AKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO

W KATOWICACH

Daniel Para

Prewencja pierwotna w chorobie niedokrwiennej serca.

Praca licencjacka napisana

w Katedrze Rehabilitacji

pod kierunkiem:

Dr Zbigniewa Nowaka

KATOWICE 2003

SPIS TREŚCI:		str.
1.	WSTĘP...........................................................................................................................................................	4
1.1	Cel i zakres pracy..................................................................................................................................	4
2.	SERCE ...........................................................................................................................................................	6
2.1	Budowa i praca serca .......................................................................................................................	6
2.2	Układ wieńcowy serca .....................................................................................................................	8
3.	CHOROBA NIEDOKRWIENNA SERCA ...................................................	10
3.1	Charakterystyka choroby niedokrwiennej serca ..............................................	10
3.1.1	Miażdżyca .......................................................................................................................................................	11
3.1.2	Dusznica bolesna....................................................................................................................................	12
3.2	Czynniki ryzyka choroby niedokrwiennej serca ...............................................	14
3.2.1	Niemodyfikowalne czynniki ryzyka choroby niedokrwiennej serca ....	14
3.2.2	Modyfikowalne czynniki ryzyka choroby niedokrwiennej serca ............	15
4.	PREWENCJA PIERWOTNA W CHOROBIE NIEDOKRWIENNEJ SERCA .....................................................................................	17
4.1	Dieta a choroba niedokrwienna serca ............................................................................	17
4.1.1	Otyłość ...............................................................................................................................................................	18
4.1.2	Cholesterol ....................................................................................................................................................	21
4.1.3	Wpływ nadmiaru soli na organizm ......................................................................................	26
4.1.4	Cukrzyca ..........................................................................................................................................................	27
4.2	Używki a rozwój choroby niedokrwiennej serca .............................................	28
4.2.1	Alkohol i kofeina a choroba niedokrwienna serca ..............................................	28
4.2.2	Palenie papierosów ...............................................................................................................................	28
4.3	Aktywność fizyczna a choroba niedokrwienna serca ...................................	30
4.4	Wpływ stresu na rozwój choroby niedokrwiennej serca ..........................	35
4.4.1	Ogólne pojęcie stresu .........................................................................................................................	35
4.4.2	Jak radzić sobie ze stresem?.........................................................................................................	37
5.	POWIKŁANIA CHOROBY NIEDOKRWIENNEJ SERCA	41
5.1	Zawał mięśnia sercowego ...........................................................................................................	41
6.	PROMOCJA ZDROWIA ....................................................................................................	43
6.1	Zdrowie dzieci ..........................................................................................................................................	43
6.1.1	Odżywianie ....................................................................................................................................................	44
6.1.2	Aktywność fizyczna ...............................................................................................................................	45
6.2	Zdrowie młodzieży ..............................................................................................................................	45
6.2.1	Odżywianie ....................................................................................................................................................	46
6.2.2	Używki ...............................................................................................................................................................	47
6.2.3	Aktywność fizyczna ...............................................................................................................................	48
6.3	Zdrowie dorosłych i starszych ................................................................................................	48
6.4	Rola mass mediów w promocji zdrowia ......................................................................	50
7.	PODSUMOWANIE, WNIOSKI I UWAGI .................................................	51
8.	BIBLIOGRAFIA ..............................................................................................................................	52

1. WSTĘP

Choroby układu krążenia należą do najczęstszych i najbardziej rozpowszechnionych chorób naszej ery i z tego względu określane są niekiedy mianem „współczesnej epidemii”. W wielu krajach wysuwają się na czoło wszystkich chorób dorosłej ludności i są główną przyczyną inwalidztwa i umieralności.

W najbardziej rozwiniętych krajach świata z powodu chorób układu krążenia umiera więcej osób niż z powodu innych chorób razem wziętych. Przyjmuje się, że rocznie z powodu chorób naczyniowo-sercowych umiera około 22 milionów ludzi na całym świecie, a głównie w krajach wysoko uprzemysłowionych, oraz rozwijających się. W Polsce ponad połowa wszystkich zgonów spowodowana jest chorobami układu krążenia. Tak rozpowszechnione choroby, jak nadciśnienie tętnicze i choroba wieńcowa, zaliczane są do chorób cywilizacyjnych, to jest chorób, których częstość występowania wykazuje wyraźną zależność od stopnia rozwoju cywilizacyjnego społeczeństwa.

1. Cel i zakres pracy.

Ze względu na rozpowszechnienie i znaczenie społeczne chorób układu krążenia ważną rolę spełnia szeroko pojęta „oświata zdrowotna”, pozwalająca świadomie zapobiegać rozwojowi tych chorób, oraz współuczestniczyć w procesie leczenia poprzez czynną współpracę z lekarzem i innymi pracownikami służby zdrowia. Tak pojęta współpraca jest warunkiem skuteczności prowadzonego leczenia, a w skali społecznej - podniesienia zdrowotności społeczeństwa i zmniejszenia zagrożenia, jakie wciąż jeszcze stwarzają choroby układu krążenia.

Znajomość podstawowych zasad zdrowego życia dotyczących profilaktyki chorób układu krążenia, i stosowanie ich na co dzień, jest najskuteczniejszą obroną nie tylko przed chorobą wieńcową serca, ale również nadciśnieniem, miażdżycą, udarem mózgu i innymi chorobami.

Celem mojej pracy jest ukazanie jakie szkody sercu i jego naczyniom wieńcowych wyrządza niezdrowy tryb życia, czyli poddawanie się wpływowi czynników ryzyka choroby niedokrwiennej serca, takimi jak: złe odżywianie, siedzący tryb życia, używki, oraz zwrócenie szczególnej uwagi na rolę jaką spełnia prewencja pierwotna w zapobieganiu powstania choroby wieńcowej. Praca ta zawiera również rady mogące ustrzec przed chorobą niedokrwienną serca pod warunkiem stosowania się do pewnych zasad zdrowego życia, na których oparta jest prewencja pierwotna, zgodnie ze stwierdzeniem, że: „lepiej jest zapobiegać chorobie niż ją leczyć”.

2. SERCE

2.1 Budowa i praca serca

Serce (cor) jako mięśniowa pompa ssąco-tłocząca krew, jest najważniejszym elementem w całym układzie krwionośnym. Jest jego głównym mechanizmem i jego centrum. Pracuje bez przerwy i bez odpoczynku przez całe życie organizmu człowieka, od trzeciego tygodnia życia prenatalnego, do jego śmierci.

Serce położone jest w śródpiersiu. Z przodu przylega do mostka i żeber, z boków do płuc, z dołu do przepony, a z tyły do przełyku. Ma kształt spłaszczonego stożka, podstawą zwróconego ku górze, tyłowi i ku stronie prawej, a koniuszkiem serca do przodu, w lewą stronę i ku dołowi. Ponadto na sercu wyróżnia się: powierzchnię mostkowo-żebrową, powierzchnię płucną, powierzchnie przeponową i brzeg prawy serca.

Z zewnątrz serce otoczone jest błoną surowiczą zwaną osierdziem (pericardium) , zbudowaną z blaszki ściennej i blaszki trzewnej, czyli nasierdzia (epicardium). Pomiędzy blaszkami osierdzia znajduje się szczelinowata jama osierdzia, zawierająca nieznaczną ilość płynu surowiczego.

Ściana serca zbudowana jest z trzech warstw: wewnętrznej - wsierdzia, środkowej - śródsierdzia i zewnętrznej - nasierdzia. Śródsierdzie jest utworzone ze szkieletu serca, mięśnia sercowego i układu przewodzącego serca.

Wewnętrznie serce składa się z dwóch przedsionków i dwóch komór. Przedsionek prawy i lewy oddzielone są od siebie przegrodą międzyprzedsionkową, a komora prawa i lewa przegrodą międzykomorową. Przedsionki od komór oddzielone są przez przegrody przedsionkowo-komorowe (prawą i lewą). Na powierzchni serca, na granicy przedsionków i komór biegnie bruzda wieńcowa, natomiast na granicy komór - bruzda międzykomorowa przednia i tylna. W bruzdach serca układają się tętnice i żyły wieńcowe serca.

Przedsionki serca tworzą uwypuklenia zwane uszkami. Do przedsionka prawego wpadają żyły: główna górna, główna dolna i zatoka wieńcowa serca. Do przedsionka lewego uchodzą dwie żyły płucne prawe i dwie żyły płucne lewe. Z komory płucnej wychodzi pień płucny, natomiast z komory lewej tętnica główna czyli aorta. Przedsionki z komorami łączą ujścia żylne. W ujściu przedsionkowo-komorowym znajduje się zastawka przedsionkowo-komorowa prawa zbudowana z trzech płatków - trójdzielna, zaś w lewym zastawka przedsionkowo-komorowa lewa zbudowana z dwóch płatków - dwudzielna. Do brzegów wolnych i powierzchni dolnych każdego z płatków dochodzą struny ścięgniste rozpoczynające się na mięśniach brodawkowatych komór. W ujściach tętniczych również znajdują się zastawki: zastawka pnia płucnego i zastawka aorty - każda z nich składa się z trzech płatków półksiężycowatych.

Ryc.1. Budowa makroskopowa serca: 1- lewa komora serca; 2 - prawa komora serca; 3 - lewy przedsionek serca; 4 - prawy przedsionek serca; 5 - przegroda międzykomorowa; 6 - koniuszek serca; 7 - łuk aorty; 8 - zastawka dwódzielna; 9 - zastawka aorty; 10 - zastawka pnia płucnego; 11 - zastawka trójdzielna

W mięśniu sercowym znajduje się układ przewodzący serca. Stanowi on samodzielny i odrębny system pobudzający serce do pracy, czyli do skurczów. Składa się z węzła zatokowo-przedsionkowego, węzła przedsionkowo komorowego i pęczka przedsionkowo-komorowego, zwanego pęczkiem Hissa, którego odnogi, (prawa i lewa) biegną wzdłuż górnej części przegrody międzykomorowej. Odnogi pęczka przedsionkowo-komorowego rozpadają się na komórki mięśniowe przewodzące serca, zwane włóknami Purkinjego, wnikające pod wsierdzie.[5]

2.2 Układ wieńcowy serca

Układ wieńcowy serca, jest to system naczyń krwionośnych (tętnic i żył) zaopatrujących mięsień sercowy w tlen i niezbędne związki odżywcze. Główne tętnice układu wieńcowego to prawa i lewa tętnica wieńcowa [9]. Obie tętnice odchodzą od wstępującej części aorty, tuż powyżej płatków półksiężycowatych. Leżą one pod nasierdziem i otoczone są tkanką tłuszczową. Żyły układu wieńcowego uchodzą do zatoki wieńcowej biegnącej na tylnej powierzchni serca. W układzie wieńcowym, możemy wyróżnić kilka głównych naczyń:

Prawy pień główny - jedno z dwóch głównych naczyń krwionośnych serca, odpowiedzialne za ukrwienie ok. 1/3 całego serca. Doprowadza krew utlenowaną do przedniej ściany prawej komory i przedsionka serca.

Lewy pień główny - drugie główne naczynie krwionośne serca prowadzące krew utlenowaną do przedniej, bocznej, częściowo tylnej ściany i koniuszka serca. Odchodzi od aorty (tętnicy głównej) jako tzw. pień lewej tętnicy wieńcowej. Biegnie ku przodowi, ulega podziałowi na: gałąź przednią zstępującą, biegnącą w kierunku koniuszka serca i gałąź okalającą, która dąży ku ścianie tylnej serca.

Tętnica węzła zatokowego - naczynie krwionośne prowadzące krew utlenowaną, odpowiedzialne za ukrwienie obu przedsionków serca oraz u 1/3 osób węzła zatokowego, który stanowi początkową część tzw. układu bodźco-przewodzącego serca.

Tętnica okalająca główna - duże naczynie krwionośne, stanowiące jedną z dwóch gałęzi lewej tętnicy wieńcowej. Prowadzi krew utlenowaną do bocznej i tylnej ściany serca.

Tętnica zstępująca przednia - duże naczynia krwionośne prowadzące krew utlenowaną do przedniej, częściowo bocznej ściany i koniuszka serca[6].

Do innych większych, i ważniejszych tętnic serca należą: gałąź komorowa prawa, tętnica zstępująca tylna i gałąź ukośna lewej tętnicy zstępującej przedniej.

Oprócz tętnic wieńcowych, w układzie wieńcowym rozróżniamy także żyły wieńcowe, które doprowadzają do serca krew odtlenowaną z całego mięśnia sercowego. Do głównych żył układu wieńcowego zaliczymy:

Duże naczynie żylne - duże naczynie krwionośne zbierające krew odtlenowaną z tylnej i bocznej części serca i odprowadzające ją do prawego przedsionka. Przebiega początkowo wspólnie z gałęzią przednią zstępującą, a następnie z gałęzią okalającą lewej tętnicy wieńcowej.

Małe naczynia żylne - drobne naczynia krwionośne zbierające krew odtlenowaną z serca i odprowadzające ją do prawego przedsionka [5].

Ryc.2. Tętnice wieńcowe mięśnia sercowego.

3. CHOROBA NIEDOKRWIENNA SERCA

3.1 Charakterystyka choroby niedokrwiennej serca.

Choroba wieńcowa, zwana też chorobą niedokrwienną serca (IHD - ischaemic heart disease); należy - obok nadciśnienia tętniczego - do najczęstszych chorób układu krążenia i podobnie jak ono jest jedną z głównych przyczyn inwalidztwa i niezdolności do pracy. Przyczyną choroby wieńcowej w większości przypadków są zmiany miażdżycowe w tętnicach wieńcowych, tj. w tętnicach zaopatrujących w krew mięsień sercowy.

W warunkach prawidłowych przy zdrowych tętnicach wieńcowych, ilość krwi dopływającej do mięśnia sercowego zmienia się w szerokich granicach, w zależności od aktualnego zapotrzebowania na tlen. Zapotrzebowanie to jest mniejsze w spoczynku, a zwiększa się już podczas niewielkiej aktywności fizycznej, największe zaś jest w czasie dużego wysiłku fizycznego, silnej emocji, nagłej zwyżki ciśnienia krwi lub w innych stanach powodujących zwiększoną pracę serca. Przepływ krwi przez tętnice wieńcowe może się zwiększyć nawet kilkakrotnie, co pozwala podołać zwiększonemu zapotrzebowaniu na tlen. Zwiększenie to jest możliwe dzięki istnieniu tak zwanej rezerwy wieńcowej, określającej maksymalną zdolność organizmu do zwiększenia przepływu wieńcowego w warunkach zapotrzebowania mięśnia sercowego na tlen.[5]

Zmiany miażdżycowe, powodujące zwężenie tętnic wieńcowych, prowadzą do stopniowego zmniejszenia rezerwy wieńcowej. Początkowo może to nie powodować żadnych dolegliwości, gdyż zaopatrzenie mięśnia sercowego w krew w warunkach normalnej aktywności życiowej, pomimo zmniejszenia rezerwy wieńcowej, może być wystarczające. Zwężenie światła głównych tętnic wieńcowych o 50%, a nawet o 75% może nie powodować uchwytnych objawów chorobowych, jeżeli nie dochodzi do wyraźnego wzrostu zapotrzebowania na tlen. Istnieją ponadto różnorakie mechanizmy adaptacyjne, za pomocą których organizm stara się dostosować do zmienionych warunków. Jednym z nich jest niedotlenienie serca, będące silnym bodźcem powodującym rozszerzenie tętnic wieńcowych i wzrost przepływu przez nie krwi, konieczny do pokrycia zwiększonego zapotrzebowania na tlen.

