OŚWIECENIE
Charakterystyka epoki
Podobnie jak w przypadku innych epok trudno jest dokładnie podać daty graniczne tego okresu. Są one umownie oznaczone przez badaczy. Nazwa “oświecenie” wywodzi się od prastarej i rozpowszechnionej w różnych kulturach metafory światła. Nazwa powstała w Niemczech i już od XVIII wieku rozpowszechniła się w całej Europie. W Anglii używano nazwy “wiek rozumu”, we Francji - “wiek filozofów”.
Kultura oświecenia rozwijała się w Europie w XVIII i na początku XIX stulecia.
Pojęcia
- racjonalizm - termin pochodzi od łacińskiego “ratio” - rozum. Za twórcę kierunku uważa się René Descartesa, zwanego Kartezjuszem, którego koncepcja wyłożona w słynnym studium “Rozprawa o metodzie” zapoczątkowała nowy okres w filozofii. Punktem wyjścia rozważań filozofa był sceptycyzm, czyli zwątpienie wobec dotychczasowych metod poznania, które doprowadziło do znalezienia oparcia w ludzkiej myśli (“Cogito ergo sum” - parafraza augustiańskiego “Myślę, więc jestem”). Poszukując nowej metody doskonałego poznania, filozof odwołał się do nauk matematycznych i stosowanej w nich analizy.
W ten sposób Kartezjusz uznał rozum za najwyższą instancję poznania rzeczywistości.\
- ateizm i deizm
Rozwój filozofii racjonalistycznej miał wpływ na zmianę poglądów dotyczących religii.
Deiści uznawali istnienie Boga, ale zakładali, iż stworzył on świat, ale w jego sprawy nie ingeruje. Przyjmowali więc zasadność pewnych nakazów moralnych, wypływających z religii, ale krytykowali fanatyzm i negowali objawienie (D. Diderot, Wolter).
Ateiści, czerpiąc z filozofii materialistycznych, negowali istnienie Boga (P. Holbach).
- empiryzm
Nurt, początkowo przeciwstawny wobec racjonalizmu, bo uznający, iż prawdziwe poznanie możliwe jest jedynie za pomocą obserwacji i doświadczenia, zapoczątkował w kulturze nowożytnej w XVII wieku Franciszek Bacon. Odrzucił zasadność uprawiania nauki “czystej”, wskazywał na pragmatyczny (możliwy do wykorzystania) charakter wiedzy, którą należy zdobywać poprzez eksperymenty. Za najdoskonalszą metodę badawczą uznał indukcję (na podstawie danych doświadczalnych formułuje się ogólne wnioski).
Podstawy oświeceniowego empiryzmu stworzył Anglik, John Locke. Ten filozof uznał, że każde poznanie, zarówno prawdziwe jak i błędne, ma charakter empiryczny. Umysł ludzki pojmował jako czystą, niezapisaną tablicę (tabula rasa), którą wypełnia zdobywane w trakcie życia doświadczenie. W ten sposób odrzucił kartezjańską teorię idei zrodzonych.
- sensualizm
U podstaw sensualizmu leży przekonanie, że jedynym źródłem wiedzy są zmysły, ugruntował się w pismach George'a Berkeleya twierdzącego, że istnieją tylko te rzeczy, których doświadczamy. Zakładał istnienie jedynie doświadczeń zewnętrznych, zaś rozumowi przyznawał jedynie bierną rolę w procesie poznania.
- utylitaryzm
Utylitaryzm jest ideą, według której gwarantem szczęścia jest pożyteczność tego, co robimy. W XVIII wieku powszechnie uważano, że człowiek, dążąc do zaspokojenia interesu prywatnego, powinien równocześnie przyczynić się dla dobra ogółu.
- humanitaryzm
Wyrazem humanitaryzmu jest dbałość o zachowanie godności jednostki i poszanowanie jej prawa do wolności i równości. Idea ta korespondowała z szerzącą się krytyką ustroju absolutystycznego oraz żądaniem powszechnej tolerancji religijnej.
- libertynizm
Ruch umysłowy, nawiązujący do tradycji humanizmu renesansowego. Ukształtował się w XVII wieku we Francji i silnie oddziaływał na kulturę oświecenia. Libertyni odrzucali wszelkie dogmaty, reprezentowali postawę laicką i wolnomyślicielską, charakteryzowali się swobodnym podejściem do norm obyczajowych, przyznając każdemu prawo wyboru odpowiadających mu zasad etycznych. Bliskie im były nastroje hedonistyczne.
