BAROK

1.Charakterystyka epoki

Nazwa epoki pochodzi od słowa barocco, którego geneza jest zróżnicowana- oznacza bezwartościową perłę, coś przesadnie napuszonego. Pierwotnie słowo barok odnosiło się wyłącznie do architektury i malarstwa, styl ten potem przejęła literatura, co spowodowało rozszerzenie pojęcia „barokowy” także na wytwory piśmiennictwa. Ramy czasowe baroku są płynne i trudne do określenia. Za epokę baroku uważa się XVII w. Najwcześniej pojawił się we Włoszech i Hiszpanii- w połowie XVI w. i trwał tam do połowy wieku następnego. W Polsce pierwsze zwiastuny nowej epoki pojawiły się już w renesansie, czego dowodem są utwory Mikołaja Sępa Szarzyńskiego oraz niektóre wiersze Janka Kochanowskiego(treny). Literatura i sztuka baroku była traktowana początkowo jako zdrada renesansowych ideałów. Była odpowiedzią na przemiany zachodzące w społeczeństwach. Wiek XVII to w Polsce epoka wojen, postępującej anarchii oraz osłabienia wewnętrznej spoistości państwa.

2. Pojęcia

racjonalizm: (“myślę więc jestem” Kartezjusza) - przekonanie, że przy pomocy własnego rozumu można określić sens własnego istnienia

- mistycyzm - rozum uzasadnia i wzmacnia poczucie osobistej więzi z Bogiem (poglądy Błażeja Pascala).

• koncept - główny kierunek w poezji baroku, cechujący się nieustannym zadziwianiem, zaszokowaniem czytelnika. Wyszukany, oryginalny pomysł, na którym oparty jest utwór poetycki, tak pod względem budowy jak i treści. Poetykę konceptyzmu można określić mianem poetyki kontrastu. Zamiłowanie do niego zaznaczyło się doborze tropów, takich jak antytezy, oksymorony, paradoksy.

• Sarmatyzm - formacja kulturowa wykształcona w końcu XVI wieku i trwająca do połowy XVIII wieku, obejmująca ideologię, obyczajowość, sztukę i literaturę szlachty polskiej. Wiąże się z tzw. mitem sarmackim o pochodzeniu Polaków od starożytnego plemienia Sarmatów, niezwykle “uczenie” uzasadnianym w łacińskich dziełach między innymi: Aleksandra Gwagnina (1578), Macieja Stryjkowskiego (“Kronika polska, litewska, żmudzka i wszystkiej Rusi” 1518), Stanisława Sarnickiego (1587). Niezależnie od uczonych wywodów w tej mierze ukształtowały się wspólne dla świadomości barokowej przekonania:

• pojęcie narodu ogranicza się właściwie do szlachty,

• naród sarmacko-szlachecki wywodzi się od rodów starożytnych (stąd spekulacje rodowe w herbarzach),

• o wartości człowieka decyduje przede wszystkim dawność rodu, bo właśnie rody dziedziczą i podtrzymują stare wzory kultury (stąd kult dziedzictwa i tradycjonalizm, a z czasem niechęć do wszelkich nowinek).

• marinizm - nazwa nurtu pochodzi od imienia Giambattisto Marino (poeta włoski XVI-XVII wiek) twórcy poezji światowych rozkoszy (opis urody życia). Marino, choć pisywał i utwory religijne, był przede wszystkim poetą zmysłowej rozkoszy. Za szczególne tworzywo poezji uważał doznania zmysłowe; wrażliwość zmysłów była dla niego doświadczeniem duszy, składała się na wizję świata, sensualistyczną (doświadczalną, wynikającą z doznań zmysłowych) materię fikcji literackiej. Uznawał, że poezja winna zaskakiwać czytelnika niezwykłymi operacjami językowymi: metaforami, szokującymi paradoksami, zestawieniami antytetycznymi, oryginalnymi epitetami, śmiałymi porównaniami.

• przerost formy nad treścią -kierunek ukształtowany w literaturze włoskiej wieku XVI stanowiący etap pośredni pomiędzy renesansem a barokiem. Dążył do wyrafinowania formalnego, dekoracyjności, wprowadzał wątki fantastyczne, kładł nacisk na ekspresyjność.