Istotną rolę w adaptacji serca do postępujących zmian w tętnicach wieńcowych i spowodowanych nimi zaburzeń przepływu krwi spełnia tak zwane krążenie boczne, czyli dodatkowe drogi krążenia krwi wytwarzające się w toku stopniowego rozwoju choroby wieńcowej.

W miarę postępu zmian miażdżycowych pojawiają się zwykle objawy pod postacią bólów w klatce piersiowej, określanych mianem dławicy piersiowej albo dusznicy bolesnej (angina pectoris, stenocardia), które są podstawowym sygnałem informującym o chorobie wieńcowej.

1. Miażdżyca

Miażdżyca jest chorobą zwyrodnieniowo-wytwórczą tętnic dużej i średniej wielkości. Polega ona na odkładaniu się w ich błonie wewnętrznej: lipidów, włóknika, wielocukrów i soli wapnia oraz na rozroście tkanki łącznej, co w następstwie prowadzi do zwężenia lub zamknięcia światła naczynia.. Rozwój miażdżycy jest powolny i przez długi czas nie powoduje ona żadnych dolegliwości. Badania naukowe dowiodły, że wczesne zmiany w tętnicach występują już w dzieciństwie, prawie u każdego osobnika. Zmiany te mogą się częściowo cofać, pozostać przez dłuższy czas w postaci niezmienionej lub też z biegiem lat przekształcić się w tak zwane blaszki miażdżycowe.

Objawy miażdżycy występują wówczas, gdy światło zdrowego naczynia krwionośnego (rys.1) zostaje znacznie zwężone (rys.2) lub zamknięte (rys.3), zazwyczaj wskutek zakrzepu powstającego na blaszce miażdżycowej, krwotoku do niej, owrzodzenia lub zwapnienia (rys.4).[5]

Częstość występowania miażdżycy, zależy przede wszystkim od częstości występowania czynników ryzyka, które grają główną rolę w powstawaniu tej choroby, a więc również choroby wieńcowej, gdyż częstość występowania miażdżycy określa się na ogół na podstawie zapadalności na chorobę wieńcową. Do ujawnienia się miażdżycy dochodzi najczęściej w 40 i 50 latach życia.

Rysunek 1 - przekrój poprzeczny przez tętnicę zdrową.	Rysunek 2 - tętnica znacznie zwężona.
Rysunek 3 - tętnica całkowicie zarośnięta.	Rysunek 4 - tętnica zwężona prawie całkowicie, przyczyna zwapnienie.

2. Dusznica bolesna.

Dusznica bolesna ( angina pectoris ) jest zespołem klinicznym charakteryzującym się bólem umiejscowionym w górnej lub środkowej części mostka i promieniującym do lewego ramienia lub obu ramion, nadgarstka, żuchwy, nadbrzusza, okolicy międzyłopatkowej. Ból ma charakter pieczenia, dławienia, rozpierania, dużego ucisku w klatce piersiowej. Nasilenie bólu bywa niekiedy bardzo duże, towarzyszą mu lęk, niepokój, nudności, poty. Ból pojawia się typowo pod wpływem wysiłku fizycznego lub stresu emocjonalnego, trwa zazwyczaj kilka minut i ustępuje w 1-3 minucie po ustąpieniu czynnika, który go wywołał, lub po podjęzykowym zażyciu nitrogliceryny.

Najczęstszą postacią dusznicy bolesnej jest dusznica bolesna wysiłkowa, przejawiająca się bólami wieńcowymi, niekiedy dusznością i zaburzeniami rytmu serca. Wyróżnia się dwie postacie dusznicy bolesnej wysiłkowej, a mianowicie:

• dusznicę bolesną wysiłkową stabilną, w której ból wieńcowy lub elektrokardiograficzne cechy niedokrwienia mięśnia sercowego nie pogarszają się co najmniej przez miesiąc;

• dusznicę bolesną wysiłkową niestabilną, w której dotychczasowy ból wieńcowy staje się silniejszy, pojawia się częściej i to po mniejszym wysiłku niż uprzednio.

Trzecią postacią jest tak zwana dusznica bolesna spontaniczna charakteryzująca się bólem występującym w spoczynku, zwłaszcza w nocy i zaraz po obudzeniu się, nie reagującym na podjęzykowe zażycie nitrogliceryny. Bólowi towarzyszą zaburzenia rytmu serca i zmiany w elektrokardiogramie, cofające się po ustąpieniu bólu. Między okresami występowania bólu chorzy mogą wykonywać nawet znaczne wysiłki fizyczne, które nie wyzwalają bólu wieńcowego. Uważa się, że przyczyną tej postaci dusznicy jest skurcz tętnic wieńcowych serca.

Klasyfikacja wprowadzona przez Kanadyjskie Towarzystwo Chorób Serca i Naczyń uwzględnia w zależności od zdolności wykonania wysiłku fizycznego cztery stopnie zaawansowania dusznicy bolesnej:

Stopień I - zwykła aktywność fizyczna, np. chodzenie po płaskim terenie, wykonywanie codziennych czynności nie wywołuje bólów dusznicowych. Występują one tylko przy większym, gwałtownym lub długotrwałym wysiłku.

Stopień II - niewielkie ograniczenie zwykłej aktywności fizycznej. Bóle dusznicowe występują podczas szybszego marszu po płaskim terenie na odległość powyżej 200m. wchodzenia po schodach powyżej pierwszego piętra, po obfitszym posiłku, marszu pod górę, pod wpływem wiatru, zimna, napięć emocjonalnych lub w kilka godzin po obudzeniu się.

Stopień III - znaczne ograniczenie zwykłej aktywności fizycznej. Bóle dusznicowe występują przy chodzeniu po płaskim terenie na odległość krótszą niż 200m. przy wchodzeniu po schodach poniżej pierwszego pietra w normalnym tempie i w normalnych warunkach.

Stopień IV - niemożność podejmowania jakiejkolwiek aktywności fizycznej bez objawów dusznicy bolesnej. Bóle mogą występować nawet w spoczynku.[14]

1. Czynniki ryzyka choroby niedokrwiennej serca.

Czynniki sprzyjające występowaniu choroby wieńcowej określa się zwykle jako tak zwane czynniki ryzyka lub czynniki zagrożenia tą chorobą. Wpływ tych czynników na zachorowalność została wykazana w toku badań epidemiologicznych, zajmujących się oceną częstości występowania choroby wieńcowej oraz jej zależności od częstości i nasilenia działania różnych czynników, które podzielono na: niemodyfikowalne czynniki ryzyka choroby niedokrwiennej serca, oraz modyfikowalne czynniki ryzyka choroby niedokrwiennej serca.[5]

1. Niemodyfikowalne czynniki ryzyka choroby niedokrwiennej serca.

To wszystkie te czynniki, na których działanie i zmiany nie mamy wpływu. Nie są one zależne od człowieka. Do tych czynników należą:

1. Wiek

2. Płeć

3. Obciążenia genetyczne

Ad. A) Choć zmiany miażdżycowe zaczynają rozwijać się już w dzieciństwie, a dowodem na to są nacieki tłuszczowe które amerykańscy naukowcy znaleźli na ściankach tętnic u małych dzieci, a które można znaleźć nawet u niemowląt, to jednak problem miażdżycy dotyczy osób dorosłych, znajdujących się najczęściej w przedziale wiekowym pomiędzy 40 a 50 rokiem życia. Dlaczego osoby starsze są bardziej narażone na wystąpienie choroby wieńcowej? Dzieje się tak dlatego, ponieważ wraz ze starzeniem się organizmu i jego komórek, także naczynia krwionośne a w tym również wieńcowe zmieniają swoje właściwości. Stają się mniej elastyczne, a więc bardziej sztywne, dochodzi do ich włóknienia co powoduje że są mniej podatne na odkształcenia, co z kolei sprzyja powstawaniu nacieków tłuszczowych, blaszki miażdżycowej i odkładaniu się złogów cholesterolowych, czyli szybszemu rozwojowi miażdżycy i zmniejszaniu światła tętnic.

Ad. B) Naukowcy dowiedli, że mężczyźni są bardziej narażeni na wystąpienie u nich choroby niedokrwiennej serca niż kobiety, i częściej też chorują. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest gęstość krwi. Mężczyźni mają gęstszą krew od kobiet. Kobiety na skutek menstruacji tracą pewną ilość krwi, przez co następuje u nich jakby comiesięczne rozrzedzenie. Ta naturalna ochrona kobiet, sprawia że ich rzadka krew łatwiej i płynniej przepływa przez naczynia krwionośne.

Mężczyźni także mają do swojej dyspozycji pewne środki zaradcze powodujące rozrzedzenie krwi. Lekarze zalecają by raz na jakiś czas zażyć tabletkę aspiryny, która ma właściwości rozrzedzające krew.

Ponadto najnowsze badania nad wpływem alkoholu na układ krążenia, udowodniły, że picie małej lampki czerwonego wina dziennie, bądź innego alkoholu, ale z umiarem, zmniejsza prawdopodobieństwo zachorowania na chorobę niedokrwienną serca.

Ad. C) Niewątpliwe znaczenie w występowaniu choroby niedokrwiennej serca mają obciążenia genetyczne, czego wyrazem jest częstsza zapadalność na chorobę wieńcową w tych samych rodzinach. Osoby, w których rodzinach zanotowano wystąpienie choroby niedokrwiennej serca, są bardziej predysponowane do zachorowania na tą chorobę, niż osoby, u których w rodzinie nie zanotowano jej wystąpienia.

Stwierdzono, że dzieci których rodzice lub najbliżsi krewni wcześniej, to znaczy przed 45 rokiem życia przebyli zawał serca, lub udar mózgu, częściej są otyłe, mają podwyższone ciśnienie tętnicze krwi i wysoki poziom cholesterolu, a to wszystko sprawia, że prawdopodobieństwo zachorowania tych osób na chorobę niedokrwienną serca jest bardzo duże.

1. Modyfikowalne czynniki ryzyka w chorobie niedokrwiennej serca.

Czynników, które mają wpływ na powstanie i rozwój choroby niedokrwiennej serca, jest bardzo dużo. Oprócz niemodyfikowalnych czynników ryzyka, istnieje grupa czynników modyfikowalnych, czyli takich, na które mamy wpływ. Świadomie możemy regulować ich wpływ na nasz organizm. Poprzez ich wyeliminowanie z życia, lub ich unikanie, zmniejszamy prawdopodobieństwo zachorowania na chorobę niedokrwienną serca, nadciśnienie, a także zawał mózgu i inne choroby. Jeśli zaś nie będziemy ich unikać, to prawdopodobieństwo zachorowania jest bardzo duże, a im więcej czynników występuje naraz, prawdopodobieństwo to wzrasta kilkanaście razy. Do najbardziej niebezpiecznych należą:

• otyłość,

• zaburzenia gospodarki lipidowej,

• złe odżywianie,

• cukrzyca,

• sól spożywana w nadmiarze,

• alkohol i kofeina,

• palenie papierosów,

• siedzący tryb życia, brak aktywności ruchowej,

• stres.

Na pewno każdego z nas dotyczy przynajmniej jeden z wymienionych tu czynników. Pamiętajmy, że wyeliminowanie choć jednego czynnika ryzyka, zmniejsza prawdopodobieństwo zachorowania na chorobę niedokrwienną serca, a także zawał serca, udar mózgu itp.

4. PREWENCJA PIERWOTNA W CHOROBIE NIEDOKRWIENNEJ SERCA

Przez pojęcie prewencja pierwotna rozumie się wszystkie podjęte działania w celu zapobiegania rozwojowi choroby. Dotyczy to unikania czynników ryzyka, propagowania zdrowego stylu życia, oraz szeroko pojętej promocji zdrowia skierowanej do różnych grup wiekowych, i całego społeczeństwa w ogóle.

4.1. Dieta a choroba niedokrwienna serca

Od kilkudziesięciu lat, racjonalizacja sposobu żywienia uważana jest za nieodzowny warunek zwalczania epidemii zgonów na choroby powodowane miażdżycą. Prawidłowe nawyki żywieniowe i styl życia powinny umożliwić osiągnięcie i utrzymanie dobrego stanu zdrowia, a także zapewnić odpowiednią do zapotrzebowania ilość energii, białka, niezbędnych kwasów tłuszczowych, węglowodanów oraz witamin, związków mineralnych i błonnika.[25]

W tym celu należy spożywać produkty z wszystkich grup: owoce, warzywa, produkty mleczne beztłuszczowe i z niską zawartością tłuszczu, pełnoziarnisty chleb, płatki zbożowe, makarony, warzywa obfitujące w skrobię, nasiona strączkowe, a także chude mięso, drób bez skóry i ryby.

Prawidłowe żywienie powinna cechować różnorodność, zbilansowanie i umiar. Suplementy witaminowe i mineralne nie są substytutem zbilansowanej diety. Źródłem witamin i składników mineralnych powinny być warzywa, owoce i pełnoziarniste produkty zbożowe. Należy wystrzegać się spożywania w nadmiarze kalorii, soli i cukru, natomiast bilansować spożywanie żywności z aktywnością fizyczną i utrzymywać lub zredukować masę ciała.

Utrata nadmiaru masy ciała i długoterminowe jej utrzymanie poprawia stężenie lipidów we krwi i ciśnienie tętnicze, a także reguluje ryzyko chorób serca, cukrzycy, udaru mózgu i niektórych nowotworów.

Nawet nieznaczna redukcja nadwagi, szczególnie u osób z otyłością brzuszną lub wisceralną, może mieć korzystny wpływ na metaboliczne czynniki ryzyka choroby niedokrwiennej serca. Dotyczy to zwłaszcza czynników związanych z odpornością na insulinę między innymi niskim stężeniem HDL - cholesterolu, podwyższonym stężeniem triglicerydów i obecnością małych gęstych cząsteczek LDL.

Skuteczne utrzymywanie prawidłowej masy ciała jest możliwe dzięki regularnym ćwiczeniom fizycznym, połączonym z dietą o ograniczonej zawartości energii, szczególnie w postaci tłuszczów, a bogatej w węglowodany złożone i błonnik pokarmowy.

Odpowiednie żywienie od pierwszych dni życia, eliminuje lub ogranicza czynniki ryzyka miażdżycy i chorób serca: otyłość, podwyższony poziom cholesterolu we krwi i podwyższone ciśnienie tętnicze krwi. Stwierdzono, że już karmienie piersią ma znaczenie dla zapobiegania chorobom układu krążenia.

