Nerw podjęzykowy (n. hypoglossus) - XII

- jest nerwem ruchowym

- jądro ruchowe - jądro początkowe n. XII (nucl. originis n. hypoglossi) leży w rdzeniu przedłużonym do przodu od kanału środkowego w obrębie trójkąta n. podjęzykowego dołu równoległobocznego. Neuryty komórek jądra ruchowego wychodzą 10 - 15 włóknami korzeniowymi z rdzenia przedłużonego, z bruzdy przednio-bocznej między piramidą a oliwką (jako jedyny nerw wychodzący z tej bruzdy). Łącząc się w 2 - 3 pęczki kierują się do kanału n. XII wytwarzając w nim jednolity pień.

- n. XII opuszcza jamę czaszki przez canalis n. hypoglossi i wchodzi do przestrzeni przygardłowej, gdzie biegnie początkowo razem z n. błędnym (z tyłu i przyśrodkowo, a następnie bocznie od niego krzyżując go od tyłu), następnie biegnie w trigonum caroticum wzdłuż bocznego obwodu t. szyjnej wewnętrznej i potem t. szyjnej zewnętrznej, zatacza łuk (arcus n. hypoglossi) na zewnętrznej powierzchni t. szyjnej zewnętrznej i wchodzi do trigonum submandibulare, po czym nad tylnym brzegiem m. żuchowow-gnykowego wchodzi do cavum oris, gdzie dzieli się na gg. końcowe unerwiające wszystkie mięśnie języka.

- na swoim przebiegu oddaje:

• g. oponową (r. meningeus) - odchodzi od n. podjęzykowego w obrębie kanału tego nerwu, wchodzi do tylnego dołu czaszki, gdzie unerwia oponę twardą oraz ściany zatoki potylicznej.

• gg. językowe (rr. linguales) - stanowią końcowe rozgałęzienia nerwu, które zaopatrują wszystkie mięśnie języka, zarówno zewnętrzne jak i wewnętrzne. Gałęzie językowe n. XII (ruchowe) spotykają się z gałęziami n. językowego (od V3), część gałęzi n. językowego (od V3) dołącza się do gałęzi n. XII i biegną w nim wstecznie, po czym odłączają się tworząc czuciową g. oponową n. XII.

Nerw błędny (n. vagus) - X

- ma charakter ruchowy, czuciowy i przywspółczulny

- jądra: ruchowe - jądro dwuznaczne (nucl. ambiguus)

czuciowe - jądro pasma samotnego (nucl. tracti solitarii)

przywspółczulne - jądro grzbietowe n. błędnego (nucl. dorsalis n. vagi) dawn. j. skrzydła popielatego

- wszystkie jądra leżą w rdzeniu przedłużonym

- w przebiegu nerwu błędnego wyróżnia się 4 odcinki:

• odcinek głowowy - sięga do zwoju górnego

• odcinek szyjny - sięga od zwoju górnego do miejsca odejścia n. krtaniowego wstecznego

• odcinek piersiowy sięga do miejsca przejścia przez przeponę

• odcinek brzuszny - odcinek końcowy - w jamie brzusznej

Gałęzie n. błędnego:

I. Gałęzie odcinka głowowego n. błędnego

• g. oponowa (r. meningeus) - odchodzi od zwoju górnego n. błędnego i wchodzi do tylnego dołu czaszki przez otwór ż. szyjnej i zaopatruje oponę twardą w otoczeniu tego otworu. Gałąź oponowa dzieli się na dwie gałązki kierujące się do zatoki potylicznej i zatoki klinowej. Podrażnienie g. oponowej w przypadkach zapalenia czy przekrwienia opon odruchowo może wywołać wymioty.

• g. uszna (r. auricularis) - jest to jedyna gałąź skórna n. błędnego. Odchodzi od zwoju górnego lub nieco niżej od pnia n. błędnego i kieruje się ku tyłowi i do boku przebiegając za opuszką ż. szyjnej wewnętrznej. Następnie biegnie w kanaliku sutkowym i opuszcza czaszkę przez szczelinę bębenkowo-sutkową, w której kończy się kanalik, po czym dzieli się na dwie gałęzie, z których jedna unerwia czuciowo pow. zewn. błony bębenkowej, tylną i dolną ścianę przewodu słuchowego zewn. oraz muszlę małżowiny usznej. Druga gałąź łączy się z n. usznym tylnym - gałęzią n. twarzowego - i rozgałęzia się razem z nią.

Unaczynienie powłok twarzy

- powłoki twarzy unaczynione są przez odgałęzienia t. szyjnej zewn. Głównie przez t. twarzową, która odchodzi od t. szyjnej zewn., przechodzi z szyi na twarz, gdzie biegnie do przyśrodkowego kąta oka i tam zespala się z t. grzbietu nosa (od t ocznej). T twarzowa unaczynia okolicę bródkową ,wargi górną i dolną, częściowo policzek.

- końcowymi odgałęzieniami t. szyjnej zewn. są t szczękowa i t skroniowa powierzchowna, miejsce podziału leży na wysokości szyjki żuchwy. T. szczękowa - jej odgałęzienia unaczyniają żuchwę, brodę szczękę, mm. żwacze, policzek, podniebienie. T. skroniowa powierzchowna biegnie od miejsca podziału t szyjnej zewn., przed małżowiną uszną do okolicy skroniowej gdzie dzieli się na dwie g. końcowe- t czołową i ciemieniową. Unaczynia częściowo śliniankę przyuszną, małżowinę uszną, powłoki w okolicy czołowej , skroniowej, ciemieniowej.

- zawartość oczodołu jest unaczyniona przez t. oczną (gałąź t szyjnej wewn.)