- idea powrotu do natury
Przeciwwagą dla utylitaryzmu i racjonalizmu, zakładających optymistyczną wizję człowieka i świata, była filozofia Jana Jakuba Rousseau. Autor między innymi “Umowy społecznej”, przeciwstawiał cywilizacji i kulturze, które zabiły w człowieku pierwotną naturalność, naturę. Rousseau postulował nawrót do natury i takie wychowanie człowieka, które odbudowałoby w świecie pierwotne, utracone zdolności i przygotowanie do życia w społeczeństwie, opartym na zasadach dobrowolnej umowy.
- irracjonalizm
W końcowej fazie oświecenia pojawił się nurt przeciwny racjonalizmowi. Zwolennicy irracjonalizmu zakładali możliwość pozarozumowego poznania rzeczywistości, a decydującą rolę przypisali: intuicji, natchnieniu, wierze, uczuciu i instynktowi
4.Prądy artystyczne- klasycyzm, sentymentalizm, rokkoko
- Klasycyzm
Prąd kulturalny nawiązujący do dziedzictwa renesansu i tradycji kultury starożytnej i literatury francuskiej XVII wieku, którego pełny rozkwit przypadł na wiek XVII we Francji.
Termin “klasycyzm” pochodzi od łacińskiego przymiotnika oznaczającego “szkolny, uczniowski”. Pojęcie to stosować poczęto jako określenie wartościujące, dla nazwania najdoskonalszych poetów i artystów oraz w odniesieniu do twórców starożytnych. Klasyczną nazywano także sztukę i literaturę opartą na wzorach antycznych, cechującą się umiarem, harmonią, równowagą, spokojem i przeciwstawną wobec tendencji romantycznych.
Francuski klasycyzm wieku XVII wyrósł z zainteresowania sztuką antyczną. Ukazana w sztuce rzeczywistość winna cechować się harmonią, symetrią, ładem, umiarem i spokojem właściwym dla procesów intelektualnych. Sztuce przypisano cele dydaktyczne i utylitarne, miała ona służyć edukacji społeczeństwa, jego wychowaniu i ogólnemu pożytkowi.
Obowiązująca poetyka normatywna przyjmowała zasadę trzech stylów, w których ściśle określono hierarchię gatunków i obowiązujące w nich środki artystyczne:
wysokiego: bogactwo figur retorycznych, obrazowy, patetyczny język, duży ładunek emocjonalny: oda, epos rycerski, tragedia;
niskiego: skromność środków obrazowania, prosty język: satyra, bajka, poemat heroikomiczny, komedia;
średniego: umiarkowane ozdoby: elegia, sielanka, poemat
opisowy.
W tragedii powrócono do zasady trzech jedności.
- Sentymentalizm- nadmierna wrażliwość, uczuciowość.
Nazwa tego prądu literackiego wywodzi się od tytułu powieści Laurenca Sterne'a “Podróż sentymentalna”. Filozoficznym podłożem kierunku były sensualizm i empiryzm. Kierowano się wnętrzem człowieka i jego przeżyciami osobistymi. Do upowszechnienia się nowego kierunku przyczyniły się poglądy i twórczość J.J. Rousseau. Twórcy literatury sentymentalnej poddawali krytyce ówczesny feudalno-absolutystyczny ustrój, bohaterem utworów czyniąc przedstawicieli mieszczaństwa czy ludu. Przedmiotem zainteresowania pisarzy stało się życie wewnętrzne człowieka, analiza uczuć, ukazywanie prawdziwych więzi międzyludzkich: miłości, przyjaźni, relacji rodzinnych. Dogłębnej analizie psychologicznej towarzyszyło wprowadzanie realiów obyczajowych epoki oraz postulaty prostoty i czułości.
- Rokoko
Termin oznaczający "muszlę" pojawił się początkowo w sztukach plastycznych na określenie tendencji rozwijających się w Europie w latach 1720-1780, a następnie stosowany był w odniesieniu do zjawisk literackich. Okres ten odznaczał się porzuceniem dworskiego ceremoniału na rzecz kameralności, swobody życia towarzyskiego, przejawiającego się w atmosferze erotyzmu, słownego flirtu i zmysłowości. Filozoficznymi podstawami tego nurtu był epikureizm. Twórcy rokoka traktowali literaturę jako grę, zabawę, nadrzędną rolę przypisując kategoriom dobrego smaku, wdzięku i elegancji. Nastrojowość i uczuciowość sentymentalizmu łączyli z motywami pasterskimi, co między innymi doprowadziło do powstania nowej odmiany sielanki, a motywy mitologiczne wykorzystywali w celach dekoracyjnych.
