Indoeuropejscy przodkowie Greków przybyli na teren południowych Bałkanów na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. Kultura materialna przybyszów była bardzo uboga i przed około 1600 rokiem p.n.e. pozostawiła stosunkowo mało śladów.
W tym samym czasie na Krecie rozpoczynał się okres świetności cywilizacji zwanej przez badaczy cywilizacją minojską. Tuż po 1600 roku p.n.e. kultura minojska zaczęła oddziaływać na Grecję kontynentalną, gdzie kształtowała się pierwsza, grecka kultura zwana mykeńską. Około 1450 roku p.n.e. Mykeńczycy najechali i zasiedlili Kretę, wciągając ją w obręb świata greckiego.
Rozkwit kultury mykeńskiej przypada na XIV - XIII w. Echem potęgi cywilizacji mykeńskiej jest tradycja mityczna o wielkiej wyprawie przeciw Troi, której ostateczny kształt nadały poematy Homera w VIII w. p.n.e.

Kres cywilizacji mykeńskiej nastąpił po 1200 roku p.n.e. Zniszczeniu uległy okazałe pałace, znikło pismo, zubożała kultura materialna. Dlatego też okres między 1100 a 800 rokiem p.n.e. określa się mianem Ciemnych Wieków. W tej epoce dokonał się podział Grecji pomiędzy poszczególne plemiona. Zmieniła się też geografia polityczna. Z ośrodków mykeńskich przetrwały Ateny.

Świat grecki uległ dalszemu rozszerzeniu: w X w. p.n.e. Grecy z kontynentu zasiedlili wyspy Morza Egejskiego i zachodnie wybrzeże Azji Mniejszej. Jeszcze w okresie Ciemnych Wieków rozpoczął się proces, który w VIII wieku p.n.e. doprowadził do umocnienia się nowej formy politycznej: miasta-państwa, które określiło charakter greckiej cywilizacji po schyłek starożytności.

Mieszkańcy poszczególnych rejonów zaczęli koncentrować się wokół jednego ośrodka miejskiego. W konsekwencji Peloponez i Grecja środkowa zostały podzielone pomiędzy poszczególne miasta-państwa z wyraźnie wytyczonymi granicami.

Ośrodki miejskie przybrały regularny wygląd i składały się z akropolu, agory oraz centralnej świątyni bóstwa opiekuńczego miasta. Kiedy w pierwszej połowie VIII wieku p.n.e. Grecy zaczęli zakładać kolonie, miały one strukturę miast-państw.

Terytorialnie polis obejmowało najczęściej samo macierzyste miasto z otaczającymi je wiejskimi terenami. Polis było wspólnotą wolnych obywateli, w której decyzje o ich życiu były podejmowane przez zgromadzenie ludowe (mężczyzn). Poza wspólnotą znajdowali się niewolnicy, a mieszkający w niej na stałe cudzoziemcy nie mieli prawa głosu, podobnie jak kobiety. Najczęstszymi ustrojami w polis były demokracja i oligarchia. Zdarzało się również, że władzę w państwie przejmował tyran (zazwyczaj przy poparciu części obywateli).

Dla Greka polis było pewnym ośrodkiem identyfikacji obywatelskiej i głównym środowiskiem politycznym, w życiu którego brał udział, czyli określić je można w pewnym sensie mianem ojczyzny.

Modelowe polis miało być niezależne politycznie, ale w praktyce miasta nie żyły w izolacji. Duże, ważniejsze polis wpływały na decyzje mniejszych, sąsiadujących z nimi. Silniejsze polis często podporządkowywały sobie słabsze państwa, sprawowały nad nimi przywództwo (hegemonię). Miasta będące mniejszymi, często nie mogły konkurować z potężnymi ośrodkami, takimi jak Ateny, czy Sparta, nie tylko pod względem militarnym lecz także kulturowym.

