Roger Cotterell- Akceptacja i legitymizacja prawa
Rozdział ten jest poświęcony próbom czynionym w celu odkrycia i zinterpretowania motywacji i postaw, jakie wpływają na akceptację prawa przez obywateli, a także sposobów i stopnia oddziaływania prawa w ich życiu codziennym.
Doświadczenie prawa-podejście pozytywistyczne i studia KOL
Empiryczne studia dotyczące wiedzy na temat prawa oraz postaw prawa zorientowane pozytywistycznie traktują poziomy i stopnie publicznej wiedzy i opinii na temat prawa jako społeczne akty, które należy odkryć i zapisać, nie jako wskaźniki ciągłego i złożonego procesu dostosowywania zachowań i postaw, jaki wyłania się w toku interakcji między obywatelami oraz między obywatelami a urzędnikami. Jest to typowe podejście tzw. literatury KOL (knowledge and opinion about law-wiedza i opinie na temat prawa)
postępujące oddzielanie się prawa od obywatelskiej świadomości. problem nie tylko efektywnej kontroli społecznej, ale także problem politycznej legitymizacji.
Rządy prawa- koncepcja rządu zależnego od znanych przepisów prawa i sprawującego władzę nad obywatelami za pośrednictwem owych przepisów, które może kreować poprzez formalne procedury prawne (prawo jako instrument jak i środek legitymizacji władzy)
Problemy ze skutecznością i efektywnością we współczesnych państwach: Czy forma prawa leżąca u postaw legitymizacji zachodniej władzy politycznej przez ideologię „rządów prawa” jest w stanie sprostać problemom regulacji, z jakimi borykają się dzisiejsze państwa? Czy nowe sposoby rozciągania władzy państwowej, jakie powstały na te problemy, nie są zagrożeniem dla publicznej akceptacji porządku społecznego, dla jego legitymizacji?
Zasada ignorantia iuris (nieznajomość prawa nie jest usprawiedliwieniem) osłabia jednak legitymizację prawa wtedy, gdy prawo jest tak odległe od powszechnej świadomości, że niewielka lub znikoma jego część do owej świadomości dociera. Carbonnier: zasada ignorantai iuris miała sens wtedy, gdy prawo było ucieleśnieniem zwyczaju, zaś ma go coraz mniej wówczas, gdy większość praw stworzona została niedawno. W socjologicznym ujęciu zasada ta ma zasadnicze znaczenie, bowiem wyraża współczesną sytuację prawa, kiedy to może ono zachować swą ideologiczną dominację jedynie głosząc, że nikt nie może go ignorować.
Instrumentalna akceptacja prawa: Max Weber
Analiza prawa: „Gospodarka i społeczeństwo”
Prawo jako rama dla działania społecznego
Znaczenie prawa dla uproszczenia racjonalnych kalkulacji i planowania, na których oparte jest kapitalistyczne przedsiębiorstwo.
promowanie i wyrażanie bardziej ogólnych procesów racjonalizacji życia w społeczeństwie kapitalistycznym.
prawo samo zapewnia sobie postawę akceptacji- jako zestaw zasad, w obrębie których jednostki mogą kierować własnym postępowaniem w celowo-racjonalny sposób.
Prawo jest akceptowane u Webera z przyczyn instrumentalnych. Zapewnia przewidywalne gwarancje egzekwowania i wspierania transakcji gospodarczych oraz umożliwia istnienie złożonych form racjonalnego rachunku ekonomicznego. Ułatwia uzgodnienia, wykraczające poza wymianę twarzą w twarz.
Panowanie legalne (typ idealny wg Webera)- akceptacja działań rządu jako uprawnionych dopóty, dopóki czerpie on władzę z porządku prawnego stworzonego z abstrakcyjnego i wszechstronnego systemu zasad. Porządek jest akceptowany, ponieważ zapewnia zdroworozsądkowe ramy , w obrębie których mogą być realizowane indywidualne cele obywateli. Zakłada akceptację zasad, ponieważ są zasadami, a nie dla ich moralnej wartości czy politycznych zalet. Prawo oswobadza się od źródeł, które mogłyby zakwestionować jego legitymizację.