• Topos „Theatrum mundi”, czyli teatru świata, bardzo popularny w epoce baroku. Zakłada, że życie to gra, tocząca się według ustalonych zasad, człowiek to aktor przyjmujący narzuconą rolę, a świat to teatr, nad którym czuwa wszechmocny Reżyser. Bóg reżyseruje sztukę, pisze scenariusz życia, kieruje losem wszystkich. Decyduje, co wydarzy się za sekundę, dzień, miesiąc, rok, kto przeżyje chwile radości, a kto smutku. Przyszłość stanowi dla nas zagadkę, wchodzimy na scenę bez świadomości naszej roli. Możemy tylko próbować przewidzieć, co przyniesie kolejny dzień, kolejny akt. Brniemy przez sztukę tkwiąc w przekonaniu, iż wszystkim wokoło łatwiej podołać codzienności. Powszechnie znanym użyciem toposu teatrum mundi jest słynne dzieło pt. „Makbet”, gdzie tytułowy bohater wypowiada zdanie:
  „Życie jest cieniem ruchomym jedynie,
  Nędznym aktorem, który przez godzinę
  Pyszni się i miota po scenie, aby
  Umilknąć później na zawsze; jest bajką
  Opowiedzianą przez głupca pełnego
  Furii i wrzasków, które nic nie znaczą.”
  Bliski porażki tyran wyraża opinię, iż życie to niezrozumiały bełkot, błahostka, kompromitacja, nieskuteczna próba zwrócenia na siebie uwagi. Człowiek, niesłusznie przekonany o swej wielkości, wszechwładności, odgrywa powierzoną mu rolę, a następnie przemija, nie pozostawiając żadnego znaczącego świadectwa.

• Manieryzm swoimi korzeniami sięga do dojrzałego renesansu i wbrew powszechnym opiniom nie był reakcją czy buntem wobec niego. Było to raczej przedłużenie jego zdobyczy. Manieryzm bowiem z samej definicji to przesadne wydoskonalenie, z czego wniosek, że musiał wyrosnąć na gruncie wcześniejszego okresu, który tę doskonałość już osiągnął. Pewne zapowiedzi tego stylu obserwuje się od początku XVI wieku w dziełach choćby Michała Anioła, Rafaela czy Giorgione.

3. Filozofia

Filozofia epoki baroku podejmowała tematy bliskie człowiekowi czującemu się niepewnie w świecie i szukającemu ucieczki w Bogu. Jej zainteresowania skupiały się na miejscu człowieka w świecie, jego stosunku do Boga i życia zarówno doczesnego jak i wiecznego. Kryzys humanizmu spowodował powrót do teocentryzmu ( Bóg w centrum zainteresowań) , przyznając Bogu najważniejsze i centralne miejsce w rzeczywistości, pełnej ulotnych i niestałych dóbr doczesnych (vanitas)

Przedstawiciele:

-Kartezjusz, którego hasło „Cogito ergo sum” - „myślę, więc jestem jest wciąż popularne. Postulował stworzenie filozofii od podstaw , deklarował sceptycyzm , po to by móc ze Świerzym umysłem za pomocą rozumu(jedynego źródła rzetelnej wiedzy) dojść do najważniejszych prawd (racjonalizmu). Rozum głównym źródłem poznania.

-Blaise Pascal- ważną rolę w poznawaniu świata pełniło serce i uczucia a nie rozum. Prezentowane przez niego wątpliwości w istnienie Boga były wówczas udziałem wielu ludzi. Pascal znalazł rozwiązanie polegające na wierze w Boga „na wszelki wypadek”, co powinno zaprocentować w przypadku jego rzeczywistego istnienia . Jeśli zaś Boga nie ma, człowiek, wierząc w Niego i tak nie ma nic do stracenia. Dostrzegał rozdarcie wewnętrzne człowieka składającego się z duszy i ciała - ale widział zarazm jego wielkość „człowiek jest trzciną najsłabszą w przyrodzie, ale t trzcina myśląca”

5. Nowe środki stylistyczne i ich funkcje

• Anafora - powtórzenie tych samych słów na początku kolejnych wersów.
  - Antyteza - (przeciwstawienie) zestawienie pojęć i sądów sprzecznych, kontrastów w celu wywołania silnego wrażenia.
  - Epifora - kończenie zdań, wersów za pomocą tych samych słów.
  - Gradacja - polega na nagromadzeniu określeń i uszeregowaniu ich według stopnia nasilenia.