Przyczyny kolonizacji:

• klęski głodu powodowane suszą lub nieurodzajem

• niepokoje wewnętrzne w greckich polis

• niewystarczająca ilość ziemi uprawnej

• przeludnienie

• potrzeba wzbogacenia się, awansu społecznego

• rozwój handlu dalekosiężnego

• zdobycie potrzebnych surowców i lokalnych produktów

• wyprawy odkrywcze

Dzięki kolonizacji Grecja znacznie się wzbogaciła. Nadal nie była tak bogata jak państwa wschodnie, jednak jej pozycja materialna była znacznie lepsza. Rozwój handlu położył podwaliny pod przyszłą potęgę wielu miast. Grecja zyskała także wiedzę geograficzną o lądach, morzach i ludach występujących na świecie.

Starożytna religia grecka była typową religią politeistyczną. Pierwotnymi wyobrażeniami bóstwa dla Greków były kamienie, kawałki drzew, czy też całe drzewa, słupy, stożki, w późniejszym okresie dodatkowo ozdabiane w różny sposób. Często były to kamienie czy drzewa stojące przy rozstajach dróg, granicach, a także meteoryty - szczególne kamienie, które przybywały ze świata nieznanego.

Kolejnym wcieleniem siły wyższej były zwierzęta. Szczególne gatunki uważano za święte i oddawano im cześć.

Stopniowo bogowie przyjmowali bardziej ludzkie postaci. Było ich tez coraz więcej - niemal każda czynność miała swojego patrona.

Ważnym wydarzeniem dla religii i mitologii greckiej było pojawienie się Homera i Hezjoda. Stworzyli oni dla Greków cały system bogów, dali bogom przydomki a każdemu z nich wyznaczyli zakres władzy i utrwalili jego postać.

Miejsce niezliczonej masy bożków zajęli bogowie olimpijscy. Bogowie ci zostali skonstruowani w wyobraźni na podobieństwo Greków, podobnie wyglądali, mieli podobne problemy, poza tym mieli także ludzkie cechy charakteru - te pozytywne i negatywne.

Grecy wierzyli, że ich bogowie mają przyjemne życie. Niekiedy wprawdzie cierpią z powodu sporów i konfliktów między sobą lub smucą się niepowodzeniami ludzi, którym sprzyjają, zasadniczo jednak wiodą beztroski żywot nieśmiertelnych. Wyobrażano sobie, że dwunastu najważniejszych bogów zbiera się pod przewodnictwem Zeusa na ucztach na szczycie Olimpu.

Aby nawiązać kontakt z konkretnym bóstwem, wierni modlili się, śpiewali hymny pochwalne ku jego czci i składali ofiary w jego świątyni.

Ofiary publiczne składali kapłani i kapłanki. Byli zazwyczaj związani z konkretną świątynią czy innym miejscem kultu i nie starali się wpływać na politykę czy życie społeczne. Ich specyficzna wiedza sprowadzała się do tego, jak zgodnie z tradycją dokonać obrzędu ku czci danego bóstwa. Nie byli oni stróżami teologicznej ortodoksji czy kanonicznych dogmatów, nie istniały też żadne instytucje religijne, które stałyby na straży doktryny.

Filozofia grecka zaczęła się rozwijać jeszcze przed istnieniem innych nauk. Została oparta właśnie na wierzeniach - w religii, w mitach i bóstwach Grecy szukali nie tylko obrony przed złem świata, ale także wytłumaczenia zjawisk, których nie rozumieli. Szukali także odpowiedzi na podstawowe pytania: jak powstał świat i ludzie? Jeśli dzięki bogom, to skąd wzięli się bogowie, kto ich stworzył? Co było na początku: Chaos, czy istota doskonała? O ile sami bogowie mogą nijak się mieć do filozofii to w samej istocie wierzeń, z potrzeby poznania otaczającego świata i odpowiedzi na pytania wyłaniają się początki nauk filozoficznych.

Związek filozofii z Wielką Kolonizacją również wynikać może z chęci poznania świata i samego siebie. Grecy zasiedlając nowe terytoria zdobywali wiedzę o nawigacji, obliczaniu odległości na morzu. Nie umieli jednak wyjaśniać pewnych zjawisk a jedynie z nich korzystać. Nie bez znaczenia jest fakt, że Grecy poznawali inne kultury, wymieniali się nie tylko dobrami materialnymi ale także światopoglądem.