Główne błędy w naszym żywieniu to z jednej strony nadmiar spożywanych:

• kalorii - nieadekwatny do aktywności fizycznej, czyli zapotrzebowania organizmu na energię,

• tłuszczów, zwłaszcza zwierzęcych - przyspieszających miażdżycę,

• produktów zawierających cholesterol,

• soli kuchennej - zwiększającej nadciśnienie,

• słodyczy - zwiększających ryzyko otyłości,

a z drugiej strony niedobór:

• warzyw i owoców - głównego źródła witamin i związków mineralnych,

• produktów zawierających błonnik

• produktów zawierających nienasycone kwasy tłuszczowe - chroniące tętnice przed miażdżycą,

• mleka i jego produktów - główne źródło wapnia dla organizmu.

4.1.1. Otyłość

Otyłość od dawna uważana była za czynnik sprzyjający chorobom serca. Ostatnie dziesięciolecia cechowały się dużą rozbieżnością poglądów na temat istoty związku między otyłością a chorobą niedokrwienną serca. Nie było jasne, czy jest to bezpośredni związek przyczynowo-skutkowy. Wieloczynnikowa analiza wyników badań Garrisona, Higginsa i Kannela przeprowadzonych na populacji 1 158 181 kobiet w wieku 30-55 lat, wskazała na ciągły wzrost ryzyka choroby niedokrwiennej serca, poczynając od wartości BMI poniżej średniej dla dorosłych kobiet. W porównaniu z kobietami cechującymi się wartościami BMI poniżej 21kg/m², już kobiety z BMI między 23 a 24,9 miały o 50% wyższe ryzyko choroby wieńcowej, a osoby z BMI powyżej 29 ryzyko większe o 350%.[22] Inni naukowcy podkreślali, że nawet wzrost masy ciała rzędu 5 do 7,9 kg w ciągu obserwacji cechował się wzrostem częstości choroby niedokrwiennej serca.

Z kolei Rimm i współautorzy prowadzili prospektywne badania dotyczące 29 112 mężczyzn w wieku 40-75 lat. Zaledwie po 3 latach obserwacji wykazano, że mężczyźni w wieku poniżej 65 lat z BMI pomiędzy 25 a 28,9 mieli 72% wzrost ryzyka choroby wieńcowej. Autorzy wykazali także, że WHR (stosunek obwodu pasa do obwodu bioder) jest lepszym wskaźnikiem zagrożenia u mężczyzn po 65 roku życia niż BMI. Szereg innych badań dowodzi, że rozmieszczenie tłuszczu w ciele jest lepszym wskaźnikiem zagrożenia choroby wieńcowej niż stopień otłuszczenia określony przez BMI.

Garrison, Higgins i Kannel podkreślają, że chociaż narastają dowody na to, iż nadmiar tkanki tłuszczowej nawet w granicach dotychczas akceptowanych jest ważną przyczyną chorób układu krążenia w USA, gromadzą się także obserwacje dowodzące braku poprawy stylu życia wiodącego do otyłości. W samej rzeczy, donoszono o wzroście odsetka ludzi otyłych w USA. Podobnych obserwacji dokonano w kilku innych krajach. Jeżeli chodzi o Polskę, to badanie Pol-MONICA, przeprowadzone trzykrotnie w Warszawie w latach 1984, 1988 i 1993, nie wykazało istotnych różnic w wystąpieniu nadwagi i otyłości u mężczyzn i kobiet w wieku 35 - 64 lat. Może to wydawać się zaskakujące wobec faktu spadku spożycia energii w badanej populacji w tym samym czasie. W grupie mężczyzn spożycie kcal. spadło między 1984 i 1993 rokiem o 14,3%, a w grupie kobiet o 15,1%. Jednakże w tym czasie nastąpił prawdopodobnie również spadek wydatkowania energii przez ludzi. Warto dodatkowo podkreślić, że podobnie jak w innych badaniach, także w badaniu Pol-MONICA otyłość okazała się czynnikiem zagrożenia choroby niedokrwiennej serca. Otyłość wisceralna jako czynnik ryzyka zasługuje na szczególną uwagę także i z tego powodu, że redukcja masy ciała owocuje znacznym zmniejszeniem isulinemii, glikemii, lipemii, ułatwia leczenie nadciśnienia i niewydolności krążenia. Uzyskanie u ludzi otyłych trwałego obniżenia masy ciała do wartości prawidłowych bywa bardzo trudne, natomiast ponawianie próby odchudzania z następowym przyrostem masy ciała mogą, wg niektórych obserwacji, prowadzić do zespołu ”jo-jo”, który cechuje się odpornością na dalsze próby odchudzania. Trafność tej obserwacji podawana jest ostatnio w wątpliwość. Przyjmuje się jednak, że utrzymanie efektu częściowej redukcji nadwagi jest korzystniejsze, niż uzyskanie należnej masy ciała bez pewności, że efekt ten okaże się trwały. Redukcja masy ciała rzędu 10% wywiera zazwyczaj korzystny wpływ na metaboliczne czynniki ryzyka choroby wieńcowej.

Bardzo często pada pytanie; kiedy człowiek jest otyły? Powszechnie przyjmuje się, że wskaźnik masy ciała (BMI) obliczamy ze wzoru:

jest najbardziej użytecznym miernikiem prawidłowości masy ciała. Istnieje natomiast rozbieżność poglądów co do zakresów wartości BMI, przy których można stwierdzić prawidłową masę ciała, niedowagę, nadwagę lub otyłość, w zależności od płci. Coraz częściej przejawia się tendencja do przyjęcia jednakowych wskaźników dla obydwu płci. Ustalono, że należną masą ciała, bez względu na płeć, powinna znajdować się w przedziale BMI od 20 do 25. Za nadwagę uznaje się przedział 25 - 30, a powyżej 30 rozpoznaje się otyłość. Najniższą umieralność stwierdza się w zakresie BMI 18,5 - 24,0. Dotyczy to zarówno palących, jak i niepalących. Długotrwałe obserwacje dorosłych ludzi niepalących sugerują optymalne wartości BMI = 20 lub mniej. Palenie tytoniu wydaje się silniejszym czynnikiem ryzyka niż otyłość. Ryzyko zgonu palacza o prawidłowej masie ciała jest większe niż nie palacza o BMI 30 - 35. Zaprzestanie palenia jest wskazaniem o pierwszorzędnym znaczeniu nawet wówczas, gdy w następstwie wzrasta masa ciała.

Zachorowalność na różne choroby wzrasta systematycznie od BMI 25 do 30 i z większą intensywnością powyżej BMI 30. Dotyczy to między innymi takich chorób jak:

• cukrzyca insulinoniezależna,

• wzrost ciśnienia krwi,

• udar mózgu, w związku ze wzrostem ciśnienia krwi,

• hiperlipidemia i niskie stężenia HDL-chol,

• choroba niedokrwienia serca, w związku ze wzrostem stężenia lipidów i nadciśnieniem,

• kamica żółciowa, szczególnie u kobiet, nowotwory złośliwe: sutka, endometrium, jajnika, pęcherzyka żółciowego i okrężnika,

• powikłania ciąży: zwiększone ryzyko wad cewy nerwowej płodu, umieralność okołoporodowa, nadciśnienie, toksemia, cukrzyca ciężarnych, przedwczesne porody cięcie cesarskie i hospitalizacja,

• zaburzenia mięśniowo-szkieletowe, w związku z nadmiernym ciężarem ciała: stany zapalne stawów, kręgosłupa i kończyn dolnych.[22]

Natomiast zmniejszenie masy ciała u człowieka z nadwagą lub otyłego przynosi poprawę w zakresie powikłań fizycznych, metabolicznych, endokrynologicznych i psychologicznych. Utrata masy ciała rzędu 10 kg powoduje:

• 20% spadek umieralności ogólnej,

• 30% spadek zgonów z powodu powikłań cukrzycy,

• 40% spadek z powodu raków, których rozwój związany jest z otyłością,

• obniżenie skurczowego ciśnienia krwi o 10 mmHg i rozkurczowego o 20mmHg,

• spadek o 50% stężenia glukozy we krwi na czczo,

• spadek stężenia cholesterolu całkowitego o 10%,

• spadek LDL o 15%,

• spadek triglicerydów o 30%,

• wzrost HDL o 8%.

Aby zmniejszyć masę ciała, nie można stosować jednak drastycznych diet, które mogą osłabić organizm. Odchudzanie należy zaczynać od wdrożenia reżimu zapewniającego uzyskanie deficytu energetycznego rzędu 600 kcal. dziennie. Można to uzyskać na diecie dostarczającej 1200 do 1300 kcal. Redukcja masy ciała wynosi wówczas około 0,5 kg tygodniowo. Bardziej efektywne jest stopniowe obniżenie spożywanych kalorii na dzień, niż stosowanie głodówek, lub innych drastycznych diet, które zazwyczaj przynoszą więcej szkody dla organizmu niż pożytku.

4.1.2. Cholesterol

Co najmniej od 1912 roku wiadomo, że cholesterol wywołuje miażdżycę. Wykazali to po raz pierwszy Aniczkow i Chałatow karmiąc króliki cholesterolem. Na rolę cholesterolu w powstaniu miażdżycy u ludzi pierwszy zwrócił uwagę holenderski lekarz de Langen, pracujący w Batawii (dzisiaj Dżakarta). Według jego obserwacji z 1916r. Jawajczycy mieli znacznie niższy od Holendrów poziom cholesterolu we krwi.

De Langen wyraził pogląd, że różnice te mogą tłumaczyć rzadkie występowanie zawałów serca wśród tubylczej ludności Jawy. Lekarz ten dodatkowo podkreślił fakt, że Jawajczycy zatrudnieni jako stewardzi na holenderskich statkach i odżywiający się jak Holendrzy, mieli podobne poziomy cholesterolu w surowicy. Na tej podstawie badacz wnioskował, że tradycyjne żywienie Jawajczyków zabezpiecza ich przed rozwojem miażdżycy. De Langena zainteresowało również częstsze występowanie zawału serca u zamożnych Jawajczyków i Chińczyków (którzy odżywiali się jak Europejczycy) w porównaniu z biednymi ludźmi tych samych narodowości.

Dopiero po roku 1970 ustalono jednoznacznie, że wysokie poziomy cholesterolu w surowicy zwiększają zagrożenie zawałem serca i nazwano cholesterol czynnikiem ryzyka choroby wieńcowej. Identyfikacja cholesterolu jako głównego winowajcy wczesnego rozwoju miażdżycy tętnic wieńcowych i powstającego na jej tle zawału serca stała się możliwa dzięki dużym badaniom epidemiologicznym takim jak: Badanie Siedmiu Krajów (Seven Country Study). Badanie Siedmiu Krajów objęło Finlandię, Grecję, Holandię, Japonię, Jugosławię, Stany Zjednoczone i Włochy. W badaniu tym oceniono zależność występowania zawału serca i poziomów cholesterolu od żywienia. Okazało się, że im wyższe było spożycie tłuszczu nasyconego (głównie tłuszczu zwierzęcego) tym wyższe stężenie cholesterolu i więcej zawałów serca - tak było w Finlandii, Stanach Zjednoczonych i Holandii - i odwrotnie, małemu spożyciu nasyconego tłuszczu towarzyszyły niskie stężenia cholesterolu we krwi i mniej zawałów serca - w przypadku Japonii, Grecji, Jugosławii i Włoch.

Miażdżyca związana jest z odkładaniem się w ścianach tętnic cholesterolu krążącego we krwi. Odłożony cholesterol przyczynia się do zgrubienia i przez to zwężenia tętnic. Przepływ krwi przez zwężoną tętnicę jest rzecz jasna utrudniony, a narządy zaopatrywane w krew przez zwężoną tętnicę są niedokrwione. Jeżeli tętnica ulegnie bardzo znacznemu zwężeniu i powstanie w niej skrzep krwi, to może nastąpić martwica części niedokrwionego narządu. Tak właśnie powstaje zawał serca.

Odkładanie się cholesterolu w ściance tętnicy jest tym większe, im wyższe jest stężenie cholesterolu w surowicy krwi. Na podstawie licznych badań ustalono, że pożądany poziom cholesterolu wynosi poniżej 200mg/dl (5,2 mmol/l). Warto zwrócić uwagę, że przy stężeniu poniżej 200mg/dl zależność śmiertelności od poziomu cholesterolu jest stosunkowo mała, natomiast, szybko rośnie w miarę poziomu cholesterolu, szczególnie przy poziomach powyżej 250mg/dl (6,5mmol/l).

Przenikanie cholesterolu do ściany tętnic jest wyraźnie nasilone przez wysokie ciśnienie krwi, dlatego właśnie nadciśnienie tętnicze zwiększa ryzyko zawału serca. Przenikanie cholesterolu jest także szybsze, jeżeli ściana tętnicy jest uszkodzona, jak to bywa u palaczy tytoniu. Dlatego współistnienie kilku czynników ryzyka u tej samej osoby wybitnie zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia choroby niedokrwiennej serca, a w konsekwencji również zawału serca.

Osiągnięciem ostatnich lat było wykazanie, że cholesterol krążący we krwi może być bardziej lub mniej „złośliwy”. Szkodliwe działanie cholesterolu bardzo się nasila po jego utlenieniu, lub po utlenieniu kwasów tłuszczowych, które mu towarzyszą w surowicy. To utlenianie możemy sami wywołać, podgrzewając tłuszcz i zwarty w produktach spożywczych cholesterol w czasie smażenia potraw. Po spożyciu smażonego produktu, poziom utlenionego cholesterolu i utlenionych kwasów tłuszczowych w surowicy wzrasta. Utlenianie może zresztą nastąpić także w samej surowicy jeżeli spożycie witaminy E i C oraz karotenu jest niskie. Te witaminy chronią tłuszcze przed utlenieniem.

Należy wyjaśnić, że cholesterol krążący we krwi występuje w kilku frakcjach o zróżnicowanych właściwościach pod względem wywołania miażdżycy. Najbardziej szkodliwy jest cholesterol, który krąży w lipoproteinach oznaczonych symbolem LDL. Jest to tzw. „zły cholesterol”. Ta frakcja przenika do ściany tętnicy ze szczególną łatwością i bardzo łatwo ulega utlenieniu. Dlatego wystąpieniem chorób serca najbardziej zagrożeni są ludzie z podwyższonymi poziomami cholesterolu LDL. Warto podkreślić, że wysokie poziomy cholesterolu we krwi są najczęściej spowodowane wysokim stężeniem „złego cholesterolu”. Istnieje we krwi także „dobry cholesterol” czyli zawarty w lipoproteinach oznaczonych symbolem HDL. Lipoproteinu te są ważnym czynnikiem chroniącym tętnice przed rozwojem miażdżycy, transportują bowiem cholesterol ze ściany tętnicy do wątroby, gdzie ulega on przeróbce na kwasy żółciowe. Dlatego ludzie, mający niskie poziomy cholesterolu HDL częściej chorują na zawały serca. Poziomy cholesterolu HDL poniżej 35 mg/dl (0,9mmol/l) uznaje się za niskie.[24]

Jest rzeczą nadzwyczaj ważną, że miażdżyca jest procesem dynamicznym wykazującym skłonność do cofania się. Zostało to w szczególności jasno wykazane w badaniu pod nazwą Lifestyle Heart Trial. W badaniu tym oceniono wpływ na zachowanie się miażdżycy tętnic wieńcowych takich czynników, jak dieta bardzo niskotłuszczowa (około 10% ogółu energii) i bardzo niskocholesterolowa (poniżej 5 mg dziennie), zaprzestanie palenia papierosów, umiarkowany wysiłek fizyczny oraz kontrolowanie stresu psychicznego. Po roku przestrzegania zaleceń wystąpiła regresja miażdżycy udokumentowana badaniami angiograficznymi, oraz znaczna poprawa kliniczna. Obserwowano również znaczny spadek poziomu cholesterolu całkowitego i cholesterolu LDL. Było to pierwsze badanie kliniczne, które wykazało, że daleko idące zmiany stylu życia, są w stanie spowodować regresję nawet ciężkiej miażdżycy tętnic wieńcowych już po roku.