• Oksymoron- epitet sprzeczny - figura retoryczna, którą tworzy się przez zestawienie wyrazów o przeciwstawnych znaczeniach.

• Paradoks- sformułowanie zawierające efektowną, zaskakującą myśl, prowadzącą do wniosku sprzecznego z powszechnie uznawanymi przekonaniami lub sprzecznego wewnętrznie

• Antyteza- polegająca na zestawieniu dwóch elementów znaczeniowo przeciwstawnych w jedną całość treściową dla uzyskania wyższej ekspresji

6.Cechy sztuki barokowej

Sztuka baroku powstała we Włoszech. Trwała od drugiej połowy XVI wieku do pierwszej połowy XVIII wieku. Wyróżniamy kilka podokresów baroku: barok wczesny, dojrzały i późny.
Budowle barokowe są dynamiczne bogato zdobione, z mnóstwem form ornamentalnych. Stosowano także światłocień. Malarstwo rzeźba i architektura w baroku często było łączone.
Rzeźbiono na pomnikach, nagrobkach i posągach. Materiałem był zarówno kamień jak i drewno. Motywy barokowe to np. postacie mitologiczne i religijne. Postacie te ukazane były w ruchu, artysta starał się oddać teatralność, a także moment akcji, w którym została namalowana lub też wyrzeźbiona. Celem takiej prezentacji było oddanie jak najpełniej stanów emocjonalnych człowieka.

Polska poezja barokowa-główne tematy, twórcy, środki poetyckie

1. Nurt dworski- treścią takich wierszy były na ogół rozterki miłosne, podejmowanie w sposób lekki i zmierzający raczej do zaskoczenia czytelnika, niż do przekazania istotnych treści( przerost formy nad treścią- charakterystyczne dla nurtu dworskiego). Głównym przedstawicielem był Jan Andrzej Morsztyn- urodzony w ziemiańskiej rodzinie, podróżował po Europie. Po powrocie do kraju rozpoczął służbę dworską. Wzorował się na poezji marynistycznej .

Jan Andrzej Morsztyn :

”Do trupa”

Utwór J. A. Morsztyna pokazuje silne cierpienie zakochanego człowieka. Nawet śmierć nie może się równać doznaniom kochającego bez wzajemności. Spętana wolność, powolne duchowe spalanie się w diabelskim żarze, brak szans na wyrwanie się z uczuciowej pułapki czynią odrzuconego kochanka niewyobrażalnie nieszczęśliwą istotą.
Jan Andrzej Morsztyn w puencie utworu dowodzi, że lepiej być trupem niż nieszczęśliwie zakochanym. Miłość jest cierpieniem, męką, a śmierć nicością, pustką.

„Niestatek”- Utwór ten prezentuje wygląd kobiety w dwóch sytuacjach: kiedy żyje w zgodzie oraz kiedy jest pokłócona z mężczyzną. Podmiot liryczny to mężczyzna, a adresatką wiersza jest jego kochanka. W przypadku zgody podmiot liryczny wypowiada się o swojej wybrance w samych superlatywach, tworząc wykwintne porównania, wymienione po przecinkach na zasadzie wyliczenia. Jej oczy są wtedy jak ogień - gorące i namiętne. Czoło ma gładkość zwierciadła, włosy są złote, zęby piękne jak perły, cera (płeć) delikatna i biała jak zsiadłe mleko, usta czerwone jak koral, a policzki (jagody) rumiane jak purpura. W przypadku kłótni ta sama kobieta ma policzki jak u trędowatego, w ustach czeluść, cerę koloru ołowianej farby, zęby jak u szkapy, włosy podobne do pajęczyny, czoło pomarszczone jak pokryta rowkami deska do maglowania, a oczy wypalone jak popiół.

2. nurt metafizyczny- Poezję metafizyczną tworzyli między innymi Mikołaj Sęp Szarzyński, Daniel Naborowski.

