NACJONALIZM - postawy i ideologie uwydatniające szczególne znaczenie przynależności do narodu oraz nadrzędność interesu narodowego w stosunku do interesu innych grup społecznych; w węższym znaczeniu - tylko te postawy i ideologie, w których pozytywna ocena własnego narodu jest nieodłącznie związana z niechęcią lub wrogością do innych i pociąga za sobą wezwanie do walki z nimi; tak rozumiany nacjonalizm jest przeciwstawiany patriotyzmowi; często przybiera postać szowinizmu, prowadząc m.in. do konfliktów narodowych, prześladowania mniejszości narodowych, ksenofobii.
Etymologicznie patriotyzm pochodzi od łacińskiego „patria” - przywiązanie do ojcowizny, ziemi, na której człowiek żyje, nacjonalizm natomiast od „natio” - etniczna społeczność.
Ludzkość dzieli się na narody, z których każdy dąży do zachowania swojej odrębności i niepodległości oraz posiadania osobnego państwa kierującego się własnymi interesami. Prowadzi to często do wzajemnych animozji, sporów i wojen.
Pojęcie narodu jest centralną kategorią nacjonalizmu, dlatego też rozwój nacjonalizmu splótł się najściślej z procesami narodotwórczymi. Wśród wielu czynników występujących w procesach narodotwórczych główną rolę odgrywają czynniki polityczne, kulturowe, językowe, terytorialne i ekonomiczne.
Jakkolwiek państwo, jako najbardziej utrwalony czynnik polityczny, nie jest warunkiem niezbędnym powstania i trwania narodu, może ono odgrywać doniosłą przy tym rolę. Będąc głównie narzędziem panowania klasowego, może przyczyniać się poważnie do wewnętrznego jednoczenia narodu i zabezpieczenia jego bytu przed zagrożeniem zewnętrznym. Współcześnie widać to wyraźnie na licznych przykładach procesów narodotwórczych w Azji i Afryce. Rozbudzając więzi narodowe państwo może posługiwać się ideologią nacjonalistyczną.
Nacjonalizm stanowi jedną z najbardziej znaczących praktycznie ideologii współczesnej myśli politycznej. Rozwijał się równolegle do rozwoju narodów przez wiele stuleci, aby osiągnąć dojrzałą postać w XVIII w. W następnym stuleciu rozprzestrzenił się w Europie, zaś w wieku XX przeniknął na wszystkie kontynenty naszego globu. Jako zjawisko historyczne jawił się w różnych odmianach. Szczegółowa charakterystyka nacjonalizmu wymagałaby ukazania losów historycznych niemal wszystkich narodów świata. Dla zrozumienia sensu nacjonalizmu wystarcza jednak wyjaśnienie treści związanych z nim pojęć, jego źródeł, najbardziej jaskrawych przejawów historycznych i współczesnych oraz spełnianych funkcji społeczno-politycznych.
Każde społeczeństwo tworzy rodzaj wspólnoty. Składa się z określonej ilości ludzi o wysokim stopniu wewnętrznego powiązania, wynikającego z obiektywnych warunków bytu, podzielanych wartości i ideałów oraz wyrazistego poczucia odrębności, obcości, a nawet niekiedy wrogości do innych społeczeństw. Tak rozumiane społeczeństwo składa się z mniejszych wspólnot w postaci rodzin, klas, narodów.
Wśród czynników narodotwórczych ważna rola przypada składnikom kulturowym. Do najtrwalszych należy wspólnota więzi religijnych. Niemałą rolę odgrywać też literatura, sztuka, architektura, muzyka. Treści zawarte w składnikach kulturowych procesów narodotwórczych mogą niekiedy pobudzać nadmierne podkreślanie wartości własnego narodu i ksenofobię, stwarzającą podatny grunt dla rozwoju nacjonalizmu.
Procesy narodotwórcze przyspiesza i warunkuje w znacznym stopniu wspólnota językowa. W odległych historycznie czasach brak świadomości relatywizmu językowego stwarzał emocjonalną podnietę dla narastania wrogości do innych narodów.
Na ogół nacjonalizm wyrasta z patriotyzmu; jest zdeformowaną postacią patriotyzmu doprowadzonego do skrajności. Istnieje także możliwość odwrotna: w określonych warunkach nacjonalizm może przeobrazić się w patriotyzm. Na płaszczyźnie stosunków między narodami z patriotyzmem wiąże się internacjonalizm, zaś z nacjonalizmem ksenofobia i szowinizm. Natomiast kosmopolityzm odrzuca zarówno patriotyzm, jak i nacjonalizm, ponieważ neguje wartość i znaczenie wspólnot narodowych.
Z nacjonalizmem analizowanym na płaszczyźnie stosunków między narodami łączy się ksenofobia, wyrażająca niechęć, wrogość i agresywność w stosunku do obcych, cudzoziemskich narodów i ich problemów. Do skrajnych przejawów nacjonalizmu należy szowinizm. Wyraża się w bezkrytycznym apologetycznym stosunku do własnego narodu, zaś w irracjonalnej pogardzie i nienawiści do innych narodów.
Nacjonalizm we współczesnym świecie rzadko występuje w swojej czystej postaci, ale zwykle splata się z różnymi innymi nurtami ideologicznymi. Sprzyjają temu związki z dogmatami religijnymi. To właśnie było źródłem przewlekłych wojen między muzułmanami i chrześcijanami i to współcześnie starał się wskrzesić Ajatollah Chomenini. Nacjonalizm splata się też z ostrymi podziałami społecznymi. Obcy najeźdźcy reprezentowali bowiem zwykle klasy uprzywilejowane. Do dziś w Ulsterze, pokrywa się nie tylko ze zróżnicowaniem religijnym, ale także rozwarstwieniem społecznym, co sprawia, że konflikt między nimi jest wyjątkowo przewlekły i krwawy.
