MATURA OĹšWIECENIE


O ΠW I E C E N I E

39. Ramy czasowe

FRANCJA

Początek: XVII w.

Koniec: lata 70 XVIII w.

EUROPA

Początek: początek XVII w.

Koniec: lata 70 XVIII w.

POLSKA

Początek: początek XVIII w.

Koniec: 1822 - wydanie przez Mickiewicza „Ballad i romansów”

40. KLASYCYZM WE FRANCJI

40.1 POJĘCIE KLASYCYZMU

Klasycyzm - pewien model kultury powstały w starożytnoœci (Grecja, Rzym); nawiązanie do antyku (np. w gatunkach literackich - tragedia antyczna, zasada decorum)

40.2 PODŁOŻE FILOZOFICZNE

40.2.1 Kartezjusz

Podbudową filozoficzną myœlenia o sztuce były poglądy Kartezjusza. Autor „Rozprawy o metodzie”. Za największą wartoœć uznawał ludzki rozum. Celem człowieka było poznanie prawdy o œwiecie, dostępnej rozumowi ludzkiemu. Prawdziwe jest to co jasne i zrozumiałe. Kartezjańska filozofia nawiązywała do aforyzmu „Myœlę więc jestem”. Ta sama zasada obowiązywała w sztuce.

40.2.2 Kant

Nawiązuje do systemów antycznych. Poznanie prawdy możliwe jest na drodze dwuŸródłowoœci: rozumu i zmysłów. Kant wychodzi z racjonalizmu oœwieceniowego i empiryzmu, zrywa z obiektywizmem. Twierdzi, że œwiat, który człowiek postrzega może być przez niego kształcony.

40.2.3 Locke

Stworzył podstawy teoretyczne empiryzmu. ródła wiedzy szukał w doœwiadczeniu zewnętrznym - zmysłowym i wewnętrznym - refleksji. Propagował tolerancję religijną. Uważał, że człowiek dąży do szczęœcia, które każdemu obywatelowi powinno zapewnić państwo.

40.3 ZALECENIA POETYKI KLASYCYSTYCZNEJ (M. BOILEAU)

1. piękne to co rozumne, rozsądne i harmonijne

2. doskonałoœć3. wykonania

4. zasada prawdopodobieństwa

5. kryterium doboru - rozum

6. język wykwintny, ale i pełen prostoty

7. poszanowanie języka ojczystego

8. œcisłe przestrzeganie zasad gatunków literackich

9. typowoœć10. (bohaterowie typowi dla danego œrodowiska)

11. klarownoœć12. (przejrzystoœć13. kompozycji)

14. kompozycja musi być15. regularna

16. powrót do zasady umiaru

17. styl jasny i prosty

18. powrót do zasady Horacego (uczyć19. -bawiąc)

40.4 LITERATURA FRANCUSKA XVII W - MOLIER

Molier to twórca francuski. Pisał on komedie. Jego najlepsze dzieła to „Œwiętoszek” i „Skąpiec”.
W „Œwiętoszku” Molier krytykuje wady Francuzów. Próbuje oœmieszyć doœć rozpowszechnione przywary. Jest to satyra na bigoterię i wszelkie przejawy hipokryzji. Krytykuje też przejawy dewocji. Oœmiesza naiwnoœć, kłamstwo, łatwowiernoœć i obłudę. Według Moliera zadaniem poezji jest poprawiać ludzi bawiąc ich jednoczeœnie. Molier przeciwstawiał się obłudzie na płaszczyŸnie moralnej.
„Œwiętoszek” to komedia. Charakteryzuje się więc komizmem. (Komizm to kategoria estetyczna oznaczająca właœciwoœci jakiegoœ przedmiotu lub zjawiska. Przybiera różne formy. Występuje w postaci satyry, ironii, humoru. Są między innymi następujące rodzaje komizmów: sytuacyjny, słowny, postaci.) W „Œwiętoszku” są następujące rodzaje komizmu:
postaci (Pani Peurelia, Tartufe, Doryna)

1. sytuacyjny (Orgon - pod stołem)

2. słowny (rozmowa Doryny z Orgonem o sytuacji w domu)

41. OŒWIECENIE W EUROPIE

41.1 FILOZOFIE

41.1.1 Racjonalizm

Twórcą był Kartezjusz. „Cogito ergo sum” - „myœlę więc jestem”. Uważał, ze celem poznania jest myœlenie. Człowiek poznaje prawdę o œwiecie za pomocą myœlenia. Prawdziwe jest tylko to, co da się rozumowo wytłumaczyć. Odrzucenie przesądów.

41.1.2 Empiryzm

Twórca - Franciszek Bacon. Twierdził, ze prawdziwe jest to co można sprawdzić za pomocą doœwiadczenia.

41.1.3 Ateizm

Odrzucał wszelkie zasady religijne, również istnienie Boga. Ateiœci uznawali kult materii. Wartoœci duchowe były dla nich nieważne. Ateizm wypływał z racjonalizmu.

41.1.4 Deizm

Założenie o istnieniu jedynie Boga jako stwórcy i początku œwiata.

41.1.5 Humanitaryzm

Zwracał uwagę na godnoœć człowieka, a równoœć i braterstwo uznawał za zasadę niepodważalną. Oœwiecenie „odkryło” człowieka, który stał się centrum zainteresowania filozofii, nauki, sztuki i polityki. Dążono do ulżenia jego doli, oszczędzenia mu cierpień, zapewnienia wolnoœci osobistej i odpowiednich warunków wszechstronnego rozwoju.

41.1.6 „Tabula rasa”

John Locke twierdził, że człowiek urodził się jak czysta tablica i w ciągu swojego życia zapisuje tą tablicę (korzystając z rozumu, doœwiadczenia). Była ona odzwierciedleniem niewinnoœci człowieka.

41.1.7 Utylitaryzm

Celem jednostki miało być dobro ogółu.

41.1.8 Sensualizm

ródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe, są odbiciem rzeczywistoœci. Dzięki nim człowiek może dociec sensu istnienia. Wszystko daje się nazwać, okreœlić słowami.

41.1.9 Relatywizm

Teoria względnoœci.