Filozofie
Pod wpływem rozwoju astronomii, matematyki i fizyki dokonał się zwrot w myśleniu: odejście od tłumaczenia świata przed doktryny religijne i wiarę, ku wyjaśnieniu go przez człowieka, dzięki nauce i filozofii. Filozofia została uznana za podstawę wszelkiej wiedzy. Przekonanie, że to rozum góruje nad wiarą stało się podstawą racjonalizmu.
-Kartezjusz- w „rozprawie o metodzie” zapoczątkował nowe spojrzenie na filozofię. Podkreślał rangę myśli ludzkiej jako niezależnego bytu i możliwości ludzkiego rozumu. Zdaniem filozofa to rozum decyduje o byciu człowiekiem, myślenie jest więc najważniejszą czynnością i celem ludzkiego życia, a poznanie świata odbywa się na drodze rozumu
-Izaak Newton- przedstawiciel racjonalizmu, znany fizyk matematyk i filozof
-Wolter- właściwie nazywał się François-Marie Arouet, ale powszechnie znany był pod nazwiskiem, jakiego używał, by uważano go za szlachcica, czyli de Voltaire (w wersji spolszczonej - Wolter). Z przekonania deista, był zagorzałym racjonalistą, człowiekiem o wszechstronnych zainteresowaniach i wiedzy - prawnikiem, poetą, dramaturgiem, publicystą, powieściopisarzem, historykiem i wreszcie filozofem. Urodził się w Paryżu, w rodzinie mieszczańskiej, był synem notariusza. Wychowanie zdobywał w kolegium jezuickim.
4. Twórczość I. Krasickiego- tematyka, gatunki, wartości artystyczne, uniwersalny charakter
- poematy heroikomiczne: “Monachomachia, czyli wojna mnichów”, “Myszeida”;
- cykle bajek: “Bajki i przypowieści” i “Bajki nowe”;
- powieści: “Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” i “Pan Podstoli”;
- 22 satyry, między innymi: “Żona modna”, “Pijaństwo”, “Do króla”;
- poematy epickie, komedie, prace naukowe i encyklopedyczne (między innymi pierwsza w Polsce historia literatury “O rymotwórstwie i rymotwórcach”) oraz liczne tłumaczenia z literatury obcej.
Utwory te zawierały wartości aktualne w każdej epoce, przedstawiały problemy kraju i zwykłych ludzi - patrzeć niżej
Wybrane satyry Krasickiego : Żona modna, Świat zepsuty, Do Króla, Pijaństwo, itd.
„Do króla” Podmiot liryczny zarzuca królowi szereg "grzechów" : brak królewskich korzeni, polskie pochodzenie, młody wiek, umiłowanie do książek, nauki ludzi wykształconych.
Jak widać na pierwszy rzut oka, są to zarzuty absurdalne, bo dotyczą zalet (mądrość, dobroć), bądź cech neutralnych (wiek, pochodzenie). Zarzuty zatem są obiegowymi opiniami polskiej szlachty o elekcyjnym monarsze. Ukazując niedorzeczność tych zarzutów, poeta posługuje się głównie ironią.
Jego celem jest, w istocie obnażenie głupoty szlachty i jej krytykanctwa, które nie jest uzasadnione. Szlachta "krzyczy", bo utraciła sporo praw, które wcześniej doprowadziły do upadku Polskę. Poeta zwraca uwagę również na to, że nieprzychylne glosy poddanych szlacheckich wobec monarchy, wynikają często ze zwykłej zawiści.
W utworze wyeksponowana została także, dwulicowość poddanych. Krasicki pokazuje, iż szlachta nie chce szanować polskiego króla, powołując się na autorytet antycznej historii. Poeta w związku z tym wyraża współczucie dla sytuacji króla, ponieważ z tak absurdalnymi zarzutami i przewrotną postawą trudno walczyć. Król jest przecież krytykowany za wiele cech pozytywnych, co dowodnie świadczy o tym, że szlachta nie jest obiektywna. I to właśnie chciał ukazać Krasicki pisząc tę satyrę.