Twórczość Mikołaja Sępa Szarzyńskiego, metafizykę jego poezji można przedstawić na przykładzie dwóch utworów. Pierwszym z nich jest Sonet IV "O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem". Poeta w tym utworze poruszył temat, który towarzyszy ludziom od wieków, temat odwiecznej walki człowieka z szatanem. Stawką w tej walce jest życie wieczne i zbawienie. Po stronie szatana stoją wartości ziemskie, złudne pokusy, "świata łakome marności". Po stronie człowieka może stanąć jedynie miłość, ogromna nadzieja i wiara w Boga. W utworze podmiot liryczny woła o pomoc do Boga, ponieważ wie, że sam jest nikim, jest "wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie". Pomoc Boga jest mu bardzo potrzebna, aby odnieść zwycięstwo nad "srogim ciemności hetmanem". W Sonecie IV Mikołaja Sępa Szarzyńskiego ujawnia się jeszcze jedna cecha poetyki metafizycznej - jej motoryczność. Odkrywamy ją poprzez składnię wiersza. Jest ona przepełniona najróżniejszymi środkami stylistycznymi, które w ogólnym odbiorze dają wrażenie dynamiki i ruchliwości tego utworu. Ale to na marginesie. Drugim reprezentatywnym utworem Mikołaja Sępa Szarzyńskiego jest Sonet V "O nietrwałej miłości rzeczy świata tego". W utworze tym nastąpiła opozycja dwóch wartości: ziemskich i wyższych. Poeta w wierszu ukazuje nam trzy miłości. Pierwsza z nich jest trwała, a jej celem jest Bóg. Druga natomiast jest nietrwała, kierujemy ją ku rzeczom ziemskim, które może i są piękne, ale nie dają spokoju, ani bezpieczeństwa, jedynie wyznaczają perspektywę bytu skończonego. Poezja Mikołaja Sępa Szarzyńskiego jest to poezja intelektualna. Poeta próbuje odnaleźć w niej osobisty stosunek każdego człowieka do rzeczy wyższych, poszukuje odpowiedzi napytanie "kim jest człowiek?". Mikołaj Sęp Szarzyński uważał, że każdy człowiek drogą nadzwyczajnego skupienia intelektualnego jest zdolny do odróżnienia istotnych wartości od pozorów.

Innym poetą metafizycznym jest Daniel Naborowski. Wśród jego utworów na uwagę zasługuje "Krótkość żywota". Utwór ten mówi o przemijalności ludzkiego życia. Z utworu można wnioskować, że dla człowieka nie istnieje świat teraźniejszy, co tylko świadczy o znikomości naszego życia. W innym utworze "Marność" poeta proponuje prowadzenie życia w cnocie, uczciwości oraz wielkiej miłości i harmonii z Bogiem. Podmiot liryczny tego utworu te właśnie cechy najbardziej ceni w drugim człowieku. W utworze "Do Anny" podmiot liryczny bardzo odważnie mówi, że wszystko przeminie, jednak jego miłość do Anny nigdy nie ustanie. Poezja Naborowskiego porusza takie tematy jak czas, jego niszczące przemijanie. Człowiek u Naborowskiego zadaje sobie pytanie "kim jestem?" i odkrywa swoje stosunki z Bogiem. Poezja Daniela Naborowskiego to po prostu refleksje filozoficzne na temat stosunków Boga z człowiekiem - "Marność"; człowieka ze światem - "Krótkość żywota"; człowieka z człowiekiem - "Do Anny".

Wiersz pod tytułem "Marność" jest utworem opartym na pochodzącym z Biblii cytacie "Marność nad marnościami i wszystko marność" (" Vanitas vanitatum et omnia vanitas", ks. Koheleta). Motyw vanitas był typowy dla poezji barokowej, szczególnie zaś metafizycznej. Wynikał ze światopoglądu człowieka epoki baroku, dla którego marnością jest wszystko co wiąże się z życiem ziemskim, z ciałem, " świat hołduje marności." To co doczesne bowiem przemija, jest ulotne, poddane niszczącemu działaniu czasu. Człowieka epoki baroku cechowało myślenie oparte na kontrastach, zawieszenie między tym co ludzkie a tym co boskie, skazanie na wybór między grzesznym, śmiertelnym ciałem a nieśmiertelną, dobrą duszą. Dążył on do zbawienia, mając jednocześnie świadomość marności i ulotności życia. Pełen był więc wewnętrznych dylematów, pytań wątpliwości. Radzono sobie z nimi w różny sposób. Jedni poeci uważali, że życie to ciągła walka pokusą jaką jest dla naszego ciała świat, zaś życie wieczne to radość i spokój, nasz cel ( Mikołaj Sęp- Szarzyński). Inni propagowali wręcz hedonistyczną postawę, nie widzieli nic złego w korzystaniu z dóbr tego świata.