41.2 OSIĄGNIĘCIA CZOŁOWYCH PRZEDSTAWICIELI

41.2.1 Encyklopedyœci

W oœwieceniu we Francji po raz pierwszy zaczęto wydawać pierwszą na œwiecie encyklopedię. Składała się z 28 tomów. Przedstawicielami są:

1. Wolter

2. Diderot

3. Rousseau

Hasła w encyklopedii zapisywali według własnych wiadomoœci o danych pojęciach. Encyklopedia miała zrewolucjonizować sposób postrzegania œwiata.

41.2.2 Wolter

Było francuskim pisarzem. Uprawiał wiele gatunków literackich: powiastki filozoficzne „Kandyd”, „Prostaczek”; dramaty „Zaira”, pisma filozoficzne „Traktat o tolerancji”.

41.2.3 Wolterianizm

„Kandyd”

Treœcią tego utworu są losy tytułowego bohatera.

Kandyd zalecał się do Kunegundy. Zobaczył to jej ojciec i wygnał go z zamku. Kandyd chowa się więc w zamku. Autor dowodzi tu, że nie ma skutków bez przyczyny.

Po wygnaniu Kandyd jeŸdzi po œwiecie. Odwiedził Eldorado. Zobaczył, że żyje się tam dostatnio. Jest tam pełno złota, ale

tamtejsi nie traktowali złota jako czegoœ cennego. Panował powszechny dostatek i dobrobyt. Gdy wszyscy go mają to nie liczy się on tak dla ludzi.

Są tu refleksje na temat zła i dobra. Stwierdzają, że ludzka natura nie zmieni się Człowiek ma skłonnoœć do zła. Mowa jest też o nietolerancji religijnej.

41.2.4 Denis Diderot

Był pisarzem, filozofem, stworzył zarys teorii dramatu XVIII wieku pt. „Paradoks o autorze”. Znany jest jako autor powieœci:

„Kubuœ fatalista i jego pan”

Kubuœ i jego pan podróżują konno i prowadzą rozmowy. Osią fabuły jest podróż, chwytem konstrukcyjnym dialog. Najważniejsze są przemyœlenia bohatera. Wydarzenia są jedynie ilustracją. Większym filozofem jest Kubuœ. On roztrząsa problemy dotyczące przypadku, miłoœci, wolnej woli. Kubuœ jest wyznawcą fatalizmu. Wierzy w odgórne założenia co do jego losu. Tego typu zachowanie jest związane z teorią predestynacji Jest to teoria mówiąca, że `Kroczymy w ciemnoœciach, pod tym co zapisane w górze'. Komentarz autorski to zwroty do czytelnika. Narrator snuje opowieœć jak tworzy swoje dzieło. Jest to, więc też powieœć o stwarzaniu powieœci. Rozmowy dotyczą Kubusia, jego miłoœci. Kubuœ dąży do uogólnień, maksym. Z rozmowy możemy się dowiedzieć, że człowiek wypełnia to co jest zapisane. Człowiek nie wie jaki będzie jego cel. Każde wydarzenie pociąga za sobą następne. W życiu jest też istotna kwestia przypadku. Cały ten utwór kipi jednak optymizmem. Kubuœ zgadza się na taki los i jest z tego zadowolony.

42. WIEK XVIII W POLSCE

42.1 SYTUACJA SPOŁECZNO-POLITYCZNA

W Polsce w odróżnieniu od Francji dominowała szlachta, a nie mieszczaństwo. Następował upadek miast. Był zły stan gospodarki. Następował rozkład organizacji państwowej. Prestiż Rzeczpospolitej na forum międzynarodowym upadł. Polska stała się pionkiem w rękach sąsiadów (rozbiory). Król (Stanisław August Poniatowski) przystąpił do walki z sarmatyzmem. W nim upatrywał Ÿródło zła. Król starał się zaangażować różne œrodki do walki z zacofaniem.

42.2 PREKURSORZY

42.2.1 Stanisław Konarski

Wszechstronny działacz, zajmował się:

„Traktat o skutecznym rad sposobie”

Charakteryzuje ówczesną RP i wysuwa postulaty, żądania mające uzdrowić państwo. Przeciwstawia się liberum veto, proponuje, aby Ÿródłem decyzji była większoœć głosów. Gani prywatę szlachty. Przeciwnik szlacheckiej megalomanii (manii wielkoœci).

Zreformował szkolnictwo, żądał wprowadzenia nauczania rozumowego. Kładł nacisk na sprawy wychowania obywatelskiego, ludzi œwiadomych sytuacji społecznej i politycznej, œwiadomych obowiązku wobec ojczyzny i narodu. Podążał za nauczaniem poglądowym, opartym na racjonalnym poznawaniu rzeczywistoœci, empirystycznych metodach. Wprowadził obowiązek nauczania języka polskiego, historii literatury, nowożytnych języków. Wprowadzając też nauki przyrodnicze, historię, geografię. W 1740 r. założył szkołę dla synów szlacheckich „Collegium Nobilum”. Uważał, że doroœli są zbyt zdeprawowani sarmatyzmem i nie da się ich zmienić.

W szkole działał teatr konwiktowy, w którym uczniowie wystawiali sztuki pisane w duchu klasycystycznym, posiadające morał, mające walory wychowawcze, np. „Tragedia Epaminoudas” Konarskiego. Pisał także traktaty: „O poprawie wad wymowy”. Wyszydzał skomplikowany, napuszony barokowy styl. Propaguje czystoœć, naturalnoœć języka.

42.2.2 Stanisław Leszczyński

Wydał traktat polityczny „Głos wolny, wolnoœć ubezpieczający”. Domagał się jak najszybszego przeprowadzenia reform. Propagował ograniczenie liberum veto. Króla elekcyjnego ma wybierać cały naród, a nie tylko szlachta. Żądał wzmocnienia administracji państwowej, poprawy warunków chłopów.