(glandula parotidea s. glandula parotis)

• największa ze ślinianek, 20-30 g,

• leży na bocznej stronie twarzy na m. żwaczu do przodu od małżowiny usznej i brzegu przedniego m. SCM oraz w dole zażuchwowym

• jest otoczona powięzią przyuszniczą zwaną też torebką przyuszniczą, która przechodzi w powięzie pokrywające sąsiednie mięśnie, torebka ta ogranicza komorę ślinianki przyusznej, w której oprócz gruczołu znajduje się - n. twarzowy i jego końcowe odgałęzienia tworzące splot przyuszniczy

- n. uszno-skroniowy (od V3)

- końcowy odc. t szyjnej zewn. i jej podział na t skroniową powierzchowną i t. szczękową (w miąższu ślinianki t szyjna zew oddaje ponadto t. uszną tylną, a t. skroniowa powierz-chowna t. poprzeczną twarzy

- ż. zażuchwowa z dopływami (powstaje w obrębie ślinianki z połączenia ż. szczękowej z ż. skroniową powierzchowną)

- nacz. chł. i ww. chł. przyusznicze głębokie

Powierzchownie na powięzi przyuszniczej leża naczynia chłonne i ww. chł. przyusznicze powierzchowne oraz rozgałęzienia skórne n. auricularis magnus

Z przedniego brzegu ślinianki przyusznej wychodzi jej przewód ( ductus parotideus Stenoni), który biegnie powierzchownie na m. żwaczu równolegle ok. 1 cm poniżej do łuku jarzmowego , po dojściu do przedniego brzegu m. żwacza zagina się przyśrodkowo, przebija m. policzkowy i uchodzi do przedsionka jamy ustnej na brodawce przyuszniczej , na wysokości II zęba trzonowego górnego. Powyżej przewodu biegnie a. transversa faciei od a. temporalis superficialis, powyżej i poniżej przewodu biegną nacz. chł. przyusznicze, które wychodzą z miąższu ślinianki. Między ślinianką i przewodem słuchowym zewn. biegnie a. temporalis superficialis oraz n. auriculotemporalis.

a granicy sierpa mózgu i namiotu móżdżku

IV

NARZĄD WZROKU ( organum visus )

Zaliczamy do niego oczy ( oculi ) oraz narządy dodatkowe ( organa oculi accessoria ). Oko obejmuje gałkę oczną ( bulbus oculi ) oraz nerw wzrokowy ( nervus opticus ) łączący ją z mózgowiem. Do narządów dodatkowych czyli pomocniczych oka zaliczamy: urządzenia kierunkowe - czyli mięśnie gałki ocznej, urządzenia ochronne, powięzie oczodołu, powieki, spojówka, narząd łzowy.

Gałka oczna ( bulbus oculi )

Pod względem budowy w gałce ocznej wyróżnia się:

• ścianę gałki ocznej;

• zawartość gałki ocznej.

Ściana gałki ocznej

Ścianę gałki ocznej tworzą trzy warstwy, idąc od zewnątrz do wewnątrz są to:

1. błona zewnętrzna - o budowie włóknistej, zwana też błoną włóknistą ( tunica fibrosa ), w której wyróżnia się rogówkę i twardówkę;

2. błona środkowa - która równocześnie jest warstwą naczyniową, mięśniową i barwnikową, zwana błoną naczyniową ( tunica vasculosa ), w której wyróżnia się naczyniówkę, ciało rzęskowe i tęczówkę;

3. błona wewnętrzna - nerwowa, utworzona przez włókna nerwu wzrokowego i elementy światłoczułe ( czopki i pręciki ), zwana błoną nerwową ( tunica nervosa ) lub siatkówką ( retina ).

Błona włóknista

• tworzy zrąb gałki ocznej, do którego przyczepiają się mięśnie, oraz mocną łącznotkankową osłonkę, będącą ochroną miękkiej zawartości gałki ocznej;

• składa się ze znacznie większej ( 5/6 ) nieprzezroczystej części tylnej - twardówki, oraz znacznie mniejszej ( 1/6 ) przezroczystej części przedniej - rogówki, przez którą widzimy źrenicę oraz barwną tęczówkę. Części te oddzielone są od siebie przez bruzdę twardówki ( sulcus sclerae ).

ROGÓWKA ( cornea )

• stanowi 1/6 przednią błony włóknistej;

• ma mniejszy promień krzywizny ( większą krzywiznę ) i wygląda jakby była wprawiona w twardówkę ( na podobieństwo szkiełka zegarka );

• jest przezroczysta;

• przepuszcza promienie świetlne silnie je załamując;

• nie przyczepiają się do niej żadne mięśnie;

• nie posiada naczyń, odżywiana jest przez ciecz wodnistą gałki ocznej z komory przedniej oka, a także przez łzy obmywające ją od przodu, a także przez przybrzeżny pierścień naczyniowy twardówki drogą przesączania;

• jest bogato unerwiona czuciowo przez nerwy rzęskowe długie od nerwu nosowo-rzęskowego od n. ocznego (V₁);

• nie jest pokryta workiem spojówkowym, wąski pas przejściowy, szerokości około 1 mm, biegnący na granicy między rogówką z jednej strony a spojówką i twardówka z drugiej nazywamy rąbkiem rogówki (limbus cornae);

• idąc od przodu ku tyłowi rogówka zbudowana jest z pięciu warstw, są to:

1. nabłonek przedni;

2. blaszka graniczna przednia Bowmana;

3. istota właściwa;

4. blaszka graniczna tylna Descemeta;

5. nabłonek tylny, zwany też śródbłonkiem komory przedniej.

TWARDÓWKA ( sclera )

• stanowi 5/6 błony włóknistej, ma kształt kuli o średnicy około 24 mm;

• przeważnie jest biała, jej odcinek przedni jest widoczny i zwany „białkiem oka”. Gdy jest cienka, np. u dzieci lub w stanach chorobowych ma barwę niebieską - prześwieca przez nią błona naczyniowa, w wieku starczym przybiera zabarwienie żółtawe pochodzące od złogów tłuszczu;

• jest nieprzezroczysta;

• nie przepuszcza promieni świetlnych;

• stanowi miejsce przyczepu mięśni poruszających gałką oczną. Mięśnie proste przyczepiają się do przodu od równika, mięśnie skośne do tyłu od równika;