Inne typy idealne to panowanie charyzmatyczne (akceptacja władzy na podstawie emocji- np. posłuszeństwo wobec określonego, podziwianego lidera) oraz panowanie tradycyjne (akceptacja władzy ponieważ jest ona od dawna utrwalona). Mogą współistnieć wszystkie trzy typy zalegitymizowanego panowania, jednak panowanie legalne jest cechą charakterystyczną społeczeństw zachodnich.
Masowa ekspansja neutralnych zasad, praktyk i procedur , akceptowanych powszechnie bez sprzeciwu, gdyż uznawane są za technicznie niemożliwe do zastąpienia w sieci zasad jeszcze bardziej wszechobejmujących i zastraszających. Ogromny system regulacji pomniejsza obywateli, którzy nie widzą żadnego sposobu, ani żadnych moralnych lub politycznych przyczyn, dla których mieliby kwestionować legalne panowanie nad swoim życiem.
Znaczenie rządów prawa
Dla angloamerykańskich prawników idee kojarzone z weberowskim pojęciem legalnego panowania odbijają się w sposób najbliższy w koncepcji „rządów prawa”.
A.V. Dicey sformułował najbardziej znaną definicję rządów prawa zawierających trzy elementy:
-absolutną zwierzchność prawa wobec arbitralnych sił
-podległość każdego obywatela powszechnemu prawu narodowemu, według którego zarządzają powszechnie sądy
-oparcie prawa nie na abstrakcyjnych zasadach konstytucyjnych, lecz na faktycznych decyzjach sądów.
Doktryna rządów prawa :
Składa się ze znanych przewidywalnych zasad, dlatego z góry zakłada, że obywatele oraz związani z prawem urzędnicy patrzą na prawo z pozytywistycznego punktu widzenia.
Służy spełnianiu wymogów bezpieczeństwa gospodarczych transakcji i ogólnym warunkom jednostkowej wolności
Służy również technologicznym i ideologicznym potrzebom państwa.
Rządy prawa są istotniejsze jako legitymizująca ideologia niż jako praktyka równego traktowania przed sądem.
Problem: podejmowanie decyzji w oparciu raczej o subiektywny stosunek do pojedynczej sprawy niż uważne stosowanie prawnych reguł i procedur. Prowadzi to wg Webera do systematycznej odmowy sprawiedliwości najuboższym.
McBarnet: sądy niższe operują w tak odmienny sposób od wyższych, że czynią ideę jednego systemu prawa stosowanego do wszystkich klas na wszystkich szczeblach systemu sądowego czystą iluzją. Panujące powszechnie założenie, że sprawy w sądach rejonowych są trywialne sprzyja:
Taśmowa sprawiedliwość-jak najszybsze załatwianie spraw w ramach napiętego terminarza sądu.
Przemiany współczesnego prawa: swobodna, mechaniczna i partykularna regulacja
Zachodnie prawo podlegało ciągłym zmianom, aby utworzyć pewien rodzaj niemożliwy już do opisania w kategoria używanych przez Webera.
Nowe formy i struktury w obrębie trzech kategorii:
Swobodna regulacja
Gdy w użyciu są nieokreślone zalecenia, luźne standardy i ogólne klauzule w legislacji , administracji i rozstrzyganiu
Kładzie nacisk na elastyczność przez pryzmat wdrażania w życie określonej polityki nad formalnym stosowaniem zasad.