Tales z Miletu żył na przełomie VII i VI w. p.n.e. Opierając się na różnych wzmiankach historycznych, włączając w to datę przepowiedzianego przez niego zaćmienia Słońca (28 maja 585 p.n.e.), można przyjąć z pewnym przybliżeniem, że żył on w latach ok. 624 do ok. 547 p.n.e.

Tajemnicą owiane jest zarówno pochodzenie jak i życie Talesa. Z zawodu miał być technikiem, astronomem, meteorologiem, matematykiem, kupcem, politykiem, teologiem i wreszcie filozofem. Jeśli chodzi o pochodzenie jedni utrzymują, że był pochodzenia semickiego, inni uważają go za Fenicjanina. Zdaniem niektórych mógłby być Karyjczykiem.

Przepowiedziane”, czy raczej wywnioskowane zaćmienie

Prawie całkowite zaćmienie w 585 r. p.n.e. zjednało Talesowi sławę wielkiego uczonego. Tales nie miał, bo mieć nie mógł, wiedzy potrzebnej do jakichkolwiek przewidywań astronomicznych. Jego odkrycie opierało się na obliczeniach wynikających z obserwacji kolejno powtarzających się zaćmień Słońca i Księżyca, które prowadzone były przez Egipcjan i Babilończyków.

Odkrycia matematyczne

Tales uchodzi za pierwszego matematyka, który wprowadził do Grecji geometrię, przyswoiwszy sobie jej zasady w czasie pobytu w Egipcie. Przypisuje mu się następujące twierdzenia: o przepołowieniu koła przez średnicę, dwa kąty przy podstawie trójkąta równoramiennego są równe, jeżeli dwie linie proste przecinają się, przeciwległe kąty są równe, kąt wpisany w półkole jest kątem prostym, trójkąt jest określony, jeżeli dana jest jego podstawa i kąty przy podstawie.

Jednak obliczenia Talesa były przeprowadzone w sposób czysto empiryczny, bez odwoływania się do praw geometrii: „Obliczał nie umiejąc poprawnie uzasadnić, obliczeń i przepowiadał zjawiska nie znając ich przyczyn.”

O filozofii Talesa wiemy niewiele, a i to, co wiemy, jest wysoce niepewne. Przedmiotem jego obserwacji i rozważań była przyroda.

Kosmologiczną doktrynę Talesa przedstawił Arystoteles w ”Metafizyce”. Sprowadza się ona do ”pierwszej zasady” bytu (arche). Jest nią tworzywo materialne, z którego wywodzą się wszystkie rzeczy i na co się w końcu rozpadają. To pierwotne tworzywo materialne pozostaje zawsze sobą, zawsze trwa, zmieniaję się tylko jego stany. Tales twierdził, że tą substancją jest woda.

Tales miał twierdzić, że Ziemia unosi się na wodzie, płynąc jak drewniany kloc. Na olbrzymich masach wody unosi się to wszystko, co istnieje, a Ziemia jako pływająca wyspa jest tylko chwilowym tworem wodnym, pewną modyfikacją wody.

W teorii Talesa nie było już miejsca na ingerencję sił nadprzyrodzonych, które na zawołanie pojawiały się w mitologii greckiej, nie było miejsca na cuda. Wylew Nilu czy trzęsienie ziemi to nie następstwa gniewu bogów, lecz zjawiska fizyczne, wywołane ruchami wody. Natura wody tłumaczyła dostatecznie wszystkie zjawiska.

Przewodnią myślą Talesa było twierdzenie, że świat jest utworzony z jednorodnej substancji. Substancja ta, jeżeli ma być arche świata, musi zawierać w sobie przyczynę ruchu i zmian, a dla Greków było to równoznaczne z posiadaniem natury witalnej. Ten warunek najlepiej spełnia woda albo, mówiąc ogólniej, element wilgoci.

Dlaczego Tales wybrał wodę jako arche, a nie jakiś inny element, pozostanie zapewne tajemnicą. W cywilizacjach babilońskiej i egipskiej woda odgrywała rolę dominującą. Niektórzy zwracają uwagę na fakt, że Tales przebywał w kraju, w którym dobrze były znane religie Babilonu i Egiptu, a według zgodnej tradycji Tales sam odwiedzał Egipt.