• w tylnej części twardówki ( w odległości 3 - 4 mm przyśrodkowo i 0,7 mm powyżej bieguna tylnego ) znajduje się otwór zwany kanałem twardówki ( canalis sclerae ), długości około 0,5 mm, przez który z galki ocznej wychodzi nerw wzrokowy. W kanale tym znajduje się blaszka sitowa ( lamina cribrosa ) rozpięta w poprzek kanału. Przez oczka tej blaszki przechodzą wiązki włókien nerwu wzrokowego. Część nerwu wzrokowego leżąca do przodu od blaszki sitowej nosi nazwę tarczy lub brodawki nerwu wzrokowego;

• oprócz kanału twardówki znajduje się w niej wiele drobnych otworków dla przejścia naczyń i nerwów. W okolicy tego kanału twardówkę przebijają tętnice rzęskowe tylne ( długie i krótkie ) od tętnicy ocznej oraz nerwy rzęskowe ( długie - od nerwu nosowo-rzęskowego od nerwu ocznego i krótkie - ze splotu rzęskowego ). Dalej do przodu, około 4 mm ku tyłowi od równika gałki ocznej twardówkę przebijają skośnie żyły wirowate ( vene vorticosae ), w liczbie 4 - 6, uchodzące do żył ocznych górnej i dolnej. Do przodu od równika, w pobliżu granicy twardówki z rogówką; twardówkę przebijają tt. rzęskowe przednie od gałęzi mięśniowych t. ocznej;

• zewnętrzną powierzchnię twardówki pokrywa pochewka gałki ocznej;

• twardówka jest bardzo słabo unaczyniona przez gałęzie odchodzące od naczyń przebijających ją;

• unerwienie pochodzi od nn. rzęskowych, ale twardówka jest wrażliwa na ból tylko w swej przedniej części

Błona naczyniowa

• wyróżnia się w niej trzy części: największa część tylna jest utworzona przez naczyniówkę, część środkowa przez ciało rzęskowe, a przednia przez tęczówkę, z otworem pośrodku - tzw. źrenica.

• wymienione części błony naczyniowej stanowią jedną całość, o czym można się przekonać po oddzieleniu błony włóknistej. Wtedy gałka oczna staje się podobna do ciemnej jagody, której łodygę stanowi nerw wzrokowy. Temu wyglądowi zawdzięcza błona naczyniowa swą dawną nazwę - jagodówki ( uvea );

NACZYNIÓWKA ( choroidea )

• stanowi tylny, największy odcinek błony naczyniowej;

• wyściela twardówkę począwszy od nerwu wzrokowego, sięgając ku przodowi do rąbka zębatego, przechodząc tu w ciało rzęskowe;

• służy ona do odżywiania zewnętrznych warstw siatkówki;

• w jej obrębie powstają żyły wirowate;

CIAŁO RZĘSKOWE ( corpus ciliare )

• jest częścią środkową błony naczyniowej;

• ma ono kształt pierścienia, a na przekroju - trójkąta; bok przedni - krótki ogranicza od boku komorę tylną , bok wewnętrzny - długi pokryty jest przez część ślepą siatkówki i przez nią sąsiaduje z ciałem szklistym gałki ocznej, bok zewnętrzny - długi przylega do twardówki, oddzielony od niej przestrzenią przynaczyniówkową;

• do wnętrza gałki ocznej wyrastają wyrostki rzęskowe ( processus ciliares ) tworzące wieniec rzęskowy ( corona ciliaris ), w nich znajdują się sploty naczyniówkowe;

• we wnętrzu ciała rzęskowego znajdują się:

• sploty naczyniowe, w których przesącza się osocze krwi i powstaje ciecz wodnista gałki ocznej;

• mięsień rzęskowy ( musculus ciliaris ) - który na przekroju południkowym ma kształt trójkątny, warunkując tym kształt ciała rzęskowego. W mięśniu tym wyróżniamy dwie główne grupy włókien:

• część zewnętrzna - włókna południkowe - mięsień Brückego;

• część wewnętrzna - włókna okrężne - mięsień Müllera.

• mięsień rzęskowy łączy się poprzez obwódkę rzęskową czyli więzadło rzęskowe Zinna z równikiem soczewki. Główną funkcją mięśnia rzęskowego jest jego udział w procesie akomodacji oka.

TĘCZÓWKA ( iris )

• jest najbardziej ku przodowi położoną częścią błony naczyniowej;

• ma kształt krążka o średnicy około 12 mm i grubości około 0,5 mm, rozpięta w płaszczyźnie czołowej;

• pośrodku tęczówki ( lub nieco przyśrodkowo ) znajduje się źrenica ( pupilla ) - otwór o zmiennej wielkości - mały w świetle mocnym, duży w ciemności.

• wyróżniamy w niej dwie powierzchnie: przednią i tylną oraz dwa brzegi: rzęskowy i źreniczny;

• brzeg rzęskowy - czyli obwodowy, łączy się z ciałem rzęskowym;

• brzeg źreniczny - czyli dośrodkowy, opiera się na soczewce;

• na powierzchni przedniej tęczówki przez przezroczystą rogówkę widać wyniosłości i zagłębienia zwane beleczkami ( trabeculae ) i zatokami ( cryptae ) tęczówki;

• tylna powierzchnia tęczówki oglądana gołym okiem jest ciemnobrunatna i gładka. Pod powiększeniem widoczne są drobne fałdy.

• w budowie tęczówki wyróżnić można cztery składniki, są to:

1. blaszka brzeżna przednia tęczówki - utworzona przez regularnie ułożone komórki zrębu (dawniej zwana śródbłonkiem komory przedniej, ale mikroskopia elektronowa nie wykazała w niej obecności komórek śródbłonka);

2. zrąb tęczówki,

• który zawiera: naczynia krwionośne, nerwy, chromatofory ( komórki barwnikonośne ) oraz mięśnie rozwieracz i zwieracz źrenicy. Twory te leżą w tkance łącznej wiotkiej. Naczynia krwionośne tworzą dwa koła tętnicze tęczówki: większe i mniejsze, leżące bliżej brzegu źrenicznego. Powstają one z rozgałęzień tętnic rzęskowych tylnych długich i tętnic rzęskowych przednich;