3. nurt sarmacki- związany z dworami i dworkami średniej szlachty

oraz ideami sarmatyzmu miał charakter bardziej swojski, wyrastał z polskiej

tradycji i wiązał się z kulturą ludową. Ten nurt, w którym propagowano kult

rodzimej obyczajowości i specyficzny rodzaj patriotyzmu, reprezentuje twórczość

Wacława Potockiego i Jana Chryzostoma Paska.

Twórczość Wacława Potockiego

Wacław Potocki (1625-1696) - jego twórczość wiąże się z historycznymi i społecznymi doświadczeniami polskiego szlachcica, z głębią przeżyć klęsk i zwycięstw narodu. Urodzony i wychowany w rodzinie ariańskiej, w kręgu tradycyjnej kultury

ziemiańskiej w swoich utworach wyrażał emocje obywatelskie, konflikty obyczajowe współczesnej szlachty, własne opinie, cierpienia i radości. Pozostawił bogatą spuściznę: poematy, liryki religijne, wiersze polityczne i okolicznościowe, duży cykl romansów (powieści). W całym jego pisarstwie szczególną rolę odegrały dwa wzorce: “Pismo święte” i tradycje piśmiennictwa łacińskiego. Do tego pomocnym zbiorem norm i wzorców był dla niego antyk. Cenił Tacyta, Liwiusza, Erazma z Rotterdamu.

Z Wespazjanem Kochowskim (“Psalmodia polska”) i Janem

Chryzostomem Paskiem - łączy go pokolenie, pozycja społeczna - średnio zamożna

szlachta i przynależność dzielnicowa - Małopolska.

Najbardziej znane dzieło Potockiego to "Transakcja wojny

chocimskiej". Jest to próba epopei, poemat epicki, oparty na dziennikach, pamiętnikach i kronikach, głównie diariuszu spisanym przez wojewodę lubelskiego, Jakuba Sobieskiego (ojca króla Jana, uczestnika bitwy pod Chocimiem w 1621 roku). Dzieło w założeniu miało być wykładnikiem określonej filozofii dziejów polskich. Składa się z dziesięciu rozdziałów poprzedzonych inwokacją. Autor początkowo opisuje obustronne przygotowania, a potem bardzo

dokładnie, dzień po dniu wydarzenia pamiętnej bitwy aż do rozpoczęcia układów i zawieszenia broni.

Cechą pisarstwa Potockiego jest dygresyjność, a refleksje dotyczą sytuacji społecznej i obyczajowej, niekiedy zaś przyjmują charakter publicystyczny (źródła zła upatruje wśród magnatów, to z ich dworów promieniuje sprzeczna z tradycją rycerską moda, zauważa niszczenie gospodarki, naruszanie praw, podkreśla, że szlachta przestała być ramieniem zbrojnym państwa). Dygresje są często satyryczne.

Najpiękniejszym jest fragment, będący mową Karola Chodkiewicza wygłoszoną tuż przed rozpoczęciem bitwy. Cechuje ją styl podniosły, uroczysty, miejscami sztucznie kunsztowny. Okresy zdaniowe są długie, a ich budowa zawiła, spotkać można dziwaczne porównania. Obfituje w zwroty bezpośrednie, krótkie wezwania, sprawiające, że styl jest żywy, tok wartki.