42.2.3 Komisja Edukacji Narodowej

Powołana w 1773 r. przez sejm na wniosek króla. Była pierwszym ministerstwem oœwiaty w Europie. Podstawowe zadania okreœlało hasło: „Stworzyć naród przez wychowanie publiczne”. Pod kierownictwem komisji przeprowadzono reformę szkół w całym kraju. Po raz pierwszy zezwolono na naukę dziewcząt w szkołach, zaczęto powoływać szkoły ludowe dla wszystkich. powołano również Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które opracowywało i wydawało nowe podręczniki. W szkołach zwrócono szczególną uwagę na problem kultury języka polskiego, a wzorem polszczyzny stały się dzieła pisarzy odrodzenia.

42.3 PRASA I TEATR JAKO NACZELNE ŒRODKI AGITACJI W SŁUŻBIE REFORM

42.3.1 rola Warszawy w XVIII w.

Warszawa stała się centrum kulturalnym i politycznym. Stało się to za sprawą urbanistycznego uporządkowania stolicy. Dwór stał się głównym oœrodkiem sztuki, centrum artystycznym.

42.3.2 działalnoœć42.3.3 króla i znaczenie dworu królewskiego

Poniatowski popierał architekturę. Przebudował zamek królewski, zbudował pałac na wodzie. Był mecenasem literatury. Wydawał publiczne, oœwieceniowe utwory (u niego pojawiły się po raz pierwszy utwory Krasickiego).

42.3.4 charakterystyka czasopiœmiennictwa

42.3.4.1 tytuły czasopism

Pierwsze polskie pismo - 1661, wchodziło tylko przez 7 miesięcy.

Wzorowany na angielskim „Spectatorze”. Pierwszy redaktor to Stanisław Bohomolec. Zamieszczał tam swoje artykuły także Ignacy Krasicki. Monitor ukazywał zacofanie polski, żądał reform, walki z ciemnotą i sarmackimi zabobonami.

Redaktorem naczelnym był Adam Naruszewicz. Celem było zaznajomienie z twórczoœcią ówczesnych pisarzy. Za wzór uznawano J. Kochanowskiego.

Czasopismo wydawane podczas obrad Sejmu Wielkiego. Prezentowała bieżące informacje.

Czasopismo wydawane podczas obrad Sejmu Wielkiego. Był to dziennik. Przetrwała 160 lat.

Czasopismo okresu Sejmu Wielkiego. Było to pismo informacyjno-rozrywkowe.

42.3.4.2 funkcja i znaczenie rozwoju czasopiœmiennictwa

Czasopiœmiennictwo doby oœwiecenia miało charakter zaangażowany, patriotyczny. Interesowało się sprawami polskimi, przede wszystkim społecznymi, politycznymi, gospodarczymi i kulturalnymi. Było głównym œrodkiem masowego przekazu i oddziaływania na ówczesne społeczeństwo.

42.3.5 powstanie Sceny Narodowej w Warszawie

42.3.5.1 dzieje teatru

17 listopada 1765 roku został otwarty polski teatr publiczny dla wszystkich. Powstał w budynku operalni saskiej. Pierwszą wystawioną sztuką była komedia „Natręty” Józefa Bielawskiego. Komedie tworzył Franciszek Bohomolec. Stworzył między innymi: „Małżeństwo z kalendarza”, utwór oœmieszający Polaków. Jest to przykład typowej komedii warszawskiej. W 1767 roku teatr zamknięto. Otwarto go dopiero w 1774 roku.

42.3.5.2 znaczenie teatru

W okresie oœwiecenia teatr publiczny pełnił bardzo ważną rolę. Wychowywał ówczesnego obywatela. Uczył go krytycznie myœleć i widzieć wady ustroju, w którym żył. Walczył o język narodowy. Propagował postępowe reformy państwowe. Jego działalnoœć szczególnie wzrosła w czasie Sejmu Czteroletniego. Obok sztuk rozrywkowych wystawiał utwory, które w sposób poœredni lub bezpoœredni nawiązywały do życia politycznego kraju, propagowały nowe idee oœwieceniowe, domagały się przeprowadzenia w Polsce reform politycznych i społecznych w myœl założeń społecznych i humanitarnych.

42.3.5.3 obyczajowa komedia warszawska

Po ponownym otwarciu teatru w 1774 roku nastąpił rozkwit komedii warszawskiej. Twórcy teatralni to: Franciszek Zabłocki („Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale”, „Fircyk w zalotach”). Charakteryzuje się ona tym, że tematyka polityczna nie jest najważniejsza, a rzecz krąży wokół intrygi miłosnej

43. IGNACY KRASICKI - KSIĄŻĘ POETÓW POLSKICH

43.1 WALORY TREŒCI I FORMY BAJEK IGNACEGO KRASICKIEGO

Bajka to gatunek z pogranicza epiki i liryki. Jest to alegoryczna opowieœć o zwierzętach, ludziach, przedmiotach, która służy do wypowiedzenia pewnej nauki moralnej o charakterze ogólnym i powszechnym. Ta prawda jest wyrażana często bezpoœrednio jako pointa na końcu utworu, na początku utworu w postaci tytułu lub jest tylko zasugerowana czytelnikowi. Prawdą tą jest morał. Postacie występujące w bajce wyposażone są w jednoznaczne i niezmienne cechy. Wykształciły się dwa rodzaje bajek: narracyjna, stanowiąca jakby krótką opowieœć o nieskomplikowanej budowie oraz epigramatyczna, bardzo krótka, zazwyczaj czterowersowa. Najbardziej rozpowszechniona jest tzw. bajka zwierzęca, w której przedstawione zwierzęta występują jako personifikacje typów ludzkich. Relacje między zwierzętami są odpowiednikiem stosunków społecznych. Za twórcę bajek uznaje się Ezapa, żyjącego w VI wieku p.n.e. W Polsce bajki tworzył w XV wieku Wiernat z Lublina. W epoce klasycyzmu twórcami bajek byli: w Rosji J Kryłow, we Francji J. La Fontaine, w Polsce Ignacy Krasicki wzorujący się na La Fontaine.
Ignacy Krasicki wydał dwa zbiory bajek: „Bajki i przypowieœci” (dominują tu bajki krótkie i zwięzłe), „Bajki nowe” (ukazał się ten zbiór po œmierci Krasickiego, zawiera głównie bajki narracyjne). Krasicki korzystał z tego gatunku gdyż był to typ formy gatunku dydaktycznego. Treœć tych bajek ma pouczać czytelnika, służyć mu radą.
Œwiat jaki prezentuje Krasicki w swoich bajkach przygnębia. Jest on tragiczny. Zwyciężają złe instynkty. Autor opisuje codziennoœć, rzeczywistoœć. Ludzie są Ÿli i okrutni. Niszczą słabszych. Ludzie są obłudni. Charakteryzuje ich hipokryzja. Przedstawiony jest tu œwiat pesymistyczny. Bajki te nie są wesołe. Pesymistycznie brzmią słowa: `szlachetnoœć, uczciwoœć można włożyć między bajki'.
Walory formy bajek Ignacego Krasickiego:

43.1.1 TREŒĆ BAJEK

„Wstęp do bajek”

Jest to pierwsza bajka ze zbioru „Bajki i przypowieœci”. Ukazany jest wymyœlony, wyidealizowany, nieistniejący œwiat. Poeta przedstawia swoje pojęcie bajki, odpowiada na pytanie: Co to jest bajka ? Morał mówi, że te zaprezentowane postawy są nieprawdopodobne w realnym œwiecie. Wyraża pesymistyczny stosunek podmiotu lirycznego, który nie wierzy w uczciwoœć, prawoœć. Autor będzie kontrastował zachowanie ludzi jakie jest, a jakie powinno być. Będzie szydził z tych, którzy postępują Ÿle. Ludzie nie są szlachetni i dzielni jacy powinni być. W swoich bajkach Krasicki ukazuje œwiat z jego wadami.

„Dewotka”

Krasicki w tej bajce piętnuje i wyœmiewa religijną obłudę i fałsz moralny, który można by zarzucić niejednemu człowiekowi. Tytułową bohaterkę charakteryzuje pobożnoœć na pokaz, dla ludzi, bowiem taka naprawdę w sercu ma złoœć i nienawiœć. Dewotka potrafi bowiem jednoczeœnie modlić się bez litoœci bić swoją służącą z błahego powodu. W ostatnim wersie Krasicki zachowuje jednoznaczne stanowisko wobec takiej postawy: `Uchowaj, Panie Boże od takiej pobożnoœci'.

„Groch przy drodze”

Morał: zbytnia ostrożnoœć też może zaszkodzić. Gospodarz usiłował być przebiegły i ostrożny. Za zbytnią zapobiegliwoœć los się zemœci. Przebiegłoœć nie popłaca.

„Jagnię i wilki”

Wilki zauważyły w lesie jagnię. Miały go zjeœć. Jagnię spytało się jednak jakim prawem wilki chcą to zrobić. Wilki odpowiedziały, że dlatego że one są silne a jagnię słabe i same. Morał: ten kto jest silniejszy ma przewagę i jest w stanie dominować.

„Szczur i kot”

Bajka ta mówi o pewnym szczurze. Siedział on podczas mszy pod ołtarzem i chwalił się, że go kadzą. W pewnym momencie zakrztusił się dymem i porwał go kot. Morałem jest tutaj to, że tego, który się zbyt przechwala i jest zbyt pewny, może niespodziewanie spotkać nieszczęœcie.

„Ptaszki w klatce”

Bajka ta to rozmowa dwóch czyżyków. Młody urodzony w klatce mówi, że jest mu w niej dobrze. Urodzony na wolnoœci mówi, że Ÿle czuje się w klatce. Morałem jest tutaj to, że jeżeli nie przebywało się w lepszych warunkach to uważa się swoje za dobre. Nie należy dziwić się osobom, które przebywając w pozornie złych warunkach twierdzą, że jest im dobrze, gdyż mogły nie widzieć nic lepszego. Możemy też wnioskować z tej bajki, że życie na wolnoœci chociaż w złych warunkach jest lepsze niż w niewoli.

„Filozof”

Mowa tu jest o pewnym filozofie, który nie wierzył w Boga. Gdy jednak znalazł się w kłopotach uwierzył nie tylko w Boga ale i w upiory. Morał: Człowiek w obliczu niebezpieczeństwa jest w stanie zmienić swe poglądy. Szukając ratunku jest w stanie uwierzyć we wszystko.

„Kruk i lis”

Bajka ta ukazuje jak pewien lis podstępem zdobył ser. Wychwalał on pewnego kruka, który trzymał ser w pysku. Gdy chwalił głos ptaka ten chciał go zaprezentować. Zaczął œpiewać i ser wypadł mu z pyska na ziemię. Morałem jest tutaj to, że należy uważać jeżeli ktoœ nas zbytnio chwali, gdyż może to robić wyłącznie dla swojej korzyœci.

„Malarze”

Było dwóch malarzy. Jeden - Piotr malował ładnie, był dobry ale biedny. Drugi - Jan malował mało, był zły ale bogaty. Jan upiększał portrety, Piotr malował natomiast prawdziwe twarze. Morał: Kłamstwo może przynieœć korzyœci, a prawda nie zawsze. W naturze ludzkiej jest próżnoœć. Człowiek lubi być chwalony. W ludzkiej naturze jest skłonnoœć do idealizowania siebie samego.

43.2 BOHATER POZYTYWNY DRUGIEJ POŁOWY XVIII WIEKU - MIKOŁAJ DOŒWIAD-CZYŃSKI - WZORZEC OSOBOWY DOBY OŒWIECENIA

43.2.1 Cechy powieœci

W 1775 roku Ignacy Krasicki napisał pierwszą polską powieœć literatury nowożytnej pod tytułem: „Mikołaja Doœwiadczyńskiego przypadki”. Był to utwór, w którym Krasicki skoncentrował trzy typy powieœci: cechy utworu satyryczno-obyczajwego (I księga), cechy powieœci przygodowo - awanturniczego (II księga) oraz cechy powieœci utopijnej (III księga). Utwór ten był napisany w formie pamiętnika. Motywem jego napisania było zabicie czasu w pożyteczny sposób. Utwór ten bawi, uczy i wychowuje. Była to autobiografia ówczesnego Polaka, przeciętnego szlachcica drugiej połowy XVIII wieku.