• w odległości około 1,5 mm od źrenicy, gdzie tętniczki tworzą koło tętnicze mniejsze tęczówki, beleczki tęczówki biegną linią zygzakowatą, która dzieli powierzchnię tęczówki na dwa koncentryczne pasma:

• mniejsze - przyźreniczne, tzw. pierścień mniejszy tęczówki;

• większe - obwodowe, czyli rzęskowe, tzw. pierścień większy tęczówki;

• oba pasma często różnią się od siebie zabarwieniem;

3. komórki barwnikowe - tworzą nabłonek barwnikowy tęczówki, pokrywający jej tylną powierzchnię, zbudowany z dwóch warstw tych komórek. Ponadto komórki barwnikowe leżą luźno w zrębie. Warstwa przednia nabłonka barwnikowego jest przedłużeniem nabłonka barwnikowego siatkówki, tylna zaś przedłużeniem właściwej siatkówki i stanowi część tęczówkową siatkówki ( pars iridica retinae ). Przy całkowitym braku barwnika zwanym bielactwem ( albinismus ) tęczówka prześwieca czerwonawo i źrenica ma wygląd czerwony. Barwa tęczówki zależy od ilości barwnika w przedniej warstwie zrębu - tj. w blaszce brzeżne przedniej tęczówki; jeśli jest go bardzo dużo - tęczówka ma barwę brązową, w oczach niebieskich przez cienką i pozbawioną barwnika warstwę przednią zrębu prześwieca tylna powierzchnia barwnikowa siatkówki.

4. mięśnie tęczówki:

• mięsień zwieracz źrenicy ( musculus sphincter pupillae ) - o okrężnym przebiegu włókien. Unerwiony przywspółczulnie przez włókna przywspółczulne pozazwojowe pochodzące ze zwoju rzęskowego - nerwy rzęskowe krótkie. Włókna przywspółczulne przedzwojowe to neuryty komórek jądra Westphal-Edingera dochodzące do zwoju rzęskowego oddzielając się od gałęzi dolnej nerwu okoruchowego ( III );

• mięsień rozwieracz źrenicy ( musculus dilator pupillae ) - o południkowym ( promienistym ) przebiegu włókien. Unerwiony współczulnie przez włókna współczulne pozazwojowe ze zwoju szyjnego górnego pnia współczulnego. Włókna te tworzą splot wokół tętnicy szyjnej wewnętrznej, a następnie wraz z tętnicą przebiegają przez zatokę jamistą, gdzie noszą nazwę splotu jamistego, stąd dochodzą do zwoju rzęskowego, przez który przechodzą tranzytem i dochodzą do mięśnia rozwieracza źrenicy. Włókna przedzwojowe dochodzące do zwoju szyjnego górnego pnia współczulnego to neuryty komórek jądra pośrednio-bocznego odcinka C₈-Th₂ rdzenia kręgowego, dlatego ten odcinek jądra pośrednio-bocznego nosi nazwę ośrodka rzęskowo-rdzeniowego ( centrum ciliospinale ). Włókna przedzwojowe biegną w gałęziach łączących białych do zwoju gwiaździstego i dalej częścią szyjną pnia współczulnego docierają do zwoju szyjnego górnego;

• mięśnie te biorą udział w procesie adaptacji oka, a ich działanie jak wskazuje nazwa jest przeciwstawne: mięsień zwieracz - zwęża źrenicę; mięsień rozwieracz - poszerza źrenicę.

Adaptacja

Zdolność widzenia przy różnym natężeniu światła. Przy małym natężeniu światła kurczy się mięsień rozwieracz źrenicy i źrenica poszerza się. Przy dużym natężeniu światła kurczy się mięsień zwieracz źrenicy zwężając źrenicę. Jeżeli zatem z jasnego pomieszczenia wchodzi się do ciemnego, następuje rozszerzenie źrenicy wskutek skurczu mięśnia rozwieracza źrenicy, co umożliwia padanie większej ilości światła na siatkówkę, w której pręcikach pojawia się w ciemności czerwony barwnik - rodopsyna. Jeżeli sytuacja jest odwrotna, wówczas kurczy się mięsień zwieracz źrenicy, źrenica zwęża się i na siatkówkę pada mniejsza ilość światła, co zapobiega zjawisku olśnienia czyli nadmiernemu rozpadowi rodopsyny pod wpływem światła o dużym natężeniu.

Akomodacja

Jest to zdolność ostrego widzenia przedmiotów położonych w różnych odległościach. Podczas patrzenia na przedmioty położone blisko kurczy się mięsień Müllera, więzadło Zinna rozluźnia się i soczewka dzięki własnej sprężystości zwiększa swą wypukłość i załamuje promienie świetlne tak że ostry obraz pada na siatkówkę. Podczas patrzenia na przedmioty leżące daleko, kurczy się mięsień Brückego, więzadło Zinna napina się, rozciągana soczewka zmniejsza swą wypukłość, tj. ulega spłaszczeniu i odpowiednio załamuje światło.

Błona nerwowa = siatkówka ( retina )

• pokrywa od wewnątrz całą błonę naczyniową;

• wyróżnia się w niej dwie części:

• tylną, większą, światłoczułą czyli część wzrokową siatkówki ( pars optica retinae );

• przednią, mniejszą, niewrażliwą na światło - część ślepą siatkówki ( pars caeca retinae );

• część ślepa pokrywa tylną powierzchnię tęczówki oraz ciało rzęskowe, stanowi więc część tęczówkową siatkówki i część rzęskową siatkówki ( pars iridica et pars ciliaris retinae );

• część wzrokowa siatkówki pokrywa pozostałą część błony naczyniowej - naczyniówkę;

• granicą pomiędzy częścią ślepą a wzrokową jest rąbek zębaty ( ora serrata ), wyznacza on również granicę między naczyniówka a ciałem rzęskowym;

• część ślepa posiada wyłącznie komórki barwnikowe;

• część wzrokowa cechuje się obecnością fotoreceptorów, są to:

• czopki ( około 6 - 7 mln. ) - wrażliwe na barwę i ksztalt;

• pręciki ( około 110 - 125 mln. ) - wrażliwe na natężenie światła;