"Ogród fraszek" - zbiór wierszy nazwanych roboczo “fraszkami”. Zawiera ponad 1800 utworów pisanych najczęściej 13-zgłoskowcem. Jest to swoisty pamiętnik myśli obejmujących katolicką część biografii Potockiego. Świadczą o tym liczne typowo pamiętnikarskie zwroty. Miejscami krytykuje duchowieństwo, drażni go dewocja, ale czyni to nie jako kryptoarianin, lecz jako gorliwy katolik. Również szlachtę krytykuje z pozycji

reformatora, broni swobód, ale proponuje złoty umiar pomiędzy “złotą” wolnością a absolutyzmem monarchy. Stan chłopski oglądamy najczęściej w postaci burleskowej kopiowanej z tradycyjnej anegdoty. Nierówność społeczna mieściła się w akceptowanym przez Potockiego ustroju społecznym, była jego podstawą, ale poeta odwołuje się do moralnej odpowiedzialności szlachty za lud, nędzę chłopską widzi jako zaniedbanie obowiązków stanowych. Jest też w “Ogrodzie” sporo błahych żartów na nazwiska, nieco zagadek, bajek, kalamburów, dowcipów, które obecnie uchodzą za wulgarne.

"Moralia" liczą ponad 2100 wierszy; wzorowane są na dziele Erazma z Rotterdamu “Adagia”, które są zbiorem łacińskich przysłów komentowanych przez autora (w zamierzeniu autora miały stanowić pomoc do nauki łaciny). Dla Potockiego ważna stała się w nich nauka moralna przekazywana przez antyk. Odnosi się z szacunkiem do starożytnych mądrości, ale przebija poczucie dumy, gdy może wykazać wyższość mądrości ewangelicznej nad starożytnością. Generalnie jednak stara się komentować antyczne maksymy. Teksty są ostre i

bezkompromisowe (nie przeznaczył ich do druku). Nad zbiorem ciąży ton przygnębienia, mniej ufa przemianom społecznym i przestał już wierzyć w skuteczność perswazji. Ukazuje wręcz apokaliptyczną wizję współczesności: człowiek staje samotny przeciwko złu, zbiorowości (“świat” - Rzeczpospolita) opanowanej przez szatana. Konflikt ten ukazywał już J. Kochanowski, ale u Potockiego wyraża on wewnętrzny dramat patrioty, który własnemu narodowi nie może przekazać prawd decydujących o jego losie. Mówi głosem przewidującego socjologa, że Polska “między samsiady [się] rozpłynie”; obserwował mechanizm działania ustroju społecznego, utracił wiarę w możliwość poprawy szkodliwych sprzężeń, dostrzegł obiektywne rezultaty historii.

Wacław Potocki- analiza wybranych wierszy:

„Veto albo nie pozwalam” to krótki wiersz pochodzący z „Moraliów”, będący doskonałym przykładem poezji moralistycznej.
Tytuł wiersza zapowiada rozważania nad przywilejem szlacheckim zwanym „liberum veto”, który pozwalał na zerwanie Sejmu przez jednego posła, który krzyknie „nie pozwalam” bądź „protestuję”. Było to jedno z najbardziej kontrowersyjnych praw i często podlegało krytyce. „[...] biada to, gdy zły nie pozwala na dobre i tym słówkiem ojczyznę rozwala” Jest to zdanie, które odnosi się do sytuacji, jaka panowała w Rzeczypospolitej w czasach Potockiego. Sejmiki były dezorganizowane przez posłów dbających jedynie o swoje interesy, co nie pozwalało uchwalać nowych ustaw. Tutaj poeta dokonuje wyraźnej oceny takiej postawy. Ostatnie zdanie jeszcze zwiększa wydźwięk tego wiersza, zapowiadając nadużywającym przywileju mękę piekielną, a więc uznając takie postępowanie za grzech. Wniosek zostaje podkreślony ciekawą grą podobnych słów (powetować, wet, veto)