43.2.2 Dzieje bohatera

Opisuje młodoœć i lata dojrzewania młodego szlachcica Mikołaja Doœwiadczyńskiego w domu rodziców. Jest w tej księdze przedstawiona charakterystyka jego rodziców. Byli oni patriotami i szczerzy. Jego ojciec jest niewykształcony, cały czas przebywa na sejmikach. Jest sarmatą. Matka jest kurą domową. Nigdzie nie wychodziła poza swój majątek. Rodzice nie dbali o edukację Mikołaja. Wynajęto pana guwernera, Który zajmował się edukacją i kształceniem Mikołaja. Potem Doœwiadczyński został posłany do szkoły, ale jej też nie skończył. Znów pojawił się oszust, który miał kształcić Mikołaja. Sprzedawał on jednak Mikołajowi jedynie sposoby oszukiwania w grze w karty. W końcu Mikołaj wraz z guwernerem umknął z rodzinnego domu. Grał w karty i stracił wszystko co posiadał. Obracał się w towarzystwie awanturników i oszustów. Ten fragment to krytyka i oœmieszenie sarmackiego sposobu kształcenia. Po tych wydarzeniach Mikołaj wyjeżdża do Paryża. Jest tam tak długo, aż œcigany przez dużą liczbę wierzycieli wyjeżdża stamtąd. W Amsterdamie jako majtek zaciągnął się na statek. Statek ten rozbił się jednak, fale Mikołaja wyrzuciły na brzeg wyspy Nipu, utopijnego œwiata, w którym nie znano kłamstwa i zła. Mędrzec Xaoo uczył Mikołaja zasad panujących w tym państwie. Po wielu perypetiach Mikołaj powrócił do ojczyzny. Osiadł na wsi w majątku odziedziczonym po rodzicach i zaczął prowadzić życie ziemianina - filozofa. Zbudował nawet gospodarstwo funkcjonujące na zasadach, jakich nauczył się na wyspie Nipu.

43.2.3 Funkcja powieœci

Krasicki ukazuje w swej powieœci wychowanie młodzieży w ówczesnych czasach, płytkoœć zainteresowań ówczesnej szlachty, jej ciemnotę, nieuctwo, samowolę i pieniactwo, a także pijaństwo, bezkrytyczną pogoń za zagranicznymi nowinkami, okrucieństwo wobec służby i lenistwo umysłowe. Wskazuje na koniecznoœć powrotu do natury oraz autentycznych wartoœci moralnych, zabitych przez destrukcyjny wpływ społeczeństwa, jego obyczajowoœci i kultury. Pouczający przykład Mikołaja ma być ostrzeżeniem, a zarazem wskazówką w wyborze życiowej filozofii.

43.3 SATYRY I. KRASICKIEGO - OŒMIESZANIE I DRWINA Z WAD SPOŁECZEŃSTWA

43.3.1 Rodzaje satyr i dzieje gatunku

Satyra to gatunek literacki znany od starożytnoœci. Jego twórcą był Horacy. Jest to gatunek z pogranicza liryki i epiki. Autor satyry przedstawia swój negatywny stosunek do jakiejœ osoby lub rzeczy. Można wyróżnić następujące typy satyr: portretowe, sytuacyjne (zdarzenie jest ilustracją zjawiska), obyczajowe.

43.3.1.1 Sposób oœmieszania wad

Krasicki napisał 22 satyry o tematyce obyczajowej. Pisał je po to aby piętnować to co złe oraz nosicieli zła. Zadaniem satyry jest bezlitosne chłostanie zła. Były one wymierzone przeciwko saskiemu dziedzictwu: narodowej megalomanii, ciemnocie i zacofaniu, życiu ponad stan, pijaństwu, skłonnoœci do hazardu, braku krytycyzmu, powierzchownemu przyjmowaniu obcych wzorów kulturowych. Krasicki kreœlił obraz życia w XVIII wiecznej Rzeczypospolitej. Jest to doskonała ilustracja, a jednoczeœnie obnażenie i oœmieszenie największych wad społeczeństwa polskiego z czasów współczesnych poecie.

„Do króla”

Satyra ta to typowy przykład satyry portretowej. Przedstawiony jest w niej król August Poniatowski. Królowi stawiane są następujące zarzuty:

Poglądy te wyraża szlachcic sarmata. Robi to ktoœ kto nie skorzystał na wyborze tego króla. Jest to portret króla postrzegany oczami szlachcica sarmaty. Pomimo, że portret króla składa się tu z zarzutów to jest to portret pochwalny. Ktoœ kto uważa zalety króla jako wady jednoczeœnie sam siebie oœmiesza.

„Pijaństwo”

Satyra ta to próba walki z nałogiem pijaństwa jaki rozpowszechnił się u szlachty. Krasicki ukazuje zgubne i szkodliwe skutki picia alkoholu. Jest on przyczyną swad, prowadzi do warcholstwa i anarchii.

„Żona modna”

Jest to satyra napisana w formie dialogu między panem Piotrem a jego przyjacielem. Pan Piotr opowiada o swoim ożenku i życiu małżeńskim. Jest to typowy domator i pochodzi ze wsi. Jego żona pochodzi z miasta. Są to zupełnie przeciwstawne postacie. Powodem ożenku była jedynie chęć zysku. Już po zawarciu umowy przedœlubnej dotyczącej majątku pan Piotr zaczyna tego żałować. Żona po przyjeŸdzie do domu pana Piotra nie mogła zrozumieć wiejskiego stylu życia i tamtejszych obyczajów. Była przyzwyczajona do wygód. Brakowało jej nawet pokoi. Do służby odnosiła się z wielką pogardą. Nie podobał się jej też ogród. Chciał go przebudować. Pan Piotr nie chcąc słuchać rozkazów żony odsunął się na bok (uciekł). Żona przebudowała wtedy dom. Była bowiem zwolenniczką stylu francuskiego. Podobał się jej wszystko co pochodziło z tamtego kraju. Zaczęły się przyjęcia. Pan Piotr stracił znaczenie w swoim domu. Goœcie żony œmiali się z męża. Żona ciągle mówi o wsiach, które mają pokryć koszty jej zachcianek. Wkrótce obydwoje wrócili do miasta. Są w tej satyrze przedstawione dwie postacie (style): szlachcic sarmata (pan Piotr) i dworski (żona). Żona otacza się wszystkimi rzeczami zbytku. Marnuje majątek. Oba style są uważane za niewłaœciwe i naganne. W tej satyrze są one skonfrontowane.