• fotoreceptory odbierają impuls świetlny i zamieniają go na impuls nerwowy, który przekazują na komórki dwubiegunowe siatkówki, które stanowią I neuron drogi wzrokowej. Dalej impuls płynie do komórek zwojowych siatkówki, które są II neuronami drogi wzrokowej. Neuryty komórek zwojowych siatkówki zbierają się w jednym miejscu - tzw. tarczy nerwu wzrokowego ( discus s. papilla nervi optici ) i tworzą pęczek wzrokowy. Pośrodku tarczy nerwu wzrokowego znajduje się małe wgłębienie tarczy, zwane wnęką naczyniową ( excavatio disci ), prze które przechodzą naczynia środkowe siatkówki. Tarcza nerwu wzrokowego pozbawiona jest fotoreceptorów - w tym miejscu oko nie jest wrażliwe na światło. Część pola widzenia z której promienie padają na tarczę nerwu wzrokowego nie jest widoczna jednym okiem i dlatego nosi nazwę plamki ślepej, zwanej dawniej plamką Mariotte'a.

• pole widzenia - jest to cały obszar percepcji bodźców wzrokowych, który dla każdego oka ma kształt nieregularnego owalu, szerszego od strony skroniowej.

• do boku od tarczy nerwu wzrokowego ( środek plamki - w odległości około 3,5 mm bocznie od brzegu tarczy i nieco poniżej ) znajduje się miejsce najostrzejszego widzenia, tzw. plamka żółta ( macula lutea ) - płytkie owalne zagłębienie, którego najdłuższy wymiar wynosi około 2 mm. W środku niej leży dołek środkowy ( fovea centralis ), przez który biegnie oś wzrokowa. Wzajemny stosunek pręcików do czopków jest różny w różnych częściach siatkówki. W dołku środkowym plamki żółtej, na przestrzeni o średnicy około 0,5 mm znajduję się same czopki. Tuż poza obwodem tego pola między czopkami pojawiają się nieliczne pręciki, których przybywa tym więcej, im dalej od dołka środkowego. W odległości około 0,5 mm od dołka środkowego aż do samego rąbka zębatego każdy czopek jest otoczony koncentrycznie przez 3 - 4 rzędów pręcików.

Dno oka

• oglądane przez wziernik oczny ( oftalmoskop ) jest czerwone, ponieważ przez siatkówkę przeświecają naczynia krwionośne warstwy naczyniowej;

• tarcza nerwu wzrokowego oglądana przez wziernik odcina się od reszty dna oka jako owal lub krążek bladoróżowy o średnicy około 1,5 mm. W warunkach prawidłowych tarcza znajduje się na tym samym poziomie co siatkówka i nie wystaje nad otoczenie ( w postaci brodawki, jak sugerowała jej dawna nazwa);

• barwa tarczy nerwu wzrokowego zależy od naczyń włosowatych, prawie przezroczystych włókien nerwowych i przeświecającej blaszki sitowej. Skroniowy odcinek tarczy nerwu wzrokowego jest nieco jaśniejszy z powodu mniejszej grubości przebiegających tędy włókien tarczowo-plamkowych;

• w części środkowej, gdzie przez oś nerwu wzrokowego przechodzą naczynia krwionośne tarcza ma niewielkie płytkie zagłębienie o jaśniejszym zabarwieniu, jest to tzw. wnęka naczyniowa nerwu wzrokowego ( hilus vasculosus nervi optici ). Jeżeli wnęka jest większa to mówi się o zagłębieniu fizjologicznym tarczy ( excavatio physiologica disci ). Tętnica środkowa siatkówki zwykle już w obrębie tarczy rozdziela się na dwie gałęzie: górną i dolną, a te z kolei na tętnice skroniowe siatkówki górną i dolną oraz na tętnice nosowe siatkówki górną i dolną. Tętniczki te biegną powierzchownie w warstwie włókien nerwowych do rąbka zębatego dzieląc się po drodze dychotymicznie.

• do boku od tarczy n. wzrokowego znajduje się miejsce najostrzejszego widzenia - plamka żółta

Włókna nerwowe pochodzące z okolicy plamki żółtej siatkówki, zwane włóknami plamkowo-tarczowymi lub pęczkiem tarczowo-plamkowym ( fasciculus papillomacularis ) zajmują część skroniową ( boczną ) tarczy nerwu wzrokowego. Na przekroju ma on kształt trójkąta ze szczytem zwróconym do środka nerwu. Dopiero w odległości 12 - 15 mm za gałką oczną wiązka ta wchodzi do środka pnia nerwowego i biegnie wzdłuż jego osi do skrzyżowania wzrokowego.

Zawartość gałki ocznej

- zawartość gałki ocznej stanowią: soczewka, ciało szkliste i ciecz wodnista

Soczewka (lens)

- jest strukturą przeźroczystą, dwuwypukłą, silnie załamującą światło. Położona jest między tęczówką leżącą z przodu, a ciałem szklistym położonym z tyłu. Powierzchnia przednia jest zwrócona do komory przedniej gałki ocznej i styka się z brzegiem źrenicznym tęczówki. Powierzchnia tylna - silniej wypukła - leży w dole ciała szklistego. Te dwie powierzchnie schodzą się na obwodzie na zaokrąglonym brzegu soczewki czyli równiku soczewki. Punkt środkowy przedniej i tylnej pow. soczewki stanowi biegun przedni i tylny, a linia łącząca oba bieguny jest osią soczewki (axis lentis). Soczewka objęta jest sprężystą torebką (capsula lentis), która daje się usunąć. W soczewce wyróżnia się obwodowo położoną korę (cortex lentis) - bezbarwną oraz leżące w części środkowej jądro (nucleus lentis) - barwy żółtej lub brunatnej, z wiekiem twardniejące.

- soczewka utrzymywana jest w swoim położeniu za pomocą więzadła rzęskowego (lig. ciliare Zinni) zwanego obwódką rzęskową (zonula ciliaris), która rozpościera się od strefy przyrównikowej soczewki do ciała rzęskowego. Jest ono utworzone przez cienkie włókna obwódkowe (fibrae zonulares),między którymi znajdują się niewielkie przestrzenie zwane przestrzeniami obwódkowymi Petita.