Zasadniczym źródłem zwyrodnień nacjonalizmu jest jednak jego oderwanie od korzeni demokratycznych i przejęcie zasad autokratycznych czy wręcz totalitarnych. Mobilizacja społeczeństwa przeciw wrogom prowadzi do zwarcia szeregów pod jednym sztandarem. Prowadzi to często do nietolerancji wobec mniejszości narodowych. Następuje identyfikacja narodu, państwa i dyktatury, która była najlepiej wyrażona w hitlerowskim haśle „ ein Volk, ein Reich, ein Fiihrer”.
Nacjonalizm jest dziś uniwersalną ideologią w świecie, jednakże nie był uniwersalny w czasie. Jest etapem w rozwoju ludzkości, odpowiadającym specyficznym warunkom w XIX i XX w.
W historii zorganizowanych społeczności ludzkich zawsze występowały obok siebie tendencje fragmentarystyczne i uniwersalistyczne. W starożytnej Grecji podzielonej na miniaturowe „polis” istniało jednocześnie poczucie hellenistycznej jedności, odróżniającej ją od zewnętrznych „barbarzyńców”, co znalazło wyraz we wspólnych wojnach z Persami. Natomiast w Imperium Rzymskim obowiązywało jedno prawo dominowała łacina, ale poszczególne prowincje zachowały szeroką autonomię od metropolii.
Europa średniowieczna była rozdrobniona na feudalne księstewka, ale łączyła je wspólna religia - te same zasady moralności, utwierdzone w prawie kanonicznym, i podobna kultura.
W epoce renesansu i oświecenia dokonały się kolejne przemiany. Wzrosło znaczenie lokalnych języków, eliminując prymat łaciny w literaturze. Reformacja zaś złamała w Europie Zachodniej uniwersalizm religijny. W miejsce feudalizmu wchodziły państwa narodowe, odpowiadające współczesnym potrzebom nowoczesnych związków międzyludzkich.
Po rewolucji angielskiej i francuskiej w państwach narodowych funkcje suwerena zaczął przejmować sam lud. Wojny napoleońskie rozniosły po Europie zarówno zasady nacjonalizmu jak i demokracji. Te pierwsze doprowadziły w połowie XIX w do zjednoczenia Włoch.
Rozstrzygnięcia II wojny światowej podcięły rozwój nacjonalizmu; rozwinęły się dążenia do współpracy ponadnarodowej, głównie politycznej i ekonomicznej. Z jednej strony państwa kapitalistyczne, z drugiej zaś socjalistyczne utworzyły wspólne organizacje jednoczące ich wysiłki zbrojne i gospodarcze. Jednocześnie od lat pięćdziesiątych nasiliły się gwałtownie dążenia narodowowyzwoleńcze ludów i narodów zaliczonych do Trzeciego Świata. W 1955 r. w Bandungu odbyła się doniosła Konferencja 28 Narodów Azji i Afryki. W przyjętym komunikacie końcowym odniesiono nie tylko zagadnienie szerokiej współpracy tych krajów, ale i zadania nowo powstających państw narodowych w ich walce z imperializmem i kolonializmem.
Idee nacjonalizmu nie zawsze łączyły. W imię odrębności terytorialnej prowadziły do rozkłady dawnych imperiów. Rozpad imperiów jest zwykle bardzo bolesny. Długo trwałe panowanie silniejszych sąsiadów nad słabszymi ludami i brutalne próby pozbawienia ich własnej osobowości po wyzwoleniu prowadzą do ostrego wybuchu lokalnych nacjonalizmów. Przemieszczanie dawnych zdobywców i podwładnych na tym samym terytorium wywołuje spory terytorialne oraz konflikty na tym samym tle wśród dotąd uzależnionych różnych nacji.
Istota nacjonalizmu jest trudna do uchwycenia. Kryteria terytorialne, etniczne czy religijne same w sobie nie wyjaśniają sprawy. Szwajcarzy mówią różnymi językami i uczestniczą do różnych kościołów, ale łączy ich wspólne poczucie jedności narodowej. W poszczególnych krajach występują różne więzi, ich wspólnym mianownikiem jest chyba potrzeba szerszej niż lokalna wspólnoty, ale nie tak szerokiej, aby przestała być konkretem. Nacjonalizmu nie wolno lekceważyć, stanowi bowiem naturalne ogniwo w hierarchii ludzkich dążeń.
BIBLIOGRAFIA
J. Justyński, Historia doktryn polityczno - prawnych, TNOiK, Toruń 1997 r.
A. Gellner, Narody i nacjonalizm, PWE, W-wa 1991 r.
Encyklopedia multimedialna, PWN, W-wa 1998 r.
R. Tokarczyk, Wspólczesne doktryny polityczne, Wyd. Lubelskie, Lublin 1984 r.
S. Helnarski, Nacjonalizm konflikty narodowościowe w Europie środkowej i wschodniej, Wyd. ADAM MARSZAŁEK, Toruń 1994 r.
Encyklopedia multimedialna, PWN, W-wa 1998 r.
A. Gellner, Narody i nacjonalizm, PWE, W-wa 1991 r., s. 56.
R. Tokarczyk, Wspólczesne doktryny polityczne, Wyd. Lubelskie, Lublin 1984 r., s. 355.
S. Helnarski, Nacjonalizm konflikty narodowościowe w Europie środkowej i wschodniej, Wyd. ADAM MARSZAŁEK, Toruń 1994 r., s. 12.
J. Justyński, Historia doktryn polityczno - prawnych, TNOiK, Toruń 1997 r., s. 323.