„Œwiat zepsuty”

W satyrze tej są skonfrontowane postawy ojca i synów. Postawa synów (obecnie) charakteryzuje się złymi cechami. Nie ma cnoty, prawdy. Za ojców (kiedyœ, w przeszłoœci) było inaczej. Panowała cnota, prawda, porządek. Pojawia się też motyw tonącego statku. Jest to nawiązanie do „Kazań sejmowych” Piotra Skargi. Wszystko to prowadzi do zguby ojczyzny.

43.4 CIEMNOTA I ZACOFANIE DUCHOWIEŃSTWA - „MONACHOMACHIA”

43.4.1 Treœć43.4.2 utworu

Na œwiecie dzieją się różne rzeczy. „Nieraz rycerzem bywa sługa boży”. Taka wojna między mnichami zdarzyła się pewnego razu w miasteczku, którym: „Było trzy karczmy, bram cztery ułomki, Klasztorów dziewięć i gdzieniegdzie domki”. Życie toczyło się tu leniwie, aż do pewnego dnia „Jędza niezgody” pojawiła się nad miastem i spokojne do tej pory zakony zapragnęły rywalizacji. Bracia dominikanie wyzwali karmelitów na pojedynek - uczoną dysputę. Zakonnicy do tej pory niewiele czasu spędzali w klasztornej bibliotece. Częœciej można ich było zastać przy posiłku czy kuflu. Scholastyczna dysputa okazała się ponad ich siły. Refektarz (jadalnia klasztorna, w której prowadzono dysputę) szybko przemienił się w pole bitwy, gdzie miast rzeczowych argumentów latały kufle, talerze i ciężkie księgi. Ból był niezwykle zaciekły, ale gdy między zwaœnione strony uroczyœcie wniesiono vitrium gloriosum, sławny puchar pełen alkoholu, natychmiast nastąpiła zgoda. Krasicki, wielki moralista, wplótł między wiersze swojego poematu także myœli dydaktyczne: „I œmiech niekiedy może być nauką, Kiedy się z przywar nie z osób natrząsa”, i zgodnie z zasadą: „Prawdziwa cnota krytyk się nie boi” radzi: „Szanujmy mądrych , przykładnych, chwalebnych, Œmiejmy się z głupich, choć i przewielebnych”.

43.4.3 Cechy poematu heroikomicznego

Poemat heroikomiczny to stary gatunek, uprawiany już w starożytnoœci, będący parodią eposu bohaterskiego. Stosowano parodię jako œrodek służący do oœmieszania zjawisk, osób poprzez ich nieudolne naœladowanie , odgrywanie.
Cechy poematu heroikomicznego:

44. TWÓRCZOŒĆ OKRESU SEJMU WIELKIEGO

44.1 PUBLICYSTYKA PATRIOTYCZNA

44.1.1 Działalnoœć44.1.2 i program społeczno-polityczny Stanisław Staszica.

Stanisław Staszic swoje poglądy i program społeczno-polityczny zawarł między innymi w poniższych utworach.

„Uwagi nad życiem Jana Zamojskiego”

Był to traktat polityczny wydany przed obradami Sejmu Czteroletniego. Jest on podzielony na 19 rozdziałów. Każdy rozdział traktuje o innym problemie. Najważniejsze są następujące rozdziały:

Staszic przewidywał rozbiory. Prezentuje on swoje poglądy i są one zgodne z poglądami Jana Zamojskiego, który był wówczas wielkim autorytetem.

Podstawą nauki jest nauka moralna i religia. Człowiek powinien pracować w swoim zawodzie. Edukacja powinna działać jako wychowanie obywatelskie. Szkolnictwo ma wychowywać ludzi œwiatłych. Propaguje on szkoły rycerskie.

Staszic jest przeciwny prywacie i egoizmowi posłów. Ustawy powinny przechodzić większoœcią głosów. Chodzi o dobro większoœci.

Opisane są w tym rozdziale trzy rodzaje władzy: demokracja, monarchia i anarchia. Chodzi tu o wzmocnienie władzy królewskiej.

Każdy obywatel nie może być sądzony bez wyroku niezawisłego sądu.

Staszic sugeruje żeby tron był dziedziczny. Wolna elekcja pozwala ingerować obcym krajom w sprawy polskie.

Mowa jest o tym, że chłopi emigrują z Polski, bo jest anarchia i niesprawiedliwoœć. W Polsce nie mogą oni żyć godnie.

44.1.2.1 „Przestrogi dla Polski”

Utwór ten miał uzmysłowić szlachcie koniecznoœć uchwalenia konstytucji. Staszic informuje czym dla niego jest naród. Dla niego naród to nie tylko szlachta, ale zbiorowoœć mieszkająca na danym terenie. Staszic zwracając się do szlachty stawia jej następujące zarzuty:

Za słaboœć narodu Staszic oskarża szlachtę. Bardzo dużo miejsca poœwięca on też miastom. Propaguje on rozwój przemysłu i handlu w miastach. Chce on, aby mieszczaństwo było bogate. Inne postulaty to: koniecznoœć zniesienia Liberum Veto, wprowadzenie stałej armii, zmiana pańszczyzny na czynsz, wprowadzenie powszechnej edukacji narodowej.

44.1.3 Hugo Kołłątaj

W swoich poglądach nie różnił się zbytnio od Stanisława Staszica. Różniło go jedynie to, że miał bardziej radykalne poglądy w sprawach przywilejów dla ludzi niższego stanu. Żądał wolnoœci osobistej chłopów. Chłop miał mieć wolnoœć osobistą, ale grunt ma być własnoœcią pana.

„Dobra œwietnej deputacji”
W odezwie tej Kołłątaj mówi o równomiernym obciążeniu prawami i obowiązkami wszystkich stanów.

