczna (zdolność do rozumienia innych oraz zdolność do postępowania z nimi).
Guilford - inteligencja społeczna - operacje na materiale behawioralnym; treści behawioralne - informacja zasadniczo niewerbalna, zawarta w interakcjach między ludźmi; informacje behawioralne dzieli na jednostki, klasy, relacje, systemy, transformacje, implikacje
Zdolność decentracji - rozumowania moralnego, rozumienia stanów psychicznych innych ludzi, przewidywania ich rozwiązania, zdolności do odpowiedniego zachowania w sytuacjach społecznych. Jedni badacze badacze inteligencji społecznej upatrują jej istotę w zdolności do poznawania innych ludzi, inni - w zdolności do odpowiedniego postępowannia wobec nich, zachowania w sytuacjach społecznych. Wskazują, że również na udział inteligencji społecznej w kształtowaniu przez jednostkę swego życia.
Cantor, Kihlstrom - istnieje konieczność badania inteligencji w relacji do zachowań w realnej rzeczywistości, badanie inteligencji w relacji do celów jednostki stymulowanych przez kontekst życia społecznego. Inteligencja społeczna:
podstawowa struktura, poznawcza baza osobowości
u podstaw zmagania się z teraźniejszością
umożliwia rozumienie przeszłości
tworzenie planów na przyszłość
stwarza szansę podejmowania trafnych decyzji w ważnych sprawach
istotna rola w sytuacjach nowych
przejawia się w rozwiązywaniu problemów życia społecznego
wysoki poziom inteligencji społecznej - ekspert w określonej dziedzinie (duża wiedza w określonej dziedzinie, dobrze zorganizowana wiedza, łatwo wykorzystywana w sytuacji)
Cantor, Kihlstrom - wiedza:
deklaratywna
proceduralna
(ekspert w dziedzinie życia społecznego ma ich wysoki poziom, oprócz tego jest osobą refleksyjną i krytyczną)
Wiedza:
wiedza ogólnie jest skutkiem i narzędziem poznania
pojęcie szersze - informacje - „wszystko co redukuje niepewność”, zawierają znaczenia, treści, ze świata zewnętrznego lub własnego organizmu
Kozielecki: wiedza - pewnego rodzaju informacje, świadome (aktualnie uświadomione i te potencjalnie mogące stać się świadome), na których jednostka może koncentrować uwagę, przekazywać za pomocą komunikatów innym
informacje nigdy nie uświadomione - np. nasze narządy wewnętrzne są sterowane przez takie informacje
niekiedy wiedza pojmowana szerzej i obejmuje również nieświadome - schematy, wiedza ukryta
wiedza może być charakteryzowana za pomocą pochodzenia, funkcji, treści, zakresu i struktury
pochodzenie - nie jest wrodzona ale nabywana w ciągu życia, przejmowana od ludzi, głównie słowny przekaz
wiedza potoczna - tworzona przez laików, pod wpływem doświadczeń, dotycząca codziennych zdarzeń, ludzie żyjący w różnych warunkach mają odmienną wiedzę potoczną, zawiera niepoprawne uogólnienia, zdeformowany obraz, jest silnie związana z emocjami i oczekiwaniami ludzi (myśleniem życzeniowym), przekazywana z pokolenia na pokolenie
wiedza naukowa - tworzona przez naukowców, metodami naukowymi, zawiera bardziej poprawne i logicznie spójne uogólnienia, w małym stopniu zależne od zmiennych subiektywnych, emocji, są poddawane krytyce i weryfikacji, przekazywana przez szkoły i publikacje
funkcja poznawcza wiedzy - pozwala na porządkowanie, rozumienie przedmiotów i zjawisk świata, dotyczy obrazu przedmiotów i zjawisk, związków, zależności między nimi; w tym celu człowiek tworzy pewien obraz świata, teorie rzeczywistości, innych ludzi i własnej osoby, pozwalają zrozumieć świat, przewidywać występowanie zdarzeń
funkcja generatywna wiedzy - na podstawie jednych informacji możemy wychodzić poza dostarczone informacje, co wyraźnie uwidacznia się w tworzeniu teorii, hipotez naukowych, w konstruowaniu wizji, planów; wielkość nie poznanych obszarów, które człowiek dostrzega jest proporcjonalna do zakresu jego wiedzy; wiedza nie zawsze generatywna, zależy do jakiego stopnia zorganizowana
funkcja motywacyjna wiedzy - Berlyne: konflikt wynikający z niezgodnych ze sobą procesów symbolicznych wzbudza ciekawość poznawczą, aktywizuje zachowanie poznawcze, tendencję do zdobycia wiedzy, ukierunkowane myślenie; Łukaszewski - rozbieżność między aktualnie spostrzeganą rzeczywistością a wiedzą jednostki aktywizuje działanie
funkcja instrumentalna wiedzy - wiedza wykorzystywana przy konstrukcji urządzeń technicznych, leczeniu, psychoterapii, wychowaniu; to samo dotyczy wiedzy nieprofesjonalnej; znajomość metod, reguł, strategii działania umożliwia jednostce realizowanie codziennych zadań
wiedza pragmatyczna - wiedza pełniąca funkcję instrumentalną; szersze pojęcie niż proceduralna; poza regułami tworzy również teorie; Nuttin - konstruowanie świata behawioralnego - etap poprzedzający planowanie procesu działania, nie jest on tożsamy ze światem fizycznym, jest konstruktem rozszerzającym fizyczna rzeczywistość, otoczenie w którym działa człowiek; tworzony stopniowo przez akty działania; składa się ze świata percepcyjnego i świata reprezentacji symbolicznych
symboliczna reprezentacja otoczenia - jeden z głównych składników wiedzy pragmatycznej, drugim - informacje o samym działaniu, środkach realizacji, przebiegu