“Świat zepsuty” można potraktować jako utwór programowy całego zbioru. Krasicki dokonuje w nim analizy przyczyn rozkładu politycznego i moralnego współczesnego sobie państwa. Tonem pełnym goryczy i pesymizmu, bez cienia pobłażania, oskarża współczesnych sobie Polaków o przyczynienie się do całkowitego upadku moralnego i politycznego. Tę bezkompromisową krytykę uwypukla konstrukcja utworu oparta na zasadzie kontrastu. Dawna, praworządna Polska zostaje przeciwstawiona współczesnej, opanowanej przez zło i zepsucie. Wykorzystując częstą w literaturze alegorię ojczyzny jako tonącego okrętu, Krasicki wyraża nadzieję, że w momencie ostatecznego zagrożenia skłócony naród stanie w obronie państwa. “Świat zepsuty” to utwór bardzo dramatyczny i gorzki.
“Pijaństwo” z kolei ma charakter dialogu dwu szlachciców, z których jeden ma skłonność do nadużywania alkoholu, drugi zaś głosi potrzebę umiaru. Opowieść “Pana Piotra” jest znakomitym obrazkiem obyczajowym, ukazującym typowy sposób spędzania czasu przez Sarmatów (wystawne uczty, obficie zakrapiane alkoholem, puste rozmowy przeradzające się w kłótnie, a nawet bójki). Krytyka pijaństwa i pochwała trzeźwości nie znajduje zrozumienia u rozmówcy, który być może i docenia słuszność jego poglądów, ale słaba wola i głupota nie pozwalają mu wcielić tych reguł w życie, żegna się bowiem słowami: “Bądź zdrów (...) Napiję się wódki”.
“Żona modna” ma również charakter dialogu, którego główną część stanowi opowieść jednego z rozmówców o pożyciu w dopiero co założonym stadle małżeńskim. Opis obyczajów, jakie w dom średniozamożnego szlachcica wprowadza młoda żona jest krytyką zbytniego zafascynowania cudzoziemszczyzną, próżności i skłonności do zbytku. Pan Piotr to typowy szlachcic, domator, niechętny zmianom, łasy jednak na posag zdecydował się na ślub z kobietą pustą, próżną, zafascynowaną obyczajami francuskimi. W satyrze tej nie ma postaci pozytywnych. Przedmiotem krytyki Krasickiego staje się zarówno materializm
męża, jak i głupota “żony modnej”.
Definicja satyry
Satyra - ośmiesza i piętnuje ukazywane w niej zjawiska, osoby, obyczaje, stosunki społeczne. Prezentuje świat poprzez komiczne wyolbrzymienie, ale nie proponuje żadnych rozwiązań pozytywnych. Cechą charakterystyczną satyry jest karykaturalne ukazanie postaci. Istotą satyry jest krytyczna postawa autora wobec rzeczywistości, ukazywanie jej w krzywym zwierciadle.
Analiza i interpretacja Hymnu do Miłości ojczyzny Krasickiego
W utworze przedstawiona jest miłość do ojczyzny. Wypowiada się podmiot liryczny, który jest prawdziwym patriotą. Sytuacja liryczna obrazuje cierpiącą ojczyznę, która przyjmuje blizny. Odbiorcą jest cała ojczyzna, ale również patrioci - liryka bezpośrednia. W apostrofie autor zwraca się do miłości ojczyzny, która jest dla niego święta (epitet). Na patriotyzmie znają się tylko ludzie inteligentni (epitet metaforyczny: umysły poczciwe). Metafora „zjadłe trucizny” ukazuje cierpienia Polski. Metafora „pęta niezelżywe” wizualizuje cierpienie. W naszej ojczyźnie jesteśmy w stanie odnaleźć dobre chwile. Alegoria istnienia - ojczyzna nie jest w stanie istnieć bez narodu, patriotów. Anafora „dla Ciebie” - podkreśla jej wartość.
Utwór ten ma na celu nauczyć przeciętnego Polaka patriotyzmu. Jednak jego forma - wiele ukrytych metafor - wskazuje na fakt iż Polacy inteligentni, uczeni mają nie zapominać skąd pochodzą. Hymn ten trafić ma prosto do serc Polaków i rozbudzić w nich ogień do walki o poprawie sytuacji państwa polskiego w ówczesnych czasach.
Bajka - wierszowana, alegoryczna opowieść o zwierzętach, ludziach lub przedmiotach, której celem jest wypowiedzenie moralnej nauki o ogólnym charakterze. Prawda ta wypowiadana jest bezpośrednio, zazwyczaj jako puenta umieszczona na końcu utworu, rzadziej na początku. Czasami jest tylko sugerowana czytelnikom.
Postaci występujące w bajkach obdarzone są niezmiennymi, wyrazistymi cechami charakteru.
Styl bajek jest gawędziarski, czasem potoczny.