Podstawą obniżenia cholesterolu we krwi jest dieta, która prawidłowo przestrzegana, daje szansę obniżenia poziomu cholesterolu co najmniej o 15% . Wyniki Badania Siedmiu Krajów podkreślają, że poziom cholesterolu w badanych populacjach zależny był od spożycia tłuszczu nasyconego. Niskie jego spożycie cechowało kraje o niskim poziomie cholesterolu i niskiej umieralności na chorobą wieńcową.

Ograniczenie spożycia tłuszczów zwierzęcych i produktów obfitujących w cholesterol jest nieodzownym warunkiem profilaktyki choroby wieńcowej. Tłuszcze zwierzęce podnoszą poziom cholesterolu w surowicy i zwiększają krzepliwość krwi. Produkty obfitujące w cholesterol (przede wszystkim podroby i jaja) również podnoszą stężenie cholesterolu. Oleje roślinne nie wykazują takiego działania zastępując tłuszcze zwierzęce olejami roślinnymi należy pamiętać, że ogólne spożycie tłuszczu powinno być mniejsze niż to wynika za zwyczajów żywieniowych. Pamiętaj, że dużo tłuszczu niekorzystnego dla zdrowia znajduje się także w tłustym mięsie, tłustych wędlinach, ciastach, czekoladzie, lodach, „chipsach”. Unikaj spożywania tych produktów. Zamiast tłustych deserów wybieraj biszkopty, sorbety, galaretki owocowe. Przygotowując mięso do spożycia oddziel widoczny tłuszcz. Spośród różnych technik kulinarnych godne polecenia jest gotowanie i pieczenie bez tłuszczu. Jeżeli smarujesz pieczywo, to smaruj cienką warstwą. Ludzie z podwyższonym stężeniem cholesterolu wie krwi nie powinni spożywać masła i smalcu. Mogą smarować „miękką” margaryną.[15]

Do smażenia poleca się obfitujące w jednonienasycony kwas tłuszczowy, to jest olej oliwkowy i rzepakowy. Trzeba podkreślić, że smażenie na jakimkolwiek tłuszczu jest niepożądane u ludzi przestrzegających profilaktyki miażdżycy, utrudnia to bowiem przestrzeganie podstawowej zasady wskazującej na potrzebę ograniczenia tłuszczu w ogóle. W ostatnich latach pojawiły się na rynku polskim różnego rodzaju oleje w kapsułkach, w tym również oleje rybne. Nie ma wystarczających dowodów, że ich spożywanie sprzyja profilaktyce miażdżycy. Nie mogą one zastąpić diety przeciw miażdżycowej. Jeżeli chodzi o oleje rybne, to ich działanie jest wyraźnie mniej korzystne niż spożycie tłustej ryby. Dlatego spożywanie ryb uznane jest za ważną zasadę profilaktyki miażdżycy. Nie poleca się natomiast stosowania w tym celu kapsułkowych olejów rybnych.

Oto zalecenia Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego dotyczącego diety:

• dbaj o różnorodność spożywanych produktów

Codziennie jedz co najmniej pięć porcji produktów zbożowych Zawarta w nich skrobia dostarcza energii mięśniom, a błonnik ureguluje pracę jelit. Cztery porcje warzyw i trzy owoców, zaopatrzy Twój organizm w wystarczające ilości witamin i składników mineralnych, a także błonnika. Dwie szklanki mleka dziennie, z których jedną można zastąpić serem zapewni odpowiednią ilość wapnia, a także dużo białka. Pozostałą ilość potrzebnego białka dostarczy jedna porcja ryby, drobiu, grochu, fasoli lub mięsa. Unikaj alkoholu. Ograniczaj słodycze, podroby, jaja i tłuszcze zwierzęce. Zalecane są oleje roślinne i „miękkie” margaryny.[24] Nie ma produktu spożywczego, który by zawierał wszystkie niezbędne składniki pokarmowe w dużych ilościach. Dlatego mało urozmaicone pożywienie może powodować niedobory niektórych składników pokarmowych. Jest to bardzo ważne, aby codziennie spożywać produkty zbożowe, mleczne, wysokobiałkowe (ryby, drób, chude mięso, nasiona roślin strączkowych), warzywa i owoce. Nie tylko dzienna, lecz także jednorazowa racja pokarmowa powinna być urozmaicona. Wybierając produkty spożywcze kieruj się wskazaniami Piramidy Żywności. ( ryc. poniżej ). unikaj nadwagi i otyłości, produkty zbożowe powinny być głównym źródłem twojej energii, spożywaj codziennie co najmniej 2 duże szklanki mleka, z umiarem spożywaj mięso i jego zamienniki, wybieraj codziennie inny produkt z tej listy, spożywaj codziennie dużo warzyw i owoców, ograniczaj spożycie tłuszczów w szczególności zwierzęcych, a także produktów zawierających cholesterol, unikaj cukru i słodyczy, ograniczaj spożycie soli. Ryc. 3. Piramida zdrowego żywienia.

4.1.3. Wpływ nadmiaru soli na organizm.

Ograniczenie spożycia soli zmniejsza zagrożenie nadciśnieniem tętniczym. Sól podnosi ciśnienie krwi u wielu ludzi. Ograniczać spożycie soli powinni w szczególności pacjenci z nadciśnieniem oraz osoby z rodzin, w których występuje nadciśnienie. Dzienne spożycie soli nie powinno przekraczać 6g. Niestety aktualne spożycie w Polsce jest znacznie wyższe. Należy więc rezygnować z dosalania potraw przed spożyciem i ograniczać dodawanie soli w czasie gotowania. Należy także pamiętać, że dużo soli znajduje się w wędlinach i innych produktach spożywczych.

Zalecenia komitetu żywienia American Heart Association dla populacji generalnej określają spożycie soli na poziomie poniżej 6g / dzień. AHA opiera się tu na dowodach pochodzących z licznych obserwacji epidemiologicznych i badań klinicznych, a świadczących o silnym związku między spożyciem chlorku sodu i ciśnieniem krwi. Także badania kliniczne wykazały małe ale znamienne obniżenie się wartości ciśnienia tętniczego pod wpływem stosowania diety małosolnej. Obserwowano również znaczące różnice w indywidualnej odpowiedzi wartości ciśnienia pod wpływem ograniczenia chlorku sodu. Niestety medycyna nie dysponuje jeszcze prostym i dokładnym testem diagnostycznym, który w precyzyjny sposób określałyby wrażliwość na sól.

Pomimo zgodności opinii w świecie nauki, że redukcja spożycia soli przyczyni się do poprawy wartości ciśnienia krwi u osób z już istniejącym nadciśnieniem tętniczym, nie ma jasnych danych pozwalających zdefiniować wartość górnej granicy spożycia. Spożycie soli w USA oszacowano na poziomie 7,5-10g/dobę. AHA proponuje by ograniczyć spożycie soli do 6g/dobę mimo, że nie wydaje się aby nieznacznie większe spożycie soli (6-7,5g/dobę), zwiększało ryzyko sercowo-naczyniowe lub podnosiło ciśnienie krwi u osób z prawidłowym ciśnieniem bez innych czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych. Obecnie wytyczne nie starają się propagować niskiego spożycia soli, a jedynie zaleca jej ograniczenie. Opierając się o całość istniejących dowodów AHA określiło poziom spożycia soli 6g/dobę dla ogółu populacji jako wartość bezpieczną oraz mogącą mieć znaczący wpływ w prewencji chorób układu krążenia.[24]

4.1.4 Cukrzyca

Cukrzyca przyczynia się do rozwoju choroby niedokrwiennej serca, nie tylko przez swoje związki z otyłością (80% - 90% spośród osób chorych na cukrzycę, to osoby otyłe), wysokimi wartościami ciśnienia czy niewydolnością krążenia. W wyniku różnych mechanizmów chorobowych związanych z cukrzycą może dochodzić nawet do uszkodzenia mięśnia sercowego, a nie tylko do chorób serca. Wiele objawów niewydolności serca, związanych z chorobą wieńcową, wynika z zastoju, który jest konsekwencją zalegania płynów w tkance płucnej. Do objawów tych należą: łatwe męczenie się, krótki oddech, duszność przy niewielkich wysiłkach, podobna do występującej w astmie, świsty nad płucami i suchy kaszel, które występują po kilku godzinach leżenia i ustępują po przyjęciu pozycji siedzącej.

Właściwe leczenie osób chorych na cukrzycę, ma ogromne znaczenie w prewencji choroby niedokrwiennej serca. Oprócz terapii farmakologicznej, zastosowanie odpowiedniej diety, dobranej indywidualnie opartej na ograniczonym spożyciu cukru, połączonej z odpowiednio dawkowaną aktywnością fizyczną w różnej formie, daje bardzo dobre efekty w leczeniu cukrzycy, oraz zapobieganiu rozwojowi chorób naczyniowo - sercowych, oraz pozwala rozwijać życie społeczne i towarzyskie chorym na tę chorobę.[5]

4.2. Używki a rozwój choroby niedokrwiennej serca

1. Alkohol i kofeina a choroba niedokrwienna serca

Stwierdzenie, że wszystko w nadmiarze szkodzi, jest jak najbardziej trafne, zwłaszcza gdy mowa jest o wpływie używek na układ naczyniowo - sercowy, a konkretnie na rozwój nadciśnienia tętniczego, które bardzo często jest przyczyną rozwoju choroby wieńcowej.

Wykazano liniową zależność pomiędzy ilością spożywanego alkoholu a występowaniem nadciśnienia. Im więcej alkoholu jest spożywane, tym częściej występuje nadciśnienie. Niekorzystne działanie zaznacza się zwykle u osób spożywających regularnie powyżej 20-30g alkoholu etylowego w ciągu doby. Choć negatywny wpływ alkoholu znany jest od bardzo dawna, niemniej jednak, wiadomo, że spożycie niewielkiej jego ilości powoduje rozrzedzenie krwi, co zapobiega rozwojowi chorób układu krążenia i chorób serca zwłaszcza u mężczyzn. Już nie raz osoby, które dożyły sędziwego wieku, pytane czemu zawdzięczają tyle lat życia, odpowiadają, że lampce wina, bądź brendy raz dziennie.

Drugą używką, bardzo często nadużywaną, jest kawa, a dokładnie zawarta w niej kofeina. Wypicie mocnej kawy podnosi ciśnienie, a szczególnie u osób, które rzadko ją piją. Częste spożywanie kawy powoduje szybki rozwój tolerancji na kofeinę i efekt hipertensyjny kofeiny zmniejsza się lub zanika zupełnie. Badania epidemiologiczne, nie wykazały jednak istotnej zależności pomiędzy wartościami ciśnienia tętniczego krwi, a ilością spożywanej kawy.[18]

2. Palenie papierosów.

Tytoń stanowi nie tylko na naszym kontynencie ale i na całym świecie główną przyczynę zagrożenia zdrowia ludności, a palenie tytoniu jest jednym z najbardziej upowszechnionych anty-zdrowotnych elementów stylu życia człowieka. Gwałtowny wzrost spożycia papierosów, który w krajach uprzemysłowionych miał miejsce w pierwszej połowie naszego wieku, a obecnie ma miejsce w krajach rozwijających się, jest odpowiedzialny za nie notowany z innych przyczyn wzrost przedwczesnej umieralności na naszym globie z powodu chorób serca i płuc. Szacuje się, że w latach dziewięćdziesiątych co roku na świecie umierało z powodu tytoniu około 2 milionów ludzi, a liczba ta ma wzrosnąć do 10 mln. w roku 2020. Wśród około 4 tys. pierwiastków i związków chemicznych występujących w palącym się papierosie wiele charakteryzuje się silnym działaniem toksycznym, mutagennym, teratogennym i rakotwórczym. Dziesiątki tysięcy badań naukowych pokazało, że użycie tytoniu w różnej formie podwyższa m.in. o 25-40% ryzyko zgonu z powodu chorób układu krążenia, o 30-40% z powodu nowotworów złośliwych oraz jest przyczyną około 70% zgonów na choroby układu oddechowego (nienowotworowe). W Polsce, która przynajmniej od połowy lat siedemdziesiątych należy do krajów najwyższej konsumpcji papierosów na świecie, palenie tytoniu stanowi najważniejszą, pojedynczą, możliwą do prewencji przyczynę przedwczesnej umieralności w skali całego kraju. Każdego roku na choroby odtytoniowe umiera w naszym kraju przedwcześnie 70 tysięcy ludzi w wieku 35-69 lat. Chorób tych można byłoby uniknąć promując modę na niepalenie i zdrowy styl życia w Polsce oraz zmieniając postawy społeczeństwa wobec palenia tytoniu. Naukowcy twierdzą, że paląc papierosy zwiększa się ryzyko wystąpienia zawału serca i udaru mózgowego trzykrotnie.

Wypalenie każdego papierosa wiąże się z natychmiastowym wzrostem ciśnienia tętniczego i przyspieszeniem akcji serca. Efekt ten jest szczególnie ważny podczas palenia pierwszego papierosa w godzinach porannych, kiedy ryzyko wystąpienia zawału i udaru mózgowego jest największe. Wpływ papierosa na układ krążenia jest bardzo łatwo ocenić, wystarczy zmierzyć tętno przed i po wypaleniu.[23]

Podczas palenia papierosów dochodzi do skurczu tętnic unaczyniających mięsień sercowy (naczyń wieńcowych). Dlatego też palenie papierosów może być przyczyną zawału mięśnia sercowego nawet w przypadku niewielkich zmian miażdżycowych w naczyniach wieńcowych.

Palenie papierosów zmniejsza skuteczność leczenia nadciśnienia tętniczego. Leczenie łagodnego nadciśnienia tętniczego lekami często nie zapobiega wystąpieniu powikłań związanych z nadciśnieniem, jeżeli pacjenci jednocześnie palą papierosy. Znany jest fakt częstszego występowania nadciśnienia złośliwego u osób palących.