Dominacja racjonalności substancjalnej nad racjonalnością formalną- a więc podporządkowaniem wewnętrznej logiki analizy prawnej wypełnianiu poprzez prawo politycznych celów, wymogów użyteczności społecznej oraz wartości moralnych
Wzrost swobodnej regulacji był dostrzegany w mnożeniu gwarancji państwowych, tworzących przestrzenie oficjalnej swobody, szczególnie na obszarach związanych z państwem dobrobytu
Skala swobodnej regulacji wydaje się zwiększać wraz z rozległymi interwencjami systemu w życie ubogich i klas pracujących (osłony społeczne, spełnianie warunków do otrzymywania świadczeń)
Mechaniczna regulacja
Stara się przyspieszyć lub uprościć przepływ spraw poprzez usunięcie niektórych prawnych utrudnień związanych z dowodzeniem winy lub przez standaryzowanie kar, albo też przez przekształcanie sądowych procedur w większym lub mniejszym stopniu w rutynowe procedury biurokratyczne
Odpowiedź na przeciążenie sadownictwa i wymogów ujednolicenia postępowania w dużej liczbie spraw załatwianych w sądach niższej instancji
Im bardziej zmechanizowane są procedury, tym mniej miejsca na branie pod uwagę indywidualnych celów i intencji oraz partykularnych okoliczności ludzkich działań.
Partykularna regulacja
Skierowana na określone osoby lub stosunkowo wąskie grupy osób, albo określone, ściśle zdefiniowane przypadki
Odwraca się od założenia o ogólności prawa implikowanej przez doktrynę rządów prawa
Koncepcja ogólnych zasad prawnych atakowana jest z dwóch stron przez współczesne innowacje. Swobodna regulacja grozi ogólnym rozmyciem się norm na rzecz administracyjnej wolności we wdrażaniu polityki, zaś regulacja partykularna grozi zredukowaniem zasad do szczegółowych nakazów, przypominających zawartość instrukcji obsługi o jakimś biurokratycznym lub technicznym zastosowaniu.
Prawna legitymizacja po rządach prawa
Czy zachodnie społeczeństwa dadzą radę podtrzymać legitymizacje politycznych struktur władzy bez rządów prawa lub pomimo zmian w formach prawa cechujących zrzeszenia kontraktowe? Habermas kwestionuje pogląd, że legitymizacja we współczesnych zachodnich społeczeństwach oparta jest na legalnym panowaniu . Dziś państwo i społeczeństwo ciągle się przenikają. Gospodarka nie jest już autonomicznie regulowana przez rynek, lecz zależy od rozległej kontroli państwa. Współczesne formy legitymizacji są technokratyczne- podkreślają zdolność elit rządzących do pomyślnego zarządzania gospodarką i podtrzymywania wzrostu gospodarczego..
Czy akceptacja zależy od ignorancji?
Sarat: Znajomość prawa i poparcie dla systemu prawnego są odwrotnie zależne. Im więcej ludzi wie o prawie, tym mniej są z niego zadowoleni
Niektórzy analitycy demokratycznych instytucji politycznych argumentują, że relatywna stabilność instytucji zależeć może od apatii lub ignorancji wśród znacznej części społeczeństwa (Lipset)
Na legitymizację prawa mogą wpływać natura oraz rozmiar obywatelskich doświadczeń z jego efektami.
Doświadczenie prawa w państwie dobrobytu
Jeżeli legitymizacja oparta wyłącznie na rządach prawa jest wypierana przez legitymizację opartą na pretensjach państwa do umiejętności zarządzania gospodarką i społeczeństwem, jednym z aspektów tej zmiany jest wtargnięcie prawa (np. praw dotyczących świadczeń socjalnych, konsumenckich) w życie pojedynczych obywateli daleko głębiej niż miało to miejsce w przeszłości.
Prawo rozumiane jako zbiór uprawnień, a nie tylko mechanizm represji sięga w życie dużo szerszych klas zwykłych obywateli niż miało to miejsce we wcześniejszych epokach. Dla niektórych autorów kryzys wzrastających kosztów i cięć w państwie dobrobytu rodzi realną możliwość poważnego kryzysu legitymizacji w zachodnich systemach politycznych.
Podczas gdy techniczne problemy wydają się prowadzić państwo w jednym kierunku ( w stronę partykularnej i swobodnej regulacji), problemy legitymizacji wydają się prowadzić je w innym ( w stronę odnowionego nacisku na jasno zdefiniowane zasady).