Bajki wywodzą się z literatury plebejskiej, ludowej, skąd czerpią najwięcej mądrości. Powstały w starożytnej Grecji w VI wieku przed Ch., a ich twórcą był Ezop. Pisał on bajki o wyraźnym moralizatorskim zabarwieniu, do czego później nawiązywali pozostali twórcy tego gatunku, zaś ich twórczość nazywana była „bajkami ezopowymi”. Na twórczość bajkopisarzy wpływ miał równeiz tworzący w I w. po Ch. Fedrus.
Rozróżniamy - bajki narracyjne - np. tworzone przez La Fontaina w XVII wieku. Są to zwięzłe nowele o prostej akcji i ograniczonej liczbie postaci. Gatunek ten zapoczątkował w starożytności, w II w po Ch. Barbios.
Drugi rodzaj bajek to bajki epigramatyczne - tworzone przez Lessinga w XVIII wieku, a zapoczątkowane przez Simonidesa z Keos. Są zazwyczaj czterowersowe, przedstawiają proste sytuacje, na tle których kontrastują postawy i postaci. Były tworzone w nawiązaniu do tradycji bajkopisarstwa Fedrusa.
Bajka stała się jednym z podstawowych gatunków w epoce oświecenia, kiedy służyła głównie moralizatorstwu i parenezie.
Cechy gatunkowe
- Krótka powiastka pisana wierszem lub prozą;
- Bohaterowie to zwierzęta, ludzie, przedmioty, rośliny;
- Zawiera pouczenia moralne wypowiedziane wprost lub zasugerowane;
- Dotyczy tematów uniwersalnych o charakterze moralnym;
- Historia opowiedziana w bajce jest ilustracją ludzkich doświadczeń, które są powszechne i powtarzalne;
- Bajka poucza o szkodliwości zachowań, daje etyczne wskazówki;
- Występujące zwierzęta są personifikacją ludzkich typów; Relacje występujące między nimi są odpowiednikiem relacji społecznych;
- Alegoryczna treść;
- Typizacja bohaterów;
- Dydaktyzm zawarty jest w morale
Problematyka wybranych bajek
- „Groch przy drodze” Krasicki opowiadając historię pewnego rolnika poddał pod rozwagę przesadne skąpstwo tej warstwy społecznej. Morałem płynącym utworu jest bez wątpienia przysłowie "Chytry dwa razy traci", bowiem Rolnik, będący głównym bohaterem, w efekcie swego działania nie zbierze plonów ani z pola z żytem, ani z grochem.
- „Kruk i lis” jest typową bajką ezopową, bowiem głównymi postaciami są zwierzęta. Krasicki poddaje krytyce próżność ludzką, która była cechą większości szlachty zakochanej w swym sarmackim pochodzeniu. Jednocześnie można odnaleźć w wierszu pewną pochwałę sprytu oraz umiejętności posługiwania się słowem, bowiem lis, wykorzystując te właśnie umiejętności zyskuje "wielki kawał sera".
- „Ptaszki w klatce” jest najbardziej znaną bajką polityczną Krasickiego. Opowiadając historię dwóch czyżyków poeta bardzo ubolewa nad zatraceniem się w młodych ludziach idei walki patriotycznej, potrzeby dążenia zachowania tożsamości narodowej oraz niezrozumieniem tragedii zaborów.
-„Przyjaciele” jest smutną refleksją na temat przysłowia "Prawdziwych przyjaciół poznaje się w biedzie". To typowa bajka narracyjna, w której występują postaci zwierzęce posiadają możliwość wypowiedzi oraz oceny rzeczywistości. Kluczową rolę odgrywa zajączek, który choć przekonany był o wartości przyjaźni innych zwierząt, musiał zginąć, bowiem w obliczu zagrożenia nie mógł liczyć na nikogo spośród swoich bliskich.
-„Dewotka” to krytyka fałszywej religijności prezentowanej przez bardzo duży odsetek polskiego społeczeństwa. Tytułowa postać spowiadając się bije swoją służącą - chyba nie jest potrzebna wyraźniejsza sytuacja liryczna, by przedstawić tę pełną hipokryzji postawie. Nieco inny aspekt obecności fałszywej religijności ukazany został w bajce Filozof. Pojawia się tutaj bardzo ostra krytyka wszelkich nurtów filozoficznych uniezależniających byt człowieka od boskiego miłosierdzia, które uosabia postać filozofa, a który, choć odwrócony od religii, w momencie swojej choroby staje się gorliwym katolikiem.