Palenie papierosów obniża korzyści wynikające z przyjmowania leków obniżających ciśnienie tętnicze. Będą one widoczne dopiero po rzuceniu palenia. U osób palących znacznie częściej niż u niepalących dochodzi do konieczności amputacji nóg (z powodu miażdżycy tętnic kończyn dolnych), a po za tym papierosy mogą być źródłem impotencji u mężczyzn i zaburzeń płodności u kobiet. Palenie tytoniu zwiększa ryzyko wystąpienia powikłań w czasie stosowania doustnych środków antykoncepcyjnych, a u kobiet palących w czasie ciąży mogą wystąpić zaburzenia w rozwoju płodu i w następstwie zgony noworodków. Badania naukowe wykazują, że palenie papierosów „light” lub „ultra light” w porównaniu z papierosami tradycyjnymi nie zmniejsza ryzyka wystąpienia zawału mięśnia sercowego. W Polsce przyczyną co drugiego zgonu mężczyzn w wieku 35-69 lat - jest palenie papierosów.[21]

Dlaczego palenie zwiększa ryzyko choroby wieńcowej? Ponieważ sprzyja rozwojowi miażdżycy poprzez uszkodzenie śródbłonka naczyń krwionośnych. Czynnikami uszkadzającymi są niedotlenienie oraz kadm zawarty w dymie tytoniowym. Ponadto pod wpływem palenia dochodzi do podwyższonego poziomu niektórych hormonów we krwi (adrenalina i noradrenalina), które również wywierają uszkadzający wpływ na śródbłonek naczyń.

Każdy palacz, który kiedykolwiek próbował rzucić palenie, wie jak jest to trudne do zrealizowania. I choć jest wiele metod, to wydaje się, że najbardziej rozpowszechniona w tej chwili, jest tak zwana zastępcza terapia nikotynowa, czyli podawanie nikotyny w kontrolowanych dawkach, w formie gumy do życia, tabletek lub plastrów przyklejanych na skórę, które uwalniają powoli nikotynę do krwi. Choć okres trwania takiej terapii jest długi, to jednak gdy przeprowadzana jest prawidłowo, oraz zaangażowanie i motywacja pacjenta są duże, przynosi dobre efekty.[13]

1. Aktywność fizyczna a choroba niedokrwienna serca.

Ruch towarzyszy nam przez całe nasze życie. Dzięki niemu rozwijamy się fizycznie, poznajemy otoczenie, uczymy się granic naszych możliwości, pracujemy zawodowo, wychowujemy dzieci itd. Czy jednak wiemy, jakie korzyści płyną z prawidłowej aktywności fizycznej, jakie ćwiczenia wykonywać, aby przyniosły pożądany efekt? Szeroko rozumiana aktywność fizyczna poprawia i wzmacnia stan zdrowia na różne sposoby:

• zmniejsza czynność mięśnia sercowego,

• obniża ryzyko wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych,

• obniża ciśnienie tętnicze,

• zwiększa ilość masy kostnej,

• chroni przed osteoporozą,

• nasila spalanie kalorii,

• sprzyja obniżeniu masy ciała i zapobiega tzw. efektowi jo-jo,

• pomaga w redukcji tłuszczowej masy ciała,

• obniża stężenie "złego" cholesterolu (LDL) we krwi,

• zwiększa stężenie "dobrego" cholesterolu (HDL) we krwi,

• poprawia samopoczucie.

Regularna aktywność ruchowa może uchronić nas także od wielu problemów zdrowotnych, gdyż jest najlepszym sposobem na zapobieganie takim chorobom jak:

1. Choroby serca i udar mózgu - regularne ćwiczenia fizyczne są korzystnym sposobem zapobiegania i jednym z elementów leczenia choroby niedokrwiennej serca, gdyż prowadzą do poprawy wydolności serca, obniżenia poziomu cholesterolu, obniżenia ciśnienia tętniczego krwi i poprawy przepływu krwi przez narządy, głównie serce i mózg.

2. Nadciśnienie tętnicze - regularny umiarkowany wysiłek fizyczny zapobiega nadciśnieniu tętniczemu, natomiast u osób z nadciśnieniem obniża skurczowe i rozkurczowe ciśnienie krwi.

3. Cukrzyca typu II - wysiłek fizyczny zwiększa wrażliwość tkanek na insulinę, przez co zmniejsza się zapotrzebowanie na insulinę. Ponadto ułatwia utratę masy ciała, co sprzyja kontroli poziomu cukru we krwi.

4. Otyłość - odpowiednio dobrane ćwiczenia fizyczne wraz z dietą stanowią podstawę terapii odchudzającej. Ćwiczenia fizyczne odpowiednio dobrane do indywidualnych możliwości nie tylko przyspieszają i ułatwiają utratę masy ciała, ale pomagają również utrzymać uzyskany efekt.

5. Bóle kręgosłupa i dolegliwości stawowe - regularne ćwiczenia wzmacniają mięśnie pleców i kręgosłupa, przyczyniają się do utrzymania lepszej postawy. Odpowiednio dobrane ćwiczenia, najlepiej z odciążeniem stawów (np. pływanie), ułatwiają chudnięcie.

6. Osteoporoza - ćwiczenia fizyczne, szczególnie z obciążeniem kości kończyn, sprzyjają uwapnieniu kości i zapobiegają osteoporozie.

7. Żylaki kończyn dolnych - jeżeli odpowiednio wcześnie zadba się o stan nóg, można zahamować rozwój tej choroby. Aktywność fizyczna taka jak: spacery, pływanie, jazda na rowerze - pobudza krążenie krwi poprzez pracę mięśni, co zapobiega ich powstawaniu.

8. Rak piersi - Pływanie, jazda na rowerze, bieganie, a nawet szybki marsz obniża poziom estrogenu, który jak wiadomo jest odpowiedzialny za wzrost komórek piersi i ich rakowacenie. Z badań wynika, że godzina sportu dziennie, uprawianego konsekwentnie przez wiele lat, obniża ryzyko wystąpienia raka piersi nawet o 20%.

9. Przeziębienia - aktywność fizyczna wzmaga działanie układu immunologicznego organizmu, przez co stajemy się bardziej odporni na przeziębienia i inne choroby.

Aby wysiłek fizyczny przyniósł korzyści dla zdrowia nie musi być wcale bardzo intensywny. Ważne jest, aby ćwiczenia były powtarzane odpowiednio często - co najmniej 3 razy w tygodniu, a najlepiej codziennie. Nie powinny one trwać krócej niż 30 min. w ciągu dnia. Najlepiej rozpocząć od mało intensywnych ćwiczeń, a w miarę poprawy kondycji wydłużać czas trwania i zwiększać intensywność. W czasie ćwiczeń należy pamiętać o 5-minutowej rozgrzewce (np. wolny marsz), potem 25-30 min. ćwiczeń i na zakończenie 5 minut spokojnych ćwiczeń.[10]

Warto uprawiać ten rodzaj aktywności fizycznej, który sprawia przyjemność. Jedną z form aktywności może być chodzenie, które jest aktywnością prostą, dostępną dla każdego - pamiętać należy o luźnym ubraniu i wygodnym obuwiu. Zaleca się także marsz, jazdę na rowerze, na nartach, pływanie, gry w piłkę, tenis. Korzystne są długie trasy marszowe na miękkim podłożu, zamiennie z długą jazdą na rowerze i uzupełniającym pływaniem lub ćwiczeniami w wodzie. Jeśli nie chcemy lub nie możemy zdecydować się na regularne ćwiczenia, a zależy nam na zdrowiu i ładnym wyglądzie, nie pozostaje nic innego jak próbowanie innej formy aktywności fizycznej, np. joga. Możemy zrezygnować z windy i wchodzić na 10 piętro po schodach, kupić sobie psa, który zmusi nas do wychodzenia z domu. Zamiast jeździć autobusem lub samochodem, możemy pokonać odległość dwóch - trzech przystanków autobusowych pieszo.

Może w ten sposób nie zwiększymy tak szybko i efektywnie sprawności fizycznej, jak stosując ćwiczenia, ale też odniesiemy skutki zdrowotne. Na pewno poprawi nam się nastrój, pamięć i jakość snu. Zmniejszy się podatność na stres i choroby. Wszelka aktywność fizyczna dodaje też pewności siebie, odmładza, a także zwiększa satysfakcję z życia seksualnego, czego dowodem są wyniki badań, które wykazały, że mężczyźni, którym nie spieszno do zejścia z kanapy i rozpoczęcia regularnych ćwiczeń, prawdopodobnie muszą bardziej namęczyć się w sypialni, ażeby osiągnąć satysfakcję. Bostońscy naukowcy twierdzą, że panowie w średnim wieku spalający przynajmniej 200 kalorii podczas każdego dnia treningu (co odpowiada 3,5 kilometra dziarskiego marszu), znacznie zmniejszają ryzyko wystąpienia impotencji. Wysiłek fizyczny jest tym rodzajem odpoczynku, który najkorzystniej wpływa na zdolność osiągnięcia erekcji, ponieważ poprawia sprawność całego układu krążenia. Można zatem pokusić się o stwierdzenie, że aktywność fizyczna jest czymś w rodzaju naturalnej viagry.

Jakkolwiek ruch jest dla dzieci i młodzieży naturalnym sposobem pozbycia się energii, oraz sposobem na zabawę, tak osobom starszym kojarzy się raczej ze zbędnym wysiłkiem i zmęczeniem, co jest podstawowym argumentem do niepodejmowania żadnych kroków w kierunku jakiejkolwiek aktywności fizycznej. Osoby starsze i niestety coraz częściej w średnim wieku, nie zdają sobie sprawy, że wraz z wiekiem obniża się potencjał biologiczny człowieka. Zmniejsza się wydolność tlenowa (aerobowa) oraz masa i siła mięśni szkieletowych, prowadząc z czasem do niemożności wykonania nawet najprostszej czynności. Dlatego, aby utrzymać sprawność fizyczną jak najdłużej, w planie dnia codziennego każdej osoby powinien znaleźć się czas na ćwiczenia.

Głównym korzystnym oddziaływaniem aktywności ruchowej u osób starszych jest wydłużenie okresu fizycznej sprawności i niezależności - poprawa jakości życia. Trening fizyczny zwiększa wydolność fizyczną i opóźnia spadek VO2 max. o około 10 do 20 lat u aktywnych fizycznie w porównaniu do prowadzących siedzący tryb życia osób. Drugim, obok wydolności aerobowej, podstawowym wskaźnikiem determinującym sprawność fizyczną i niezależność funkcjonalną u osób starszych jest siła mięśniowa. Badania z ostatnich lat wykazują, że możliwy jest wzrost masy i siły mięśniowej pod wpływem treningu o charakterze siłowym u osób starszych, nawet w bardzo zaawansowanym wieku. Aktywność ruchowa odgrywa również istotną rolę w prawidłowym odżywianiu i stanie odżywienia u osób starszych. Regularna aktywność ruchowa na osoby starsze działa na wiele sposobów:

• poprawia ogólne samopoczucie,

• polepsza ogólne zdrowie fizyczne i psychiczne,

• pomaga zachować niezależny tryb życia,

• pomaga opanować określone stany i choroby (stres, otyłość, cukrzycę, hipercholesterolemię),

• pomniejsza ryzyko zachorowania na niektóre choroby (chorobę wieńcową, nadciśnienie tętnicze, cukrzycę, osteoporozę),

• pomaga minimalizować skutki pewnych niesprawności, może pomagać w leczeniu stanów bólowych,

• może pomagać w zmianie stereotypowych perspektyw wieku podeszłego.[8]

Należy podkreślić, że regularna aktywność ruchowa jest wskazana u osób w każdym wieku. O ile jeszcze stosunkowo niedawno uważano, że wysiłek fizyczny jest niewskazany u osób powyżej 80-85 roku życia, w chwili obecnej istnieje wystarczająco dużo dowodów na to, by odrzucić te dawniejsze poglądy.

Aktywność fizyczna u osób starszych, powinna oddziaływać na trzy podstawowe elementy:

1. poprawiać wydolność tlenową (aerobową),

2. wzmacniać siłę mięśni,

3. poprawiać gibkość, równowagę i koordynację ruchów.

Oczywiście, dobór aktywności ruchowej jest w ogromnym stopniu indywidualny. Zależy on przede wszystkim od stanu zdrowia danej osoby oraz od stopnia sprawności fizycznej. Można jednak sformułować pewne zalecenia ogólne. Regularna aktywność fizyczna u osób starszych skutecznie zapobiegała rozwojowi chorób, a zwłaszcza chorób serca, powinna zawierać trzy nw. elementy: ćwiczenia wytrzymałościowe, siłowe oraz rozciągające. Zaleca się wykonywanie:

1. Ćwiczeń aerobowych (wytrzymałościowych), czyli marsz, bieg, pływanie, jazda na rowerze, powinny być wykonywane 2 razy w tygodniu, po co najmniej 20 minut. Intensywność ćwiczeń powinna być taka, aby ćwiczenia odbywały się na poziomie 40-60% rezerwy częstości skurczów serca (różnicy pomiędzy maksymalną częstością skurczów serca w czasie próby wysiłkowej i w spoczynku).

2. Ćwiczeń siłowych (oporowych), które powinny być wykonywane 2 razy w tygodniu, po 20 minut, i zawierać 1 zestaw obejmujący 8-10 ćwiczeń angażujących najważniejsze grupy mięśniowe. Intensywność obciążeń powinna być dobierana w ten sposób, aby każde ćwiczenie wykonywać 10-15 razy (10-15 powtórzeń danego ruchu).

3. Ćwiczeń rozciągających (gimnastyka, stretching) powinny być wykonywane najlepiej codziennie, 5-10 minut.

Korzystając z tych zaleceń zwiększamy szansę nie tylko długiego, ale również aktywnego życia o kilkanaście lat. Nie tylko dodajemy lat do życia, lecz również życia do lat!

4.4. Wpływ stresu na rozwój choroby niedokrwiennej serca.

4.4.1 Ogólne ujęcie stresu.

Problematyka zasygnalizowana w tytule, może być rozpatrywana z dwóch perspektyw: pierwsza dotyczy relacji pomiędzy stresem, określonym sposobem reagowania w sytuacjach stresowych, a powstaniem i rozwojem chorób układu krążenia, również choroby wieńcowej. Druga wynika z psychologicznego opisu sytuacji choroby i towarzyszących jej okoliczności, rozumianych jako szczególny rodzaj stresu w życiu człowieka, z którym jednostka próbuje sobie jakoś radzić. Interesuje nas stres jako czynnik, który może zwiększać prawdopodobieństwo zachorowania. Ze względu na to, że samo pojęcie "stres" jest bardzo wieloznaczne, na wstępie przedstawione będą różne sposoby rozumienia tego terminu.