Z drugiej strony Tales sam obserwował otaczający go świat i stwierdził, że pokarm jest zawsze i wszędzie wilgotny, wszelkie nasiona są wilgotne, źródłem wilgoci jest woda, a wszystko co wysycha, staje się martwe. Ta teoria może też mieć związek z wierzeniami starożytnych Greków i mitem o Okeanosie i Tetydzie.

Anaksymander, syn Praksiadesa z Miletu, był krewnym, uczniem i następcą Talesa. Żył w latach 610-545 p.n.e. Napisał pierwszą filozoficzną książkę grecką - „O przyrodzie”. Jego inne dzieła to „Obwód Ziemi”, „O gwiazdach stałych”, „Mapa niebios”. Anaksymander był nie tylko filozofem ale także geografem i astronomem. Przypisuje mu się skonstruowanie modelu nieba, odkrycie pochylenia Zodiaku, wprowadzenie zegara słonecznego (który wskazywał zrównania i przesilenia dnia z nocą). Miał także stać na czele ekspedycji, która założyła jedną z kolonii u wybrzeży Morza Czarnego.

Anaksymander był pierwszym myślicielem, który wprowadził do słownika filozoficznego termin arche (łac. principium) w znaczeniu "początek", "zasada" - termin o dużym znaczeniu w filozofii greckiej. Jednak w przeciwieństwie do Talesa twierdził, że żadna substancja znana nam z doświadczenia nie może być początkiem i zasadą wszechrzeczy, bo każda powstaje, zmienia się i ginie, a zatem żadnej nie można nazwać pierwotną.

Pierwotna substancja musi być nieskończona, bo z niej powstaje nieskończona rozmaitość rzeczy. I nie może być podobna do tych rzeczy, bo ma zawierać wszystkie, a nie być żadną z nich, nie będzie więc ani tworzywem stałym, ani płynnym, ani lotnym, ani ciepłym, ani zimnym, nie będzie ani wodą, ani powietrzem. Będzie czymś nie określonym czasowo, przestrzennie, i jakościowo, będzie zatem jakimś apeiron (bezkresem) - substancją nie określoną pod żadnym względem.

Siłą napędową wszelkiego powstania miał być wieczny ruch bezkresu. W tej jedności, jaką tworzy apeiron, tkwią przeciwieństwa i z niej się wyłaniają. Zaczyna się proces powstawania świata. Z wiecznej substancji, z apeironu, oddzielił się zalążek ciepła i zimna, co z kolei doprowadziło do wytworzenia wokół powietrza otaczającego Ziemię kuli ognistej, podobnej do kory drzewa. Następnie owa wielka kula ognista pęka i rozpada się na mniejsze części, które przekształcają się w Słońce, Księżyc i gwiazdy. Inna relacja mówi, że według Anaksymandra gwiazdy są kulistymi skupiskami mgły, wypełnionej ogniem, i że wyrzucają one płomienie przez otwory znajdujące się w pewnej ich części. W ten sposób, poprzez te otwory, dochodzi do nas światło ciał niebieskich. Zatkanie otworów przez wilgotne wyziewy powietrzne powoduje zaćmienie Słońca czy Księżyca.

Ta teoria jest pierwszym nie mitologicznym przedstawieniem powstania świata.

Według Anaksymandra, z nagrzanej ziemi i wody poczęły się ryby albo jakieś podobne do ryb zwierzęta, a w nich rozwijały się twory ludzkie, i w formie płodu przebywały w nich aż do dojrzałości. Wtedy dopiero, rozerwawszy je, wydobyły się na zewnątrz i już jako kobiety i mężczyźni, będąc osobnikami zdolnymi do samodzielnego odżywiania się, rozpoczynali własne życie. Anaksymander wykazawszy, że ryba jest ojcem i matką ludzi, gardził nią jako pokarmem.

Anaksymenes pochodził również z Miletu, żył współcześnie z Anaksymandrem, ale był nieco młodszy. Dokładne daty życia Anaksymenesa nie są znane. Wiadomo tylko, że jego dojrzałe lata przypadały na połowę VI w. p.n.e. Źródła mówią, że był przyjacielem, uczniem i następcą Anaksymandra.