44.1.4 Rola publicystyki

Publicyœci poprzez swoją działalnoœć pisarską nawoływali do walki z anarchią i z obrońcami przywilejów feudalnych. Proponowali postępowe reformy ustrojowe i społeczne, domagając się wcielenia ich w życie.

44.2 „POWRÓT POSŁA” JAKO AKTUALNA KOMEDIA POLITYCZNA

44.2.1 Charakterystyka bohaterów

W tym utworze są zaprezentowane dwa stronnictwa. Jedno z nich to stronnictw patriotyzmu (obóz reform). Zalicza się do nich: Podkomorzy z żoną, Walery i Teresa. Drugie to obóz wsteczny, konserwatywny: Starosta, Sarmacki. Wytknięte są tu ich wady.

Podkomorzy:

Podkomorzyna:

Walery:

Starosta Gadulski:

Staroœcina:

Szarmancki:

44.2.2 „Powrót posła” jako komedia klasycystyczna

„Powrót posła” porusza problematykę polityczną kraju, sprawę nowego ustawienia w Polsce władzy ustawodawczej i wykonawczej. Jest to komedia związana œciœle z pracami Sejmu Czteroletniego w okresie szczególnego napięcia politycznego i dramatycznej sytuacji narodu. Jest to echo wszystkich ważniejszych wydarzeń rozpatrywanych w czasie Sejmu Wielkiego. Jest to najostrzejsza w literaturze polskiej satyra na sarmatyzm w życiu politycznym, apelująca do sumień ludzkich. Jest to utwór o charakterze okolicznoœciowym, grany w Warszawie w czasie obrad Sejmu Czteroletniego.

45. SENTYMENTALIZM I ROKOKO JAKO NURTY TOWARZYSZĄCE KLASYCYZMOWI ORAZ TWÓRCZOŒĆ REWOLUCYJNA

45.1 NURT SENTYMENTALNY

Sentymentalizm jest nurtem literackim. Miał on charakter pewnej postawy filozoficznej. Nazwa wywodzi się od powieœci „Podróż sentymentalna”. Sentymentalizm powstał jako reakcja przeciwko racjonalizmowi i dydaktyzmowi. Przejawiał się on pod koniec wieku XVIII w modzie, stylu bycia, życiu towarzyskim, ogrodnictwie. Słowo sentymentalizm ma następujące znaczenia:

1. nurt artystyczny drugiej połowy XVIII wieku

2. przesadna i uwidoczniona uczuciowoœć3. i wrażliwoœć4.

Modne stało się przebywanie na łonie natury i prostota życia. W Polsce sentymentalizm rozwinął się w latach 80 i 90 XVIII wieku. Oœrodkiem jego rozwoju były Puławy (siedziba książąt Czartoryskich). Głównym mecenasem była Izabela Czartoryska.
Drugim nurtem literatury sentymentalnej była poezja grobów. Przedstawiano: żal, smutek, grozę i rozpacz.

45.1.1 Jan Jakub Rousseau - prekursor nurtu

Był francuskim pisarzem; autor „Emila”, „Nowej Heloizy”. Stworzył podstawę dla sentymentalizmu. Głosił tezę: „Człowiek jest cząstką natury”. Podkreœlał rolę ludzkich uczuć, zwłaszcza miłosnych.

„Umowa społeczna”

Odrzucił w tym utworze styl życia salonów i cywilizację, która godzi w człowieka. Rzucił hasło powrotu do natury. Centrum zainteresowania był człowiek, ten który kieruje się uczuciem i emocjami. Na pierwszym miejscu powinna być spontanicznoœć, a rozum na końcu. Człowiek to ten, który kieruje się sercem, jest uczulony na piękno natury, potrzebuje czułoœci.

45.1.2 Karpiński - poeta sentymentalny

Był to polski twórca sentymentalny. Pisywał utwory miłosne, religijne, refleksyjne, patriotyczne. Zasłynął jako twórca pieœni erotycznych i sentymentalnych.

„O wymowie w prozie albo w wierszu”

Postuluje tam aby pisano jak najproœciej i zrozumiale, aby dano upust swojemu natchnieniu.

„Pieœń dziada Sokolskiego”

Jest to utwór patriotyczny. Przedstawiony jest w nim obraz nędzy, ubóstwa, ruiny. Wskazuje on na rychły koniec państwa.

„Do Justyny. Tęsknoœć na wiosnę”

Język w tym utworze jest łatwy w odbiorze, prosty i potoczny. Wiersz jest regularny i rytmiczny. Rymy są bardzo dokładne. Jest opis przyrody. Ostatnia strofa to pointa. Jest to wiersz o uczuciu i o tęsknocie. Uczucia są zaprezentowane za pomocą przyrody i na tle przyrody.

„Laura i Filon”

Jest to pieœń sentymentalna (sielanka). Jest to sielanka konwencjonalna. Nawiązuje ona do nurtu sielanek Wergiliusza. Œwiadczą o tym:

Jest to też sielanka sentymentalna ponieważ:

Karpiński wygłasza filozofię mówiącą o potędze miłoœci.

„Pieœń dziada Sokolskiego w kordonie cesarskim”

Ludzie szli za zbytkami. Wolnoœć porównywana jest do ptaka. Jest to pieœń żalu za utraconą suwerennoœcią. Utrata niepodległoœci spowodowana była niegodnym postępowaniem Polaków. Jest to utwór patriotyczny.

Cykl utworów: „Pieœń nabożna”

Pisane były te utwory z myœlą o czytelniku ludowym, niewykształconym. Karpiński usiłował kształtować postawy obywatelskie. Propagował zasady wiary, etykę chrzeœcijańską. Boga prezentował jako dobrego i sprawiedliwego ojca. Jedna z tych pieœni to „Pieœń o narodzeniu pańskim”. Zawarte są w niej elementy religijnoœci. Bóg cierpiał i był dobrym ojcem dla ludzi. Opiekował się i darzył uczuciem lud. Bóg kocha wszystkich. Jest wszechmocny. Utwór ten zawiera elementy patriotyczne. Propaguje powrót do natury. Bóg czuje to samo co ludzie.