subiektywne teorie działania (Dann) - względnie stałe umysłowe reprezentacje rzeczywistości, mogące zmieniać się pod wpływem doświadczeń, często nie odzwierciedlane w świadomości, mogą być uświadamiane, pełnią podobną funkcję jak „obiektywne”teorie naukowe - definiują sytuację, wyjaśniają wydarzenia, służą przewidywaniu przyszłości, tworzą oczekiwania, sugestie ( empirycznie zweryfikowane - badania - celem podniesienie sprawności nauczycieli szkół średnich w radzeniu sobie z agresywnością uczniów, różnica: nauczyciele tłumaczyli zachowanie agresywne uczniów czynnikami zewnętrznymi (bardziej skuteczni w kierowaniu klasą) i wewnętrznymi, związek między określonymi elementami subiektywnej teorii a rzeczywistym zachowaniem nauczycieli w odpowiednich sytuacjach
ludzie w działaniu kierują się też ogólnymi zasadami i regułami, które tworzą w wyniku społecznych i indywidualnych doświadczeń; służą one zwiększeniu skuteczności działania; prakseologia
mniej ogólne: np. zasady higieny, reguły działania
reguły dzielimy ze względu na poziom niezawodności na:
1)algorytmy - zbiory reguł, które jeśli są przestrzegane, prowadzą automatycznie do generowania prawidłowego rozwiązania, np. w matematyce (zadania powtarzające się, standardowe)
2)heurystyki - podobne do reguł praktycznych, wskazówki do posługiwania się bez większej trudności, ale w odróżnieniu od algorytmów nie gwarantują pewnego powodzenia w rozwiazywaniu problemu
Procesy tworzenia, realizowania planów życiowych: charakter niepowtarzalny, twórczy, aktywność uzależniona od wielu czynników wew. i zew., heurystyki stwarzają pewne prawdopodobieństwo osiągnięcia celu, dotyczą życia codziennego, wyprowadzane z wiedzy psychologicznej.
schemat poznawczy - kiedy zjawiska, relacje wielokrotnie się powtarzają kształtują się ich schematyczne reprezentacje; utrwalona w semantycznej pamięci jednostki reprezentację tego, co w zmiennej rzeczywistości jest typowe, stale powtarzające się; zawierają wiedzę uogólnioną , wyabstrahowaną z konkretnych, epizodycznych doświadczeń jednostki, zabarwioną emocjonalnie; mają strukturę prototypową (zawierają rdzeń, mają swój obszar dopuszczalnych transformacji), powiązane ze sobą w sposób hierarchiczny; pełnią podobną funkcję jak subiektywne teorie działania, wpływają na procesy spostrzegania, zapamiętywania, wyjaśniania zjawisk, przewidywania skutków
skrypty poznawcze - schematy zdarzeń społecznych, scenariusze, ułatwiają interakcje społeczne, określają formę, tworzą formalne ramy działania
aby zaistniał skrypt: osoba musi znać odpowiedni skrypt, zaistnieć musi aktywizująca go sytuacja, musi wiedzieć, kiedy należy zastosować dany skrypt (znać reguły „wejścia” w skrypt) i podjąć decyzję dotyczącą tego wejścia
Rosch: koncepcja prototypowości
NAWYKI I UMIEJĘTNOŚCI:
nawyki - zautomatyzowane czynności wykonywane przy ograniczonej kontroli świadomości lub bez udziału tej kontroli
dzielimy je na pierwotnie automatyczne i wtórnie automatyczne, czyli zautomatyzowane
wtórnie automatyczne - uprzednio miały postać umiejętności, czyli czynności wykonywanych zgodnie z celem, przy znacznym udziale świadomości, względnie szybko i ekonomicznie
umiejętności - dyspozycje do przeprowadzania zespołu zorganizowanych czynności poznawczych lub poznawczo - motorycznych, mających na celu zrealizowanie określonego typu zadań
znaczna część umiejętności w procesie uczenia się automatyzuje się coraz bardziej i przekształca w nawyki
W procesie kształtowania się umiejętności występują pewne zmiany w sposobie wykonywania czynności, które można ująć w postaci następujących prawidłowości:
poszczególne elementy działania które na początku wykonywane oddzielnie, łączą się w coraz większe jednostki; prowadzi to do coraz większej płynności działania
wraz z nabywaniem sprawności następuje lepsza współpraca między receptorami i efektorami, koordynacja sensoryczno-motoryczna , którą kieruje mózg
kontrola wzrokowa poszczególnych czynności ustępuje miejsca kontroli proprioreceptywnej
eliminacja zbędnych ruchów i napięcia mięśniowego, czynność wykonywana mniejszym nakładem energii
w początkowym okresie nabywania sprawności występują u jednostki silne reakcje emocjonalne, które z czasem słabną
kiedy umiejętności przekształcają się w nawyki, to czynności wykonywane są w sposób coraz bardziej mimowolny, automatyczny, sztywny, przypominają czynności instynktowne u zwierząt.
Kształtowanie się umiejętności i nawyków jako przekształcenie się wiedzy deklaratywnej w proceduralną
najpierw zdobywa się wiedzę deklaratywną - instrukcje, jak kształtować umiejętności
wiedza ta wykorzystywana w tworzeniu procedur
początkowo przy kazdej prawie próbie musi być wydobywana z pamięci długotrwałej i utrzymywana w operacyjnej (słowne powtarzanie tego co trzeba zrobić), utrudnianie
z czasem zanika ta konieczność
następuje łączenie się produkcji w większą całość
Łukaszewski - najważniejsze umiejętności człowieka: posługiwanie się mową, narzędziami, społeczne, słuchania, rozumienia innych, spostrzegania uczuć innych, nawiązywania kontaktów społ., współdziałania.