Ciało szkliste (corpus vitreum)

- jest przeźroczystą bezbarwną masą galaretowatą, która wypełnia przestrzeń gałki ocznej, znajdującą się za soczewką. Stanowi ok. 4/5 zawartości gałki ocznej. Dostosowuje się ono do kształtu otoczenia, tylna połowa jest kulista, na powierzchni przedniej, do której przylega soczewka znajduje się wgłębienie - dół ciała szklistego (fossa hyaloidea). Przez część środkową ciała szklistego od tarczy n. wzrokowego do dołu ciała szklistego biegnie przewód - kanał ciała szklistego (canalis hyaloideus), szerokości ok. 1 - 2 mm, który jest pozostałością płodowej t. ciała szklistego, biegnącej w przedłużeniu t. środkowej siatkówki, aż do soczewki. Zewnętrzna, bardziej gęsta warstwa ciała szklistego nosi nazwę błony szklistej i osłania ciało szkliste ze wszystkich stron, z wyjątkiem odcinka leżącego na podstawie ciała szklistego. Ciało szkliste odpowiada za utrzymanie prawidłowego ciśnienia wewnątrzgałkowego, które jest warunkiem zachowania prawidłowych wartości optycznych oka.

Ciecz wodnista (humor aquosus)

- wytwarzana jest częściowo przez nabłonek ciała rzęskowego, a częściowo jest przesączem krwi. Odżywia ona twory pozbawione naczyń krwionośnych; soczewkę i rogówkę i odprowadza z nich produkty przemiany materii, a także jest składową złożonego układu optycznego gałki ocznej.

- komora przednia oka (camera anterior bulbi) - ograniczenia:

od przodu tylna powierzchnia rogówki i niewielka część twardówki

od tyłu przednia powierzchnia tęczówki i część przedniej powierzchni soczewki leżąca za źrenicą

- komora tylna oka (camera posterior bulbi), ma kształt zbliżony do nieregularnego czworoboku, przez źrenicę łączy się z komorą przednią - ograniczenia:

od przodu tylna powierzchnia tęczówki

przyśrodkowo soczewka

bocznie ciało rzęskowe

od tyłu ciało szkliste

Krążenie cieczy wodnistej

- z miejsca produkcji (j.w.) ciecz wodnista dostaje się do komory oka tylnej i z niej przez źrenicę odpływa do komory oka przedniej, na obwodzie której znajduje się kąt tęczówkowo-rogówkowy (angulus iridocornealis) zwany także kątem przesącza. W kącie tym znajduje się więzadło grzebieniaste (lig. pectinatum) mające siateczki beleczek, stąd inna nazwa siateczka beleczkowa (reticulum trabeculare). Układ szczelin w utkaniu więzadła grzebieniastego nosi nazwę przestrzeni kąta tęczówkowo-rogówkowego (spatia anguli iridocornealis s. Fontanae - przestrzenie Fontany). Przez te przestrzenie ciecz wodnista odpływa do zatoki żylnej twardówki zwanej kanałem Schlemma (sinus venosus sclerae s. canalis Schlemmi) okrążającego jak pierścień rogówkę leżąc na granicy rogówkowo-tęczówkowej, stąd przez żyły wodniste (venae aquosae) ciecz wodnista odpływa do żył wirowatych. Zablokowanie kąta przesącza prowadzi do wzrostu ciśnienia cieczy wodnistej - jaskra.

Droga promienia świetlnego

- promień padający na siatkówkę przechodzi przez: rogówkę, komorę przednią gałki ocznej, źrenicę, soczewkę i ciało szkliste

- na siatkówce powstaje obraz rzeczywisty, odwrócony, pomniejszony

- największą zdolność załamywania promieni świetlnych ma rogówka, a po niej soczewka

Naczynia gałki ocznej

- w gałce ocznej wyróżnia się dwa układy naczyń krwionośnych; układ rzęskowy i układ siatkówkowy, oba układy są odgałęzieniami t. ocznej, a między nimi istnieją nieliczne tylko połączenia

układ rzęskowy

- tętnice rzęskowe zaopatrują całą błonę naczyniową, twardówkę i brzeg rogówki z sąsiadującą spojówką

- do naczyń tych należą:

• tt. rzęskowe tylne krótkie - odchodzą one t. ocznej dwoma pniami, które dzielą się tuż za gałką oczną na 12-15 gałęzi. Po oddaniu gałęzi do twardówki przebijają ją w okolicy tylnego bieguna gałki ocznej. Część z nich tworzy dookoła n. wzrokowego koło naczyniowe n. wzrokowego. Pozostałe biegną ku przodowi w przestrzeni przynaczyniówkowej naczyniówki i wytwarzają gęste sploty w warstwie naczyń włosowatych, ku przodowi zespalając się z gg. wstecznymi tt. rzęskowych tylnych i tt. rzęskowych przednich.

• tt. rzęskowe tylne długie przeważnie w liczbie dwóch, przechodzą przez twardówkę po obu stronach n. wzrokowego, nieco dalej do przodu niż poprzednie. Dochodzą do ciała rzęskowego wytwarzając w nim połączenia między sobą i z gałęziami tt. rzęskowych przednich tworzą koło tętnicze większe tęczówki

• tt. rzęskowe przednie w liczbie 5 - 7 odchodzą od tt. mm. prostych gałki ocznej, oddają gg. wsteczne(dla przedniej części twardówki i spojówki) i przebijają twardówkę blisko brzegu rogówkowego i tu łączą się z tt. rzęskowymi tylnymi przyczyniając się do utworzenia koła tętniczego większego tęczówki.

- żyły zwykle nie towarzyszą tętnicom, cała krew żylna z naczyniówki, ciała rzęskowego i większej części tęczówki zbiera się w 4 - 6 żyły wirowate.

układ siatkówkowy

- t. środkowa siatkówki odchodzi od t. ocznej i wchodzi do n. wzrokowego 10-15 mm za gałką oczną, biegnie wzdłuż osi nerwu do tarczy n. wzrokowego, gdzie wychodzi na powierzchnię i dzieli się na gałąź górną i dolną, a te z kolei na tt. skroniowe siatkówki górną i dolną oraz tt. nosowe siatkówki górną i dolną. Tętniczki te biegną powierzchownie w warstwie włókien nerwowych do rąbka zębatego, dzieląc się po drodze dychotymicznie.