„Człowiek” Złożony z dwóch zwrotek utwór, zawiera w sobie studium ludzkiego ciała, które podzielone na części, staje się pretekstem do głębszej refleksji. I tak głowa to nic innego jak "gęstego pełen garniec błota", zaś nos to "odchód plugastwa", oczy to "bańki łez", uszy to "dziury na wiatr", a brzuch to "beczka pełna gnoju i zgniłego smrodu". Takie turpistyczne przedstawienie człowieczego ciała napawa odrazą. Potocki nie zawahał się użyć wyrazów potocznych, a czasem nawet wulgarnych. Osoba mówiąca w wierszu, a dokładniej pytająca, bo zadaje mnóstwo pytań, na które sama sobie udziela odpowiedzi, analizując kolejno zewnętrzną, obrzydliwą sferę cielesności zagłębia się w refleksję nad niczym nieuzasadnioną ludzką pychą i dumą: "Z czegóż się tedy, z czego, głupi, pysznisz, człecze?". Okazuje się, że człowiek nie ma powodów do dumy, wygląda okropnie, jest nietrwały, ulega przemijaniu i starzeniu się, ba, nawet umiera. Podmiot liryczny nie jest przychylny człowiekowi, wręcz przeciwnie, ubolewa nad marnością istoty, która prędzej czy później "dognije ostatka". Wszystkie starania żyjących o dobra doczesne i materialne spełzną na niczym, bowiem nikt nie może zabrać ze sobą do grobu swoich majętności. Najbardziej wymowne jest zdanie finalne utworu, krótka puenta: "…a ty, jakoś był ziemią, ziemią będziesz w grobie." To wstrząsające i wypowiedziane wprost sformułowanie, to nic innego jak parafraza dobrze znanego katolickiego zwrotu: "bo prochem jesteś i w proch się obrócisz". Tak już niestety jest, że my opuścimy tę ziemię, po nas przyjdą inni i tak w kółko.

7. Literatura powszechna

Ludzkie wady i słabości w komedii Moliera

Centralną postacią utworu jest Tartuffe, szalbierz i hipokryta, który podstępem wkrada się do domu Orgona, ujmując go swoją fałszywą religijnością. Autor nie od razu zapoznaje czytelnika z tą postacią, buduje wiedzę o nim stopniowo, najpierw za pośrednictwem wypowiedzi poszczególnych domowników. Kreślą one dość karykaturalny, satyryczno-humorystyczny wizerunek Tartuffe'a - wielkiego próżniaka i obłudnika, któremu bliższe są ziemskie przyjemności niż deklarowane wartości religijne. Sam bohater do akcji wkracza dopiero w III akcie. Świętoszek wprowadza konflikt pomiędzy Orgonem a resztą rodziny. Naiwny i prostoduszny Orgon staje się przedmiotem manipulacji przybysza. Nie zauważa, że ten próbuje uwieść mu żonę i chce ożenić się z córką, aby zawładnąć majątkiem. Dopiero sprytny fortel Elmiry odsłania przed nim prawdziwe oblicze “świętoszka”. Pełnej demistyfikacji dokonuje król, który ujawnia, że Tartuffe jest od dawna poszukiwanym przestępcą.

Ponadczasowy charakter komedii Moliera

Stworzył typ komedii klasycznej; komedii charakterów wyposażonej w głęboką prawdę psychologiczną i obyczajową. Takim utworem jest “Świętoszek” - mistrzowskie studium postaci, które mimo iż wpisane w klimat i scenerię XVII wieku, stanowią typy uniwersalne dla każdej czasoprzestrzeni - w każdej opoce odnaleźć możemy postawy odpowiadające bohaterom komedii.

Cechy komedii Moliera

Autor zrezygnował z przesadnego komizmu, wypełniając nim przede wszystkim dwa pierwsze akty. Mamy więc tu:

- komizm słowa (cięte, ironiczne wypowiedzi Doryny; często powtarzane przez Orgona słowo “Biedaczek” określające Tartuffe'a i powiedzenie “Co niebo nakaże” ujawniające jego ślepą ufność w Boże wyroki);

- komizm postaci (spotęgowane głównie w osobie Tartuffe'a i Orgona wskutek zabiegu hiperbolizacji cech charakteru),

- komizm sytuacji (scena, w której ukryty pod stołem Orgon obserwuje, jak “świętoszek” próbuje uwieść Elmirę).

Niemniej jednak autor wzmacnia nastrój grozy, co służy przesłaniu utworu, który przede wszystkim ma przestrzegać przed bezgraniczną ufnością, nawet wobec osoby, która zdaje się być uosobieniem żarliwej wiary. Utwór ponadto obnaża zakłamanie i bigoterię, ostrzem satyry dotyka ludzi naiwnych, łatwowiernych i po prostu głupich

---