45.2 CECHY CHARAKTERYSTYCZNE ROKOKA

Nurt ten obejmuje obyczajowoœć, styl życia i sztukę (malarstwo). Styl ten zrodził się we Francji. Miłowano huczne zabawy, przepych, nadmiar. W sztuce objawiał się jako zwrot ku miniaturyzacji. Tematyką stała się miłoœć (ale konwencjonalna). Dbano o wytwornoœć i elegancję. Styl ten znalazł uznanie na dworach królewskich. W tym nurcie usiłował tworzyć Józef Szymanowski „Listy o guœcie”.

45.3 POEZJA JAKUBA JASIŃSKIEGO

Był on czołowym przedstawicielem nurtu Jakobińskiego w polskim oœwieceniu. Jakobinizm skupiał radykalnych zwolenników przemian społecznych i ustrojowych. W większoœci byli to działacze: KuŸnicy Kołłątajowskiej, postępowi publicyœci i pisarze. Domagali się oni przemian społecznych i ustrojowych, jak równouprawnienia mieszczan, zniesienia pańszczyzny i poddaństwa chłopa, a w czasie insurekcji koœciuszkowskiej ukarania zdrajców i króla. W swoich utworach ostro krytykowali istniejący porządek społeczny, przywileje szlachty, samowolę magnaterii, ugodowoœć króla. Jakub Jasiński napisał wiele utworów. Jego wiersze patriotyczne przemawiają siła uczuć rewolucyjnych. Głoszą jednoœć idei wolnoœci narodowej i wyzwolenia społecznego, wzywają do walki i zwycięstwa. Dzięki tym wartoœciom stał się Jasiński poetą rewolucyjnym, który walczył u schyłku Rzeczypospolitej ze œwiatem ginącego feudalizmu.

„Sprzeczki”

Powstały na gruncie charakterystycznego dla epoki sceptycyzmu religijnego i skłonnoœci do demaskowania obłudy kleru. Wątek poematu dotyczy sporu między probostwem a klasztorem i jest on właœciwym tłem do dygresji dotyczących różnych dziedzin życia. Satyra ta uderza nie tylko w obżarstwo, próżniactwo i pijaństwo mnichów ale także w chciwoœć i niemoralnoœć.

„Do œwiętoszka”

Wiersz ten wyraża pochwałę rozumu i daje wyraz deistycznego poglądu autora na œwiat. Do głosu dochodzą takie sprawy jak tolerancja religijna oraz równoœć społeczna.

„O stałoœci do exulantów polskich”

Jest to utwór skierowany do emigrantów po drugim rozbiorze. Jest to wezwanie do walki z carski najeŸdŸcą, pochwała Koœciuszki i wskazanie na rewolucyjną Francję jako ojczyznę wolnoœci. Za przykładem Francji hasło: „wolnoœć i równoœć” rozszerzy się po ca

łym œwiecie. Wolnoœć można zdobyć jedynie w walce, w której tyrani i despoci zginą.

„Wiersz w czasie obchodzonej żałoby przez dwór po Ludwiku XVI”

Nawiązuje do wydarzeń mających miejsce w Warszawie po dotarciu informacji o œcięciu króla Francji. Dwór królewski przewidział szeœciotygodniową żałobę. Czasopisma potępiały wyrok wykonany na królu. Listy pasterskie także. Poeta pyta czy należy zajmować się sytuacją we Francji jeœli w Polsce sytuacja jest także bardzo dramatyczna i ważna dla narodu, kiedy dzieją się rzeczy straszne i przejmujące, ojczyzna traci wolnoœć a jej obrońcy honor i majątki. Zaborcy traktują ludzi jak zwierzęta, naród cierpi. Wiersz kończy się akcentem antymonarchistycznym. Œwiat może być wolny dopiero wtedy kiedy nie będzie królów.

„Do narodu”

Napisany został ten wiersz w przeddzień wybuchu powstania koœciuszkowego. Poeta zwraca się do narodu by ten nie poprzestawał w walce z zaborcą. Wzywa także do walki ze zdrajcami własnego narodu. Utwór ten łączy gorący patriotyzm z umiłowaniem ludu i nienawiœcią do tyranów.

46. DOROBEK CZASÓW STANISŁAWOWSKICH

46.1 ZASŁUGI WOBEC JĘZYKA (WALKA O CZYSTOŒĆ JĘZYKA)

Twórcy pisali i żądali w swoich utworach czystoœci języka polskiego. Językiem wykładowym w szkołach stał się język polski zamiast dotychczas obowiązującej łaciny. Także teatr walczył o język narodowy. Także bohaterowie bajek Krasickiego mówili językiem potocznym, ale czystym i poprawnym.

„O poprawie wad wymowy”

Jest to dzieło autorstwa Stanisław Konarskiego. Dzieło to krytykuje napuszony, zawiły i skomplikowany styl budowy. Chce on aby język polski był czysty i naturalny.

„Gramatyka dla szkół narodowych”

Podręcznik autorstwa Onufrego Kopczyńskiego. Miał on kształtować poprawnoœć językową ówczesnych Polaków.

46.2 GATUNKI LITERACKIE

EPIKA

(parodia poematu heroicznego czyli eposu bohaterskiego)

LIRYKA

DRAMAT

46.3 CECHY CHARAKTERYSTYCZNE CZŁOWIEKA OŒWIECONEGO


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
matura oswiecenie, Pliki, Matura, Streszczenia i Spis Lektur
repetytorium maturalne, OĹšWIECENIE, OĹšWIECENIE
MATURA Oświecenie
OSWIECENIE 2, PowtĂłrka maturalna
praca maturalna temat porĂłwnaj obraz przrody w tekstach kultury renesansu?roku i oswieceniax
oświecenie, opracowania maturalne
oświecenie, matura, matura ustna, matura4
Synteza oświecenia, Matura - materiały, Epoki literackie
barok-oswiecenie, Szkoła, Matura, Język Polski, Epoki
Materialy pomocnicze prezentacja maturalna
historia administracji absolutyzm oświecony
matura10
2009 PROBNA MATURA Matematyka ZR

więcej podobnych podstron