- żyły siatkówki nie towarzyszą tętnicom, ale obszar unaczynienia jest ten sam i dlatego mają te same nazwy. Żyła środkowa siatkówki powstaje z dwóch głównych gałęzi nieco przyśrodkowo od podziału t. środkowej siatkówki, biegnie w osi n. wzrokowego razem z tętnicom i najczęściej uchodzi do zatoki jamistej, rzadziej do z. ocznej.

Odpływ chłonki

- w gałce ocznej nie ma naczyń chłonnych, chłonka odpływa poprzez przestrzeń przynaczyniówkową, która przez gałęzie żył wirowatych i innych naczyń przebijających twardówkę uzyskuje połączenie z przestrzenią międzypochewkową położoną między twardówką a pochewką gałki ocznej.

Nerwy gałki ocznej

- pochodzą bezpośrednio od n. nosowo-rzęskowego, jako nn. rzęskowe długie prowadzące włókna czuciowe oraz od zwoju rzęskowego jako nn. rzęskowe krótkie prowadzące włókna czuciowe i autonomiczne (współczulne i przywspółczulne)

N. oczny (n. ophtalmicus)

- jest najmniejszą z trzech gałęzi n. trójdzielnego

- ma charakter czuciowy - dendryty komórek zwoju trójdzielnego

- po odejściu od zwoju biegnie w ścianie bocznej zatoki jamistej (poniżej n. IV, bocznie od n. VI) i przez szczelinę oczodołową górną wchodzi do oczodołu, gdzie dzieli się na trzy gałęzie. Jeszcze przed wejściem do oczodołu oddaje g. oponową czyli g. namiotu (r. meningeus s. r. tentorii) unerwiającą oponę twardą namiotu móżdżku oraz zatoki skalistej górnej, poprzecznej i prostej (dołu tylnego czaszki).

- gałęzie końcowe n. ocznego:

• n. łzowy (n. lacrimalis) biegnie wzdłuż bocznej części sklepienia oczodołu do przodu w kierunku kąta bocznego oka, następnie dzieli się na 2 gałęzie. G. górna przechodzi przez gruczoł łzowy unerwiając go czuciowo, ponadto unerwia czuciowo spojówkę oraz skórę okolicy bocznego kąta oka i powieki górnej. G. dolna biegnie ku dołowi wzdłuż bocznej ściany oczodołu i łączy się z n. jarzmowym jako r. communicans nervi zygomatici cum ramo inferiore nervi lacrimalis. Dzięki temu zespoleniu g. dolna otrzymuje wydzielnicze włókna przywspółczulne dla gruczołu łzowego. Włókna te pochodzą z n. pośredniego i przez n. skalisty większy, zwój skrzydłowo-podniebienny i wł. pozazwojowe z tego zwoju dochodzą do n. jarzmowego.

• n. czołowy (n. frontalis) biegnie ku przodowi w przedłużeniu pnia n. ocznego bezpośrednio pod sklepieniem oczodołu na m. dźwigaczu powieki górnej, następnie dzieli się na dwie gałęzie końcowe; n. nadbloczkowy (n. supratrochlearis) i n. nadoczodołowy (n. supraorbitalis). Nerwy te przechodzą przez odpowiednie wcięcia lub otwory w brzegu górnym oczodołu. Unerwiają one skórę powieki górnej, przyśrodkowego kąta oka, czoła aż do szczytu głowy (do poziomu szwu wieńcowego), nasady i grzbietu nosa, spojówkę górnej powieki i przyśrodkowego kąta oka oraz błonę śluzową zatoki czołowej. G. dolna n. nadbloczkowego zespala się z n. podbloczkowym

• n. nosowo-rzęskowy (n. nasociliaris) biegnie do przodu i przyśrodkowo dochodząc do brzegu przyśrodkowego sklepienia oczodołu (początkowo między m. prostym górnym a n. wzrokowym, następnie m. skośnym górnym a m. prostym przyśrodkowym). Unerwia częściowo jamę nosową i gałkę oczną, stąd podział nerwu na część nosową i rzęskową (pars ciliaris et nasalis).

• z części rzęskowej odchodzą:

• gałąź łącząca ze zwojem rzęskowym (r. communicans cum ganglio ciliari) - korzeń czuciowy tego zwoju

• nn. rzęskowe długie (nn. ciliares longi) biegną wzdłuż n. wzrokowego, wnikają do gałki ocznej i unerwiają błonę zewnętrzną i środkową.

- z części nosowej odchodzą:

• n. sitowy tylny (n. ethmoidalis posterior) - wychodzi z oczodołu w towarzystwie jednoimiennych naczyń przez foramen ethmoidale posterior i unerwia błonę śluzową komórek sitowych tylnych i zatoki klinowej

• n. sitowy przedni (n. ethmoidalis anterior) biegnie nad m. prostym przyśrodkowym i przez foramen ethmoidale anterior przechodzi do dołu przedniego czaszki. Leży tu pod oponą twardą na blaszce sitowej i razem z jednoimienną tętnicą przechodzi przez jeden z przednich otworów tej blaszki do jamy nosowej, gdzie dzieli się na gg. nosowe (rr. nasales), a te z kolei dzielą się na gg. wewnętrzne i g. zewnętrzną. Gałęzie nosowe wewnętrzne unerwiają błonę śluzową przednio-górnej części jamy nosowej do przodu od okolicy węchowej, zarówno ściany bocznej (gg. nosowe przednie boczne) jak i przyśrodkowej (gg. nosowe przednie przyśrodkowe). Gałąź nosowa zewnętrzna (r. nasalis externus) biegnie w bruździe sitowej na wewnętrznej powierzchni kości nosowej i na dolnym brzegu kości, między nią a chrząstką boczną nosa nerw wychodzi z jamy nosowej i unerwia skórę grzbietu nosa.