Poglądy swoje przedstawił w dziele noszącym taki sam tytuł, jak dzieło jego poprzednika - O przyrodzie (Peri fyseos). Dzieło jego zaginęło, ale istniało jeszcze w epoce hellenistycznej.

Anaksymenes dostrzegł wiele niekonsekwencji w teorii swojego poprzednika. Trzeba było nie lada fantazji, ażeby sobie móc wyobrazić elementarną substancję pozbawioną wszelkich własności, a więc bezjakościową, w ilości nieskończonej, a przy tym nie ograniczoną ani czasem, ani przestrzenią. I jak z takiej bezjakościowej i pod każdym względem nie określonej substancji mogły się wyłaniać, tworzyć i kształtować określone jakościowo postaci bytu?

Anaksymenes podjął myśl, że tak rozumiany apeiron nie może być elementarnym tworzywem rzeczywistości. Przyjął więc powietrze jako początek wszechrzeczy.

Tę nową hipotezę nasunęła mu obserwacja, że ciało ogrzewane rozszerza się, natomiast oziębiane kurczy, że wydech z szeroko otwartych ust jest ciepły, a dmuchanie przez zwężony otwór ust - zimne. Kilka takich pobieżnych obserwacji wystarczyło do sformułowania uogólnienia, że każde kurczenie się wytwarza zimno, a każde rozrzedzenie, czyli rozszerzanie się - ciepło. Że w przyrodzie dzieje się właśnie na odwrót, tego Anaksymenes nie dostrzegł, biorąc skutek za przyczynę. Rozszerzanie, czyli rozrzedzanie, nazywał araiosis (czasem także manosis), a zagęszczanie - pyknosis. Ponadto Anaksymenes wybierając powietrze jako arche uwzględnił żywą w jego czasach wiarę, która identyfikowała, oddech z życiem

Według Anaksymenesa Ziemia powstała najpierw - jako pierwsza część kosmosu - wskutek kompresji powietrza. Jej kształt jest podobny do płaskiej tarczy. Dzięki tej płaskości Ziemia pozostaje w miejscu i utrzymuje się w takiej pozycji na tej samej zasadzie, co wszelkie ciała płaskie - nawet wiatr nie potrafi ruszyć ich z miejsca dzięki oporowi, jaki mu stawiają. Również i ciała niebieskie są takimi płaskimi tarczami, powstałymi z wilgotnych wyziewów, które unosiły się coraz wyżej, aż wreszcie wskutek gwałtownego obrotu świata, musiały się nagle zagęścić, co z kolei spowodowało ich rozżarzenie się.

Ciała niebieskie nie poruszają się z góry na dół, lecz dookoła Ziemi, nieco skośnie, wskutek oporu powietrza. Gwiazdy przyrównuje Anaksymenes do gwoździ tkwiących w przezroczystej, kryształowej materii. Powstały zaś one z ziemi w sposób następujący: z ziemi parowała wilgoć i unosiła się do góry; w miarę jak się rozrzedzała, coraz bardziej się rozgrzewała aż wreszcie przeszła w stan ognisty: z tego to właśnie ognia uniesionego do góry utworzyły się gwiazdy. W tej gwiezdnej przestrzeni znajdują się również ciała ziemskie unoszące się wokół gwiazd.

Filozofia jońska była filozofią materialistyczna. Zajmowała się problematyką powstania świata, jego strukturą, początkiem. Wykazywała zainteresowanie materią, budulcem świata, za to nie podejmowano w niej problemów etycznych i antropologicznych, była filozofią przyrody. Postawiono wtedy pytane o arche - początek wszechrzeczy.

Za ojca filozofii uważa się Talesa z Miletu. Filozofię zapoczątkowaną przez Talesa rozwinęli jego rodacy w koloniach jońskich - Anaksymander i Anaksymenes. Przejęli jego zagadnienia ale dali im inną postać.

Pierwsi filozofowie podejmowali próby wytłumaczenia natury, które były punktem wyjścia dla rozwoju filozofii i nauki europejskiej.

---