Pojęcie stresu zostało wprowadzone do nauki przez fizjologa kanadyjskiego, pochodzenia węgierskiego Hansa Selyego. Na podstawie licznych badań eksperymentalnych, prowadzonych na zwierzętach, doszedł do wniosku, że pod wpływem różnych bodźców szkodliwych, organizm reaguje nie tylko w sposób charakterystyczny (specyficzny) dla danego bodźca, ale także w sposób podobny (niespecyficzny), bez względu na rodzaj bodźca szkodliwego. Ten zespół niespecyficznych zmian organizmu na różne bodźce szkodliwe (stresory) Selye nazwał stresem. Reakcja stresowa polega na pobudzeniu autonomicznego układu nerwowego oraz tzw. osi podwzgórze - przysadka - nadnercza. Nieco później zmodyfikował swoją koncepcję stwierdzając, że stresem jest zespół niespecyficznych zmian organizmu na wszelkie stawiane mu żądania. O reakcji organizmu decyduje siła bodźca (wymagania), a nie jego rodzaj czy znak. Selye był twórcą biologicznej teorii stresu. Ograniczał się do analizy zmian fizjologicznych, zachodzących w organizmie pod wpływem czynników zewnętrznych. Od biologicznego (fizjologicznego) ujęcia stresu odbiega psychologiczne i potoczne rozumienie tego pojęcia.[4]

W latach pięćdziesiątych, kiedy to rozpoczął się bujny rozwój psychologicznych badań nad stresem, dominowały dwa podejścia do tego problemu. Stres był rozumiany jako określona sytuacja, albo jako określony stan psychofizjologiczny. Jest to istotne rozróżnienie, gdyż konsekwencją był odmienny opis, a także inny przedmiot badań. Przy sytuacyjnym ujęciu stresu koncentrowano uwagę głównie na rodzaju zagrożeń, zakłóceń i przeszkód, które utrudniają bądź uniemożliwiają realizację celów lub zaspokajanie potrzeb. W drugim podejściu do problematyki stresu kładzie się nacisk na analizę procesów psychicznych i ich fizjologicznych oraz behawioralnych korelatów, które są reakcją na określone sytuacje. Stres w ujęciu innych naukowców; Lazarusa i Falkman jest rozumiany jako dynamiczna relacja pomiędzy człowiekiem a otoczeniem, która to relacja oceniana jest przez jednostkę jako wymagająca wysiłku adaptacyjnego lub przekraczająca możliwości sprostania jej. Jednostka i otoczenie wpływają na siebie nawzajem, a więc relacja ta ulega ciągłemu przeobrażeniu, gdyż zmiany zachodzą także w obrębie obydwu stron transakcji - przekształceniu ulega środowisko i pozostający w nim człowiek.

Liczne dane empiryczne świadczą o związku czynników psychologicznych z powstaniem i rozwojem chorób układu krążenia. Ustalono, że osoby predysponowane do chorób układu krążenia (a także do innych chorób) przeżywają liczne sytuacje stresowe. Stwierdzono ponadto, że u osób podatnych na choroby układu krążenia w porównaniu z innymi ludźmi, zmiany w funkcjach układu krążenia, wywoływane przez sytuacje stresowe są intensywniejsze i dłużej utrzymują się po ustąpieniu tych sytuacji. Stwierdzono że niektóre, pojedyncze cechy osobowości mogą mieć właściwości "toksyczne". Spośród różnych cech osobowości najczęściej przytaczane są następujące: agresywność, połączona z tłumieniem emocji, wysoka potrzeba osiągnięć (przesadna ambicja) i tendencja do dominacji. Wyniki badań nad sytuacyjnymi i osobowościowymi uwarunkowaniami powstania i rozwoju chorób układu krążenia znalazły swoje odbicie w koncepcji Wzoru Zachowania A (WZA).

Koncepcję tę wysunęli pod koniec lat pięćdziesiątych dwaj kardiologowie amerykańscy M. Friedman i R. H. Rosenman. Na podstawie obserwacji wielu pacjentów z chorobą niedokrwienną serca, lekarze ci doszli do wniosku, że w okresie przed chorobowym, osoby te wyróżniały się określonym sposobem zachowania. Zachowanie to angażuje jednostkę w zdobywanie jak największej liczby ambitnych celów, w jak najkrótszym czasie. Ludzie ci mają tendencję do rywalizacji, pragną dużego uznania i awansu, charakteryzują się szczególną czujnością psychiczną i fizyczną. Jeżeli zachodzi potrzeba, to potrafią pokonywać opór, stawiany przez innych ludzi, przedmioty czy okoliczności. U podłoża tego zachowania leżą uwarunkowania osobowościowe i sytuacyjne. Osoby pragnące zdobywać wiele ambitnych celów motywowane są przez wysoką potrzebę osiągnięć, która powiązana jest z tendencją do dominacji i agresywności. Jednocześnie osoby o WZA w sposób aktywny poszukują sytuacji, które pozwalałyby na zaspokojenie wymienionych potrzeb. Od strony formalnej zachowanie to cechuje wysoka energia, szybkość, pośpiech i niecierpliwość.

Nawiązując do koncepcji stresu i radzenia sobie ze stresem przedstawionych przez Lazarusa i Falkman, można powiedzieć, że osoby o WZA, częściej niż inni oceniają sytuację w kategoriach wyzwania, a w zakresie sposobów radzenia sobie preferują strategie skoncentrowania na problemie. Psychologicznym ogniwem pośredniczącym pomiędzy czynnikami sytuacyjnymi, osobowościowymi, WZA, stresem a powstaniem i rozwojem chorób układu krążenia są emocje. Emocje bowiem są ściśle związane ze sposobem spostrzegania przez człowieka sytuacji stresowych, wywierają także określony wpływ na zachowanie jednostki. Komponenty fizjologiczne emocji mają wpływ na stan organizmu. Przeżywanie długotrwałych, silnych, negatywnych stanów emocjonalnych, lub częste ich powtarzanie się, może prowadzić, przy współwystąpieniu innych czynników, do powstania i rozwoju chorób układu krążenia. Warto zwrócić uwagę, że przeżywanie negatywnych emocji może także wpływać na inne uwarunkowania chorób układu krążenia, jak np. palenie papierosów, nadmierne jedzenie, zaburzenia metabolizmu.[26]

4.4.2 Jak radzić sobie ze stresem ?

Lazarus i Falkman stwierdzają, że człowiek znajdując się w konkretnej sytuacji dokonuje jej oceny pierwotnej i wtórnej. Spostrzega i interpretuje sytuację, a także zastanawia się nad własnymi możliwościami sprostania okolicznościom w jakich się znalazł. W walce z sytuacją stresową przede wszystkim ważny jest stopień uświadomienia sobie własnego stanu emocjonalnego oraz okoliczności, które go wywołały. Trzeba pamiętać, że silne emocje sprawiają, że nasz sposób spostrzegania rzeczywistości staje się zawężony, a tym samym zniekształcony. Powstaje tendencja do reagowania już przy pojawieniu się pierwszego sygnału informacji, bez dokładniejszej wiedzy o całej sytuacji.

Często ludzie reagują z jednakową siłą na zdarzenia, które obiektywnie różnią się znaczeniem. Pożytecznym jest więc, uświadomienie sobie hierarchii problemów, zadawanie pytania: "O co właściwie chodzi?" Próba spojrzenia na sprawę pod wieloma kątami, szukanie wielu możliwych odpowiedzi na pytanie: "dlaczego?", pozwoli na bardziej obiektywną ocenę zdarzenia, które nas dotknęło. Bardzo ważną jest także refleksja nad tym, jaki mamy bezpośredni wpływ na zmianę danej sytuacji. Potoczne obserwacje wskazują bowiem, że ludzie często tracą wiele energii i czasu na działania, które w niewielkim tylko stopniu zmieniają rzeczywistość. Problem ten wiąże się ściśle z prawidłową samooceną. Uświadomienie sobie własnych pozytywnych i negatywnych cech pozwoli m.in. na przewidywanie własnych reakcji w konkretnych okolicznościach, a także na unikanie niektórych sytuacji, o których wiemy, że mają dla nas charakter stresowy. Nasuwa się pytanie: "A co robić wtedy, gdy mimo naszych zabiegów, doszło do wzbudzenia silnych, negatywnych emocji?" Składniki wegetatywno - somatyczne takich emocji prowadzą do nagromadzenia energii w organiźmie, która nie spożytkowana może mieć niekorzystne konsekwencje. Energię tę można rozładować na przykład poprzez różne formy aktywności fizycznej takie jak: spacer, jogging, jazda na rowerze, praca w ogródku czy inna praca fizyczna na świeżym powietrzu.

Skuteczną metodą pozytywnego wpływania na stan psychofizyczny są także ćwiczenia relaksująco - koncentrujące. Opanowanie tej metody ćwiczeń pozwala na rozluźnienie dowolnych grup mięśni, uzyskanie równowagi psychicznej i uspokojenie reakcji fizjologicznych. Usunięcie napięcia psychofizycznego może nastąpić także poprzez opuszczenie miejsca konfliktu i skierowanie uwagi na inne sprawy: oglądanie atrakcyjnego filmu lub programu telewizyjnego, zajęcie się ciekawą lekturą itp. Bardzo skutecznym sposobem rozładowania napięcia jest także rozmowa z kimś bliskim, życzliwie do nas nastawionym. Mówienie o problemie pozwala na nabranie pewnego dystansu do sprawy. Zwykle nasze myślenie ma charakter skrótowy. Werbalizacja zmusza do formułowania myśli w określonym porządku. Proces ten pozwala na lepsze uświadomienie istoty konfliktu. Życzliwy słuchacz, zadając pytania, skłania nas do spojrzenia na problem pod różnymi kątami. W ten sposób możemy zmienić nasze nastawienia wobec sytuacji, czy wobec konkretnych ludzi. Wyniki wielu badań wskazują, że ludzie, którzy mają w swoim otoczeniu zaufane osoby, do których mogą się zwracać ze swoimi troskami i trudnymi problemami życiowymi, lepiej radzą sobie ze stresem i w mniejszym stopniu ponoszą jego negatywne skutki zdrowotne. Warto przy tej okazji zwrócić uwagę na pewne tendencje do niekorzystnego sposobu rozładowania emocji: nadmierne picie alkoholu, palenie papierosów, czy zażywanie środków psychotropowych. Szkodliwość takich działań nie wymaga komentarza.

Stan napięcia emocjonalnego i związane z nim zmiany wegetatywno-somatyczne, bardzo często są efektem pośpiechu jaki towarzyszy nam w życiu codziennym. Powiada się, że pośpiech i brak czasu są nieodłącznymi atrybutami współczesnej cywilizacji przemysłowej. Czy zatem nie mamy możliwości przeciwdziałania temu? Jednym ze sposobów zaradczych jest dobre rozplanowanie i organizowanie codziennych zajęć. Większość tych aktywności powtarza się, a część z nich ma charakter nawykowy - realizujemy je często bez udziału świadomości. Warto więc dokonać bilansu czasu, który poświęcamy na poszczególne działania. Dla każdego człowieka doba ma 24 godziny, ale ludzie w różny sposób wykorzystują ten kapitał. Istota sprawy polega na tym, aby pamiętać, że człowiek jest jednostką nie tylko psychospołeczną, ale i biologiczną. Przy całej różnorodności życia poszczególnych osób wymagania biologiczne organizmu powinny być przez wszystkich respektowane. Ma to bardzo istotne znaczenie m.in. dla funkcjonowania naszego systemu nerwowego. W prawidłowo zaplanowanym dniu powszednim powinien być przewidziany wystarczający czas na: sen, wykonanie porannych czynności bez pośpiechu, pokonanie drogi do pracy bez zbędnego napięcia związanego z ewentualnością spóźnienia się, realizację obowiązków zawodowych oraz czynny wypoczynek.[26]

Niewątpliwie ogromne znaczenie w regeneracji naszych sił witalnych ma sen, który - jest naturalnym sposobem pozwalającym na regenerację systemu nerwowego. Niewystarczająca ilość snu obniża sprawność funkcjonowania w ciągu całego dnia. Często deficyt w tym zakresie może mieć również negatywne następstwa fizjologiczne. Indywidualne zapotrzebowanie na sen u człowieka dorosłego zwykle waha się od siedmiu do dziewięciu godzin na dobę. Powinno się tyle spać, aby rano budzić się w pełni wypoczętym, zrelaksowanym i odprężonym. Ze względu na dobowy rytm biologiczny naszego organizmu, ważne jest aby sen rozpoczynał się nie później niż o dwudziestej trzeciej. Korzystne dla organizmu jest również stosowanie kilkunastominutowych drzemek popołudniowych. Godzina, o której wstaje się rano powinna wynikać z bilansu czasu potrzebnego na spokojne wykonanie porannych czynności i dotarcie na miejsce pracy. Wśród zajęć porannych nie powinno zabraknąć codziennej gimnastyki. Dzień należy rozpoczynać w spokojnym rytmie, "bez przyspieszonych obrotów".

Ponieważ praca zawodowa zajmuje poważną część naszego powszedniego dnia, ważnym jest, aby to co robimy interesowało nas, odpowiadało naszym zamiłowaniom. Aktywności zawodowej często towarzyszy pośpiech, napięcie nerwowe. Dobre rozplanowanie obowiązków pomoże uniknąć spiętrzenia zbyt wielu zajęć w krótkim terminie.

Ważnym elementem życia codziennego, który pozytywnie wpływa na rozładowanie napięcia nerwowego jest aktywny wypoczynek. Powinien on zawierać aktywność fizyczną oraz realizowanie swoich zainteresowań po zawodowych. Formy tych zajęć mogą być bardzo różnorodne, ważnym jest jednak, aby znalazły się w stałym repertuarze codziennych czynności. Większość z podanych powyżej propozycji jest dosyć oczywista, wręcz banalna. Problem w tym, że te proste zasady niewielu realizuje na co dzień. Stąd konieczność dokonania świadomej analizy własnej "fotografii dnia" i wprowadzenie odpowiednich korekt. Istnieje potrzeba wypracowania nawyków życia codziennego, które pozwolą na zmniejszenie częstotliwości przeżywanych sytuacji stresowych, a jednocześnie będą łagodziły skutki tych zdarzeń, których nie udało się uniknąć.[26]

Warto zwrócić uwagę, że wprowadzenie wspomnianych zasad będzie jednocześnie pozytywnie wpływało na obniżenie innych czynników ryzyka chorób układu krążenia takich jak: wysoki poziom cholesterolu, palenie papierosów, nadwaga itp.