• n. podbloczkowy (n. infratrochlearis) biegnie w przedłużeniu pnia n. nosowo-rzęskowego do wewnętrznego kąta oka dzieląc się na gałąź powiekową górną i dolną. Nerw ten unerwia okolicę przyśrodkowego kąta oka, mięsko łzowe, woreczek łzowy oraz skórę powierzchni bocznej nasady nosa.

Zwój rzęskowy (ganglion ciliare)

- leży w głębi oczodołu, na granicy tylnej i środkowej jego trzeciej części, pomiędzy n. wzrokowym a m. prostym bocznym

- jest zwojem o charakterze przywspółczulnym, topograficznie związanym z n. ocznym

- zwój otrzymuje trzy korzenie:

• korzeń czuciowy czyli długi (radix sensitiva s. longa s. ramus communicans cum n. nasociliari) - od n. nosowo-rzęskowego od n. ocznego. Są to dendryty komórek zwoju trójdzielnego Gassera

• korzeń przywspółczulny, czyli krótki albo okoruchowy (r. parasymphatica s. brevis s. oculomotoria) - od g. dolnej n. okoruchowego. Są to neuryty komórek jądra Westphal-Edingera.

• korzeń współczulny - są to włókna współczulne pozazwojowe ze zwoju szyjnego górnego pnia współczulnego. Pochodzą ze splotu jamistego będącego częścią splotu współczulnego otaczającego t. szyjną wewnętrzną w jej przebiegu przez zatokę jamistą. Dochodzą one do zwoju w towarzystwie n. ocznego. Włókna współczulne wychodzące ze zwoju rzęskowego unerwiają naczynia gałki ocznej oraz m. rozwieracz źrenicy.

- włókna pozazwojowe to nn. rzęskowe krótkie (nn. ciliares breves), które wzdłuż n. wzrokowego kierują się do gałki ocznej i po przebiciu twardówki zaopatrują naczynia twardówki i naczyniówki. W ciele rzęskowym wytwarzają splot, z którego wychodzą włókna nerwowe unerwiające m. rzęskowy oraz mm. gładkie tęczówki, które unerwione są pojedynczo; m. zwieracz źrenicy - wyłącznie P., m. rozwieracz źrenicy - wyłącznie W.

Nerw wzrokowy (n. opticus) II n. czaszkowy

- zarówno rozwojowo jak i czynnościowo jest zmienioną częścią mózgowia (wypustką mózgowia). Biegnie od gałki ocznej do skrzyżowania wzrokowego i prowadzi włókna nerwowe siatkówki do mózgowia. W jego przebiegu wyróżnia się cztery odcinki:

1. odcinek wewnątrzgałkowy - dł. ok. 0.7 mm.

2. odcinek wewątrzoczodołowy - od gałki ocznej do kanału wzrokowego, dł. ok. 30 mm.

3. odcinek wewnątrz kanału wzrokowego - dł. ok. 5 mm.

4. odcinek wewnąrzczaszkowy - do skrzyżowania wzrokowego, dł. ok. 10 mm.

ad. 2. - w odcinku wewnątrzoczodołowym n. wzrokowy ma przebieg esowaty, dzięki temu gałka oczna może swobodnie wykonywać swe ruchy. Ten nadmiar długości zabezpiecza też włókna nerwowe przed uszkodzeniem w przypadku znacznego wytrzeszczu. W oczodole i kanale wzrokowym nerw objęty jest pochewkami odpowiadającymi oponom mózgowia; pochewką zewnętrzną, środkową i wewnętrzną. W kanale wzrokowym opona twarda mózgowia rozszczepia się na dwie warstwy: zewnętrzna przechodzi w okostną oczodołu, a wewnętrzna okrywa n. wzrokowy. Między pochewką zewnętrzną a środkową znajduje się przestrzeń międzypochewkowa (spatium intervaginale - odpowiada przestrzeni podtwardówkowej w obrębie czaszki) nie mająca większego znaczenia dla komunikacji z odpowiednią przestrzenią wewnątrzczaszkową. Nato-miast płyn krążący w przestrzeni między pochweką środkową a wewnętrzną (odpowiadającej przestrzeni podpajęczynówkowej) nieprzerwanie łączy się z podpajęczynówkowym płynem wewnątrzczaszkowym.

Mięśnie oczodołu

Mięśnie gałki ocznej

- gałką oczną porusza 6 mięśni; 4 mięśnie proste (przyśrodkowy, boczny, górny i dolny) oraz 2 mięśnie skośne (górny i dolny)

- mięśnie te wykonują zawsze ruchy obrotowe, przy czym gałka oczna nie zmienia miejsca swego położenia

- wszystkie mięśnie proste oka oraz m. skośny górny mają przyczep początkowy w szczycie oczodołu, w pierścieniu ścięgnistym wspólnym (anulus tendineus communis Zinni) dookoła ujścia kanału wzrokowego oraz przylegającej przyśrodkowej części szczeliny oczodołowej górnej. W pierścieniu tym rozpoczyna się również m. dźwigacz powieki górnej. M. skośny dolny rozpoczyna się na dolnej ścianie oczodołu tuż za brzegiem podoczodołowym.

- przyczepy końcowe mm. prostych znajdują się na twardówce, nieco do przodu od równika gałki oczne. M. skośny górny przechodzi przez bloczek i przyczepia się do twardówki ku tyłowi od równika gałki ocznej, w ćwiartce górno-bocznej. M. skośny dolny przyczepia się do twardówki ku tyłowi od równika gałki ocznej, w ćwiartce dolno-bocznej.

- czynność:

• m. prosty przyśrodkowy zwraca gałkę oczną ku nosowi

• m. prosty boczny zwraca gałkę oczną ku skroni

• m. prosty górny zwraca gałkę oczną ku górze i nosowi

• m. prosty dolny zwraca gałkę oczną ku dołowi i nosowi

• m. skośny górny zwraca gałkę oczną ku dołowi i skroni

• m. skośny dolny zwraca gałkę oczną ku górze i skroni

- unerwienie: m. prosty boczny - n. VI

m. skośny górny - n. IV ; pozostałe mięśnie - n. III

Inne mięśnie