O negatywnym wpływie stresu na organizm, wiedziano już od dawna. Świadczyć o tym może fragment anonimowego tekstu z 1692 roku, znalezionego w starym kościele św. Pawła w Baltimor:

„Przechodź spokojnie przez hałas i pośpiech i pamiętaj, jaki spokój, można znaleźć w ciszy. O ile to możliwe, bez wyrzekania się siebie, bądź na dobrej stopie ze wszystkimi. Wypowiadaj swą prawdę jasno i spokojnie i wysłuchaj innych, nawet tępych i nieświadomych, oni też mają swoją opowieść. Unikaj głośnych i napastliwych, są udręką ducha. Porównując się z innymi, możesz stać się próżny lub zgorzkniały, zawsze bowiem znajdziesz gorszych i lepszych od siebie. Niech twoje osiągnięcia, zarówno jak i plany, będą dla ciebie źródłem radości. Wykonuj swą pracę z sercem, jakkolwiek byłaby skromna; ją jedynie posiadasz w zmiennych kolejach losu. Bądź ostrożny w interesach, na świecie bowiem pełno oszustwa, niech ci to jednak nie zasłoni prawdziwej cnoty. Wielu ludzi dąży do wzniosłych ideałów i wszędzie życie jest pełne heroizmu. Bądź sobą, zwłaszcza nie udawaj uczucia, ani nie podchodź cynicznie do miłości, albowiem wobec oschłości i rozczarowań ona jest wieczna jak trawa. Przyjmij spokojnie, co ci lata doradzają, z wdziękiem wyrzekając się spraw młodości. Rozwijaj siłę ducha, aby mogła Cię osłonić w nagłym nieszczęściu. Nie dręcz się tworami wyobraźni. Wiele obaw rodzi się ze znużenia i samotności. Obok zdrowej dyscypliny bądź dla siebie łagodny. Jesteś dzieckiem wszechświata nie mniej niż drzewa i gwiazdy. Masz prawo być tutaj i czy to jest dla Ciebie jasne czy nie, wszechświat jest bez wątpienia na dobrej drodze. Tak więc żyj w zgodzie z Bogiem, czymkolwiek się trudnisz i jakiekolwiek są twoje pragnienia. W zgiełku i pomieszaniu życia zachowaj spokój ze swą duszą. Przy całej złudności i znoju i rozwianych marzeniach jest to piękny świat. Bądź uważny. Dąż do szczęścia”.

5. POWIKŁANIA CHOROBY NIEDOKRWIENNEJ SERCA

W chorobie niedokrwiennej serca, rozwijające się zmiany miażdżycowe powodują poprzez zwężenie światła naczyń, ograniczenie ilości tlenu potrzebnego do pracy serca. Na skutek jego braku, mogą wystąpić groźne dla życia zaburzenia rytmy serca, a ponadto powstają trwałe uszkodzenia komórek mięśnia sercowego pod postacią ich zwłóknienia, a więc zmniejszenia kurczliwości mięśnia sercowego. Spadek objętości wyrzutowej serca powoduje przyspieszenie jego akcji celem utrzymania pojemności minutowej na niezmienionym poziomie. Po wyczerpaniu się rezerw hemodynamicznych serca rozwija się niewydolność krążenia. Zaopatrzenie mięśnia sercowego może być wystarczające w spoczynku, lecz nie wystarczające podczas wysiłku fizycznego, dużej zwyżki ciśnienia tętniczego krwi, napięć emocjonalnych, palenia tytoniu. Klinicznym objawem tego zachwiania równowagi jest typowy ból dusznicowy. Do dalszych objawów klinicznych należą: zawał serca, niewydolność lewokomorowa, zaburzenia rytmu serca oraz nagły zgon.[14]

5.1 Zawał mięśnia sercowego.

Powolny postęp zmian miażdżycowych zwęża z wolna światło tętnic wieńcowych, pojawiają się objawy dusznicy bolesnej, lecz istnieją warunki do wytworzenia się krążenia obocznego. Natomiast nagłe zamknięcie światła tętnicy wieńcowej, powoduje ostre niedokrwienie zaopatrywanej przez nią części mięśnia sercowego. Powstaje wówczas zawał serca, ponieważ krążenie oboczne nie może się tak szybko wytworzyć.[14]

Zawał serca, jest to martwica pewnego obszaru mięśnia sercowego spowodowana nagłym, zupełnym odcięciem dopływu krwi, czyli ostrym niedokrwieniem. Najczęstszą przyczyną zawału serca jest zamknięcie jednej lub kilku tętnic wieńcowych przez zakrzep powstały na powierzchni blaszki miażdżycowej. Zawał może obejmować całą grubość ściany komory serca (zawał pełnościenny), część środkową mięśnia komory, jego część podwsierdziową lub podosierdziową (zawał niepełnościenny).

Głównym objawem jest ból podobny do występującego w dusznicy bolesnej, jednak jego nasilenie jest bardzo duże. Chory jest niespokojny, ma uczucie lęku przed śmiercią, często zmienia pozycję. Objawom tym często towarzyszą nudności, wzmożone pocenie się i wymioty. Ból trwa długo, bo ponad 30 minut, i nie ustępuje po podjęzykowym zażyciu nitrogliceryny. Wystąpieniu zawału serca mogą towarzyszyć objawy dusznicy bolesnej niestabilnej, lub może on powstać bez objawów zwiastujących na przykład u osób uważanych do tej pory za zdrowe. Niekiedy zawał serca przebiega bez bólu (postać bez bólowa), a chory nawet nie wie że właśnie przechodzi zawał serca.[5]

6. PROMOCJA ZDROWIA

Jednym z celów jakie postawiła sobie Światowa Organizacja Zdrowia WHO w 1993 roku, było aby do 2000r. wszystkie państwa członkowskie podjęły wysiłki mające na celu zapewnienie aktywnej promocji zdrowia i wspieranie zdrowych wzorów życia poprzez zrównoważoną dietę, właściwą ilość ćwiczeń fizycznych, zdrową seksualność, skuteczne sposoby radzenia sobie ze stresem i inne aspekty pozytywnych zachowań zdrowotnych.

Ten cel można osiągnąć poprzez promowanie zdrowych wzorów życia przez cały okres jego trwania, a działania te powinny obejmować:

• podnoszenie świadomości zdrowotnej i środowiskowej,

• rozwijanie i wzmacnianie umiejętności radzenia sobie ze stresem,

• promowanie zdrowych sposobów odżywiania opartych na polecanych standardach odżywczych i wskazówkach dietetycznych,

• promowanie zdrowego i aktywnego wypoczynku,

• zachęcanie do zapewniania i korzystania ze wsparcia socjalnego.

Jednakże to podejście musi być oparte na polityce publicznej promującej zdrowie. Wysiłki podejmowane dla stworzenia zdrowego otoczenia dla życia w mieście, w domu, w miejscu pracy i w szkole powinny być podstawą strategii promocji zdrowia. Takie wysiłki wymagają współpracy pomiędzy służbą zdrowia środowiskowego i rodzinnego (tzn. opieką zdrowotną pierwszego kontaktu) a służbą zdrowia środowiskowego i opieki socjalnej (tzn. opieką społeczną). Edukacja zdrowotna to proces, w wyniku którego tworzy się świadomość publiczna i wsparcie potrzebne dla zachowania zdrowego otoczenia, w którym uczestniczy wiele różnych agencji i który pomaga w zmianie stylów życia i zachowania kiedy jest to konieczne.[13]

6.1 Zdrowie dzieci.

Być może w dzieciństwie, bardziej niż w jakimkolwiek innym okresie życia, dochodzi do kształtowania się naszego przyszłego zdrowia. Dzieci nabywają wiele. nawyków, które mogą wpływać na ich stan zdrowia przez całe życie, przynosząc korzyści lub szkody. Dlatego też istnieje w tym okresie wielkie zapotrzebowanie na promocję zdrowia i edukację zdrowotną. Można zachęcić rodziców i nauczycieli, jak i pracowników opieki zdrowotnej, do nauczenia się jak pomagać dzieciom w dokonywaniu zdrowych wyborów.

Dzieci w wieku lat 5-7 powinny „dowiedzieć się w jaki sposób dbać o swoje zdrowie... i jaka jest rola substancji przyjmowanych w formie tabletek i zastrzyków jako leków”. W wieku lat 7-11 powinny „dowiedzieć się, że podczas gdy wszystkie leki mogą mieć postać tabletek lub zastrzyków to nie wszystkie tabletki i zastrzyki są lekami”. Powinni także „nabywać świadomości szkodliwego wpływu na zdrowie jaki wywiera palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu i innych używek, w tym narkotyków”.

Rodzice mogą być zachęcani do uzupełniania i dodatkowego wyjaśnienia tych informacji, które zwykle pojawiają się w kontekście nauczania o zdrowym stylu życia, w połączeniu z nauką o człowieku, bezpieczeństwie w domu i otoczeniu człowieka.

6.1.1 Odżywianie

Nawyki żywieniowe są zwykle kształtowane w dzieciństwie; rodzice powinni być zachęcani do promowania właściwego rozwoju swego dziecka poprzez zdrowe odżywianie. Mogą także być zapraszani do wstępowania w szeregi stowarzyszeń mających na celu zapewnienie swoim dzieciom nauki w szkołach promujących zdrowie, w których zdrowa dieta jest jedną z głównych zasad. Promotorzy zdrowia muszą często wyjaśniać pewne błędne poglądy i mity na temat zdrowej żywności, częściowo wywołane informacją wcześniej otrzymaną przez rodziców i wcześniejszymi poradami dotyczącymi jedzenia. Ze względu na to, że dziecko potrzebuje białka i wapna do wzrostu, polecano kiedyś rodzicom podawanie dzieciom dużej ilości jajek, serów, mięsa, tłustego mleka i lodów. Od tamtej pory badania wykazały, że taka wysoko cholesterolowa, bogata w tłuszcz dieta podnosi ryzyko miażdżycy, dlatego też obecnie powinno się polecać alternatywne pokarmy niskotłuszczowe będące źródłem białka, takie jak chude mięso, drób, ryby, odtłuszczone mleko i warzywa. Kiedy dzieci są w szpitalu, znajome i akceptowane pokarmy mogą dawać dziecku poczucie komfortu i mogą być pomocne w promowaniu właściwego sposobu odżywiania. Jeżeli pracownicy opieki zdrowotnej są świadomi praktyk kulturowych i rodzinnych żywienia swojego młodego pacjenta mogą oni zachęcać tym rodzinę do przyjęcia zdrowego sposobu odżywiania. Dzieci potrzebują pomocy w przeciwstawianiu się pokusom płynącym z reklam w mediach - szczególnie w telewizji.[15]

6.1.2 Aktywność fizyczna.

Chociaż dzisiejsze dzieci wydają się zdrowe oraz są wyższe i cięższe od poprzednich generacji, prawdopodobnie nie przejawiają one wystarczającej aktywności w celu zwiększania swojej siły fizycznej, wytrzymałości i sprawności oraz uniknięcia chorób sercowo-naczyniowa w dalszym okresie życia. Rodzice i dzieci mogą potrzebować pomocy i zachęty:

• aby docenili fizyczne, psychiczne i społeczne zalety ćwiczeń fizycznych,

• aby negocjowali o dostępność w lokalnym otoczeniu właściwych instytucji zapewniających aktywny wypoczynek po niskich cenach, dla tych, którzy ich potrzebują.

Niestety obecnie jeszcze duża część dzieci woli oglądać telewizję w takim wymiarze, że na aktywność fizyczną nie starcza już czasu, natomiast rodzice dla bezpieczeństwa dzieci wolą je raczej podwozić samochodem niż pozwalać im iść pieszo. Nie wiedzą, że właśnie ćwiczenia wytrzymałościowe takie jak:

• pływanie,

• jazda na rowerze,

• bieganie,

• skakanie na skakance,

• spacerowanie,

poprawiają sprawność układu krwionośnego i całego organizmu. Idealnie, dzieci powinny wybrać ćwiczenia, które sprawiają im przyjemność, a rodzice powinni być poinstruowani, aby nie naciskali dzieci do zwyciężania w ćwiczeniach połączonych z rywalizacją. Jeżeli to możliwe, ćwiczenia powinny być częścią aktywności rodzinnej, aby dzieci kontynuowały je po wyjściu z okresu dzieciństwa i skończeniu szkoły. Wspólne spacery, wycieczki rowerowe i górskie, wspólny dzień na basenie; to tylko niektóre formy spędzenia wolnego czasu w sposób aktywny ruchowo, a które zaowocują w późniejszym życiu dziecka i rodziców także.

6.2 Zdrowie młodzieży

Osoba w okresie dojrzewania znajduje się w okresie przejściowym pomiędzy dzieciństwem i dorosłością. W rzeczywistości zmianom podlega większość aspektów życia. Osoba w okresie dojrzewania musi przejść przez powiązane ze sobą wzajemnie etapy rozwoju poznawczego, społecznego, emocjonalnego i fizycznego. Celem opieki zdrowotnej osób w okresie dojrzewania jest wsparcie tych procesów i umożliwienie młodym ludziom stania się zdrowymi i pełnowartościowymi dorosłymi.

Odkryto, że aktywny udział i sposoby postępowania, które mają za zadanie podniesienie poczucia własnej wartości jak i dostarczenia informacji, są najskuteczniejszymi sposobami zdobywania wiedzy zdrowotnej i promowania zdrowego stylu życia.[18]

Okres dojrzewania to kluczowy moment dla:

• uczenia się - szczególnie poprzez poznawanie nowych idei i zachowań,

• rozwijania wartości, poglądów i stylu życia,

• podejmowania decyzji dotyczących działań związanych ze zdrowiem, które wpłyną na późniejsze zdrowie i samopoczucie człowieka.

W tym momencie życia większość młodych ludzi potrafi już zrozumieć abstrakcyjne kwestie, takie jak wpływ dzisiejszych działań na przyszłe życie. Potrafią już radzić sobie ze złożonymi poleceniami i zasadami wyrażanymi werbalnie, a ich słownictwo staje się coraz szersze. Młodzi ludzie w okresie dojrzewania potrafią zrozumieć kwestie promocji zdrowia i mogą zidentyfikować zdrowe sposoby zachowania. Jednak, bardzo często mają oni poczucie nietykalności - nic nie może się im przytrafić - które może prowadzą do niepotrzebnego ryzyka i niezdrowego zachowania.

6.2.1 Odżywianie

Szybki wzrost oznacza potrzebę dostarczenia organizmowi w okresie dojrzewania większej ilości kalorii, ale dieta powinna być ciągle zrównoważona i zróżnicowana. Wpływ rówieśników może prowadzić do swojego rodzaju mód żywieniowych i nieregularnego odżywiania, chociaż nie muszą być one szkodliwe dla zdrowia.

Młodzież w okresie dojrzewania może być zachęcana do poznawania faktów z zakresu zdrowego żywienia, indywidualnie lub w grupach, być może korzystając z materiałów promocji zdrowia dostępnych w lokalnych komórkach promocji zdrowia, władz edukacji zdrowotnej lub poprzez specjalne kampanie prowadzone przez pracowników opieki zdrowotnej. Młodzi ludzie mogą być zachęcani do nakłaniania właścicieli lokalnych sklepów do sprowadzania zdrowej żywności i rozważenia możliwości wpływania na właścicieli barów i restauracji, w których zazwyczaj jadają do oferowania dań promujących zdrowie.

Pielęgniarki ogólne i inni pracownicy opieki zdrowotnej pierwszego kontaktu mogą zwracać się po porady do dietetyków oraz zainwestować w szkolenie umiejętności i budowanie zespołu, związanego z promocją wsparcia dietetycznego dla nastolatków w danej społeczności. Większość nastolatków nie ma problemów z nadwagą, ale niektórzy mogą być otyli lub mieć kłopoty z właściwym odżywianiem. Anoreksja i bulimia to główne przyczyny takich kłopotów, jednak występują u mniej niż 1% osób w okresie dojrzewania. Otyłym nastolatkom można pomóc, jeżeli sobie tego życzą, poprzez zachęcenie ich do przeanalizowania możliwych przyczyn takiego stanu, a następnie do zdecydowania w jaki sposób zrzucić wagę i jakie systemy wsparcia zastosować do tego celu.[20]

6.2.2 Używki

Obecnie młodzi ludzie przyjmują wzory ryzykownego zachowania we wcześniejszym wieku niż kiedyś. Wskazuje to na brak uprawomocnienia i możliwości wyboru stylu życia dla wielu nastolatków. Ryzykowne zachowanie może polegać na paleniu, piciu alkoholu, przemocy, braniu narkotyków, złym sposobie odżywiania i posiadaniu wielu partnerów seksualnych.

Badania pokazują, że eksperymentowanie młodzieży z narkotykami i alkoholem nie zawsze związane jest z problemami emocjonalnymi. Jednakże może być czasami powiązane zarówno z brakiem emocjonalnego wsparcia ze strony rodziców jak i brakiem ukształtowanych hamulców zachowań. W takim wypadku młodzi ludzie szukają akceptacji wśród rówieśników, którzy mogą zapewnić wsparcie, a niektóre wierzą, że tylko przez branie narkotyków mogą nawiązać przyjaźnie. Odczucia wywołane przez narkotyki często służą wzmocnieniu poczucia pewności siebie i własnej wartości. Nadużywanie alkoholu i narkotyków może się także pojawić jako forma buntu przeciwko rodzicom, którzy są postrzegani jako nadopiekuńczy, ograniczający inicjatywę młodego człowieka i wywołujący frustrację. Euforia, która często towarzyszy nadużywaniu szkodliwych substancji służy jako odskocznia od problemów - kiedy dana osoba ponownie odczuwa frustrację będzie się starała znaleźć ukojenie w narkotykach lub alkoholu. Oprócz bezpośrednich efektów swojego działania, nadużywanie narkotyków jest również związane z ryzykiem zakażenia wirusem HIV. Programy edukacji zdrowotnej obejmujące ten problem są niezwykle ważne; są one potrzebne do promowania świadomości powiązań pomiędzy używaniem narkotyków, kontaktami seksualnymi, HIV i niechcianą ciążą.[12]

Programy edukacji szkolnej są najskuteczniejsze gdy w ich realizację włączony jest zespół ludzi, pielęgniarki szkolne, środowiskowe, nauczyciele, rodzice. Programy dla młodzieży powinny być zaprojektowane tak, aby omawiały emocjonalne aspekty związków między ludźmi i negatywny wpływ używek na organizm.

6.2.3 Aktywność fizyczna

Liczne, przeprowadzone zwłaszcza w ostatnich latach badania populacji wieku rozwojowego wykazują, że styl życia młodzieży w okresie dojrzewania i dorastania nie odbiega zasadniczo od starszego pokolenia i zaprzecza wszelkim założeniom teoretycznym i praktycznym związanych z promocją zdrowia.

W naszym kraju w ostatnich latach obserwuje się niski poziom świadomości społeczeństwa w zakresie aktywności ruchowej i jest to niewątpliwie ewidentny mankament szkolnego i pozaszkolnego wychowania fizycznego oraz poglądów i wzorów kultywowanych w rodzinie. Te zaniedbania w sferze aktywności ruchowej znajdą niewątpliwie reperkusje w statystyce zachorowalności na choroby układu krążenia, nerwowego, aparatu ruchu itd. również przedwczesnej śmiertelności.

Aby zmienić ten stan rzeczy należałoby podjąć działania stymulujące w kierunku podejmowania różnych form aktywności i wyrabiania trwałych nawyków ruchowych. Zajęcia z kultury fizycznej, prowadzone w szkołach i na studiach, nie stanowią wystarczającej dawki ruchu dla dojrzewającego organizmu.

Tworzenie szkolnych kół sportowych, organizacja zawodów międzyszkolnych w różnych dyscyplinach sportowych, tworzenie grup osób trenujących wspólnie jakąś dyscyplinę sportu, to główne zadania nauczycieli. Organizacja zawodów sportowych przez władze samorządowe, prezydentów miast itp. dla osób w różnym wieku, to doskonała forma relaksu, integracji społecznej i aktywnego spędzenia czasu dla młodzieży. Budowa boisk, obiektów sportowych i zwiększenie dostępu do korzystania z nich, to najlepsza forma promocji zdrowia dla młodzieży, która często nie prowadzi żadnej aktywności ruchowej, tylko dlatego, że nie ma odpowiednich miejsc aby ją prowadzić.

1. Zdrowie dorosłych i starszych

Pięć kluczowych obszarów: choroby układu krwionośnego, zdrowie psychiczne, nowotworowe, wypadki i zdrowie płciowe, zidentyfikowanych w strategii „Zdrowie Narodu”, uznano za przykłady priorytetów w promocji zdrowia u dorosłych. Te cele zostały przyjęte przez WHO w 1993r. jako charakterystyczne dla wszystkich krajów. Aby próbować zapewnić ludziom zdrowe otoczenie wolne od niebezpieczeństw dla zdrowia i wyposażyć ich w wiedzę konieczną do wypracowania zachowań zdrowotnych oraz kształtować politykę zdrowotną dla swoich celów potrzebne jest działanie specjalistów z wielu dziedzin. Zasada partnerstwa pomiędzy korzystającymi z usług zdrowotnych i usługodawcami jest podstawą promocji zdrowia osób dorosłych, w takim samym stopniu jak jakiejkolwiek innej grupy wiekowej. Jednak pomiędzy tym co jest zalecane, a realizacją może pojawić się konflikt. Ma to miejsce, na przykład w przypadku gdy działania promujące zdrowie przez profilaktykę chorób serca, raka lub udaru mózgu są prowadzone w placówce, której personel pali, gdzie warunki pracy powodują niepotrzebny stres, lub tam gdzie jadłospis nie współgra z poradami dotyczącymi właściwego sposobu odżywiania.[7]

Jednym z głównych celów promocji zdrowia Światowej Organizacji Zdrowia jest zredukowanie liczby zgonów spowodowanych chorobą wieńcową i udarem mózgu u osób poniżej 65 roku życia. Aby to osiągnąć, postawione zostały cele związane z czynnikami ryzyka:

• palenie - zredukowanie ilości palących mężczyzn i kobiet w wieku lat 16 i starszych do nie więcej niż 20% społeczeństwa,

• dieta i odżywianie - zredukowanie średniego współczynnika energii dostarczanej organizmowi z pokarmem, a pochodzących z nasyconych kwasów tłuszczowych o przynajmniej 35% do roku 2005,

• otyłość - zredukowanie odsetka mężczyzn i kobiet pomiędzy 16 i 64 rokiem życia cierpiących na nadwagę o przynajmniej 25% wśród mężczyzn i 35% wśród kobiet do roku 2005,

• ciśnienie krwi - zredukowanie średniego skurczowego ciśnienia krwi w populacji osób dorosłych o przynajmniej 5 mmHg do roku 2005,

• alkohol - zredukowanie odsetka mężczyzn spożywających ponad 21 jednostek alkoholu tygodniowo z 28% w 1990 roku do 18% przed rokiem 2005, a odsetek kobiet spożywających ponad 14 jednostek tygodniowo z 11% w 1990 roku do 7% przed rokiem 2005.

Analiza dotychczasowych działań pokazuje, że prawdopodobnie nie warto próbować zmiany zbyt wielu czynników ryzyka choroby wieńcowej za jednym razem i że lepiej skupić się bardziej na osobach wyraźnie narażonych na jej wystąpienie i tych, którzy są gotowi dokonać pozytywnych zmian w swoim stylu życia.[13]

2. Rola mass mediów w promocji zdrowia.

Przez długie lata nie zwracano odpowiedniej uwagi na skutki oddziaływania mass mediów na psychikę ludzi, sposób ich myślenia i działania w sferze społecznej. Obecnie wydaje się, że społeczeństwo zostało bardziej lub mniej uzależnione od środków masowego przekazu jako kanałów wpływania na postawy i zachowania a także od słowa tradycyjnie mówionego czy komunikacji twarzą w twarz. Stwierdzono, że wpływ mass mediów jest głęboki i wielostronny, jak intensywny i ekstensywny, że wraz z ich umasowieniem można mówić o nastaniu nowej epoki.

Telewizja, radio i prasa to ogromny oręż służący nie tylko do przekazywania informacji, ale także do kształtowania zachowań, zwyczajów i nawyków. Media mogą służyć do upowszechniania wiedzy, na każdy temat. Także na temat zdrowego stylu życia. Form przekazywania tej wiedzy jest bardzo dużo: reklamy promujące zdrowe produkty i zdrowy styl życia, programy dotyczące prewencji chorób, właściwych postaw zdrowotnych, artykuły w gazetach, czasopisma tematyczne, ulotki i foldery informacyjne, itp.

7. PODSUMOWANIE, WNIOSKI I UWAGI

Choć od kilku lat można zaobserwować spadek zachorowań na chorobę niedokrwienną serca, to jednak nadal jest ona na pierwszym miejscu wśród chorób, które prowadzą do śmierci. Mimo tego optymizmem napawa fakt, że coraz więcej osób skłania się do prowadzenia zdrowego stylu życia. Ogólnie zmniejszamy spożycie alkoholu, coraz częściej okazuje się, że modniej jest nie palić niż palić, a nasze nawyki żywieniowe zmieniają się coraz bardziej w kierunku zdrowej kuchni. Także aktywne spędzanie wolnego czasu, najczęściej na łonie natury, też staje się coraz modniejsze wśród polskiego społeczeństwa.

To, że Polacy żyją zdrowiej, zauważył także wybitny polski kardiochirurg prof. Zbigniew Religa. Zauważa on, że umieralność z powodu chorób serca zmalała w ciągu ostatnich kilku lat, głównie dlatego, że dużo zmieniło się w dziedzinie nawyków żywieniowych Polaków. Według niego - popularne jest niepalenie, pojawiła się moda na uprawianie sportu i pijemy znacznie więcej soków, a to właśnie witaminy w nich zawarte wpływają ochronnie na mięsień sercowy, hamując procesy miażdżycowe. Uważa także, że zmienia się sposób picia alkoholu. Coraz rzadziej piję się w Polsce czystą wódkę, a coraz częściej drinki. Jemy też mniej smalcu i masła, a za to coraz częściej używamy oliwę z oliwek, która ma działanie przeciw miażdżycowe. Profesor Religa udowadnia te stwierdzenia tym, że kiedy zaczynał pracę w 1984 roku, to na operację serca zgłaszali się głównie 40 - 50 latki, a w tej chwili operowane są głównie osoby w wieku 70 lat. To znaczy, że 40 - latkowie zdrowiej żyją.

Jeśli więc całe społeczeństwo zacznie zdrowiej żyć, czyli: lepiej się odżywiać, uprawiać aktywny wypoczynek, zrezygnuje z palenia papierosów i nadmiernego picia alkoholu, to będzie społeczeństwem zdrowym, którego długość życia z roku na rok będzie się wydłużać.

8. BIBLIOGRAFIA

1. Bączyk S., Szczęśniak Ł.; Racjonalne żywienie człowieka z uwzględnieniem wysiłku fizycznego. PWN Warszawa - Poznań 1990r.

2. Brouant B.; Choroby serca i układu krwionośnego. Wydawnictwo W.A.B. Warszawa 1996r.

3. Dega W. Milanowska K.; Rehabilitacja medyczna. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1998r

4. Gniazdowski A. (red.); Zachowania zdrowotne. Zagadnienia teoretyczne, próba charakterystyki zachowań zdrowotnych społeczeństwa polskiego. Instytut Medycyny Pracy, Łódź 1990r.

5. Gumułka W. S., Rewerski W. (red.); Encyklopedia zdrowia.: Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992r., 1993r., 1994r.

6. Kuch J., Pruszyński B. (red.); Badanie układu krążenia. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1987r.

7. Kuński H.; Trening zdrowotny osób dorosłych. Medycyna Sportowa, PRESSPOL, Warszawa 1990r

8. Kuński H., Janiszewski M.; Poradnik lekarski aktywności ruchowej osób w wieku średnim. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1985r.

9. Michajlik A., Ramotowski W.; Anatomia i fizjologia człowieka. Wydawnictwo Lekarskie PZWL Warszawa 1994r., 1996r.

10. Muzyka W., Czaplicki Z. (red.); Styl życia a zdrowie - dylematy teorii i praktyki. PWN Olsztyn 1995r.

11. Nowotny J.; Podstawy fizjoterapii. cz.I AWF, Katowice 1998r.

12. Pawliszyn W., Śliwa A.; Przyzwyczajenia nałogowe populacji młodzieży akademickiej. Rocznik Naukowy AWF, Kraków 1981r.

13. Pike S., Fordter D.; Promocja zdrowia dla wszystkich. Wydawnictwo PWN, Lublin 1998r

14. Rosławski A.; Wytyczne fizjoterapii kardiologicznej. AWF Wrocław 2001r.

15. Rzepka J.; Prawidłowe żywienie w profilaktyce chorób cywilizacyjnych. AWF Katowice 1991r.

16. Rudnicki S.; Rehabilitacja w chorobie niedokrwiennej serca. PZWL Warszawa 1996r

17. Swanton R.H.; Kardiologia praktyczna. Alfa Medica press, 1994r.

18. Śliwa A., Pawliszyn W.; Czynniki ryzyka zdrowotnego w środowisku studenckim - nikotyna, alkohol., leki. PTH, Warszawa 1985r.

19. Traczyk W.Z.; Fizjologia człowieka w zarysie. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1992r..

20. Woynarowska B., Mazur J.; Zachowania zdrowotne i samoocena zdrowia - raport z serii badań wykonanych w 1998r. PWN, Warszawa 1999r

Strony internetowe:

21. www.zdrowie.pl / dr hab. med. Narkiewicz K., dr med. Szczęch R.; Ponure fakty o paleniu papierosów. Akademia Medyczna w Gdańsku

22. www.lodz.ptkardio.pl / prof. dr hab. med. Szostak W. B.; Otyłość, ważny czynnik choroby niedokrwiennej serca.

23. www.lodz.ptkardio.pl / Wrześniewski K.; Tytoń albo zdrowie - przestań palić.

24. www.lodz.ptkardio.pl / Zatoński W., Przewoźniak K.; Cholesterol, ważny czynnik ryzyka.

25. www.lodz.ptkardio.pl / prof. dr hab. Cybulska B., prof dr hab. Szostak W.B.; Zalecenia instytutu żywienia dotyczące tłuszczów, oraz Racjonalne żywienie.

26. www.lodz.ptksrdio.pl / prof. dr hab. Med. Szostak W.B.; Stres - radzenie sobie ze stresem a choroby układu krążenia.

51

BMI =

masa ciała [kg]

wzrost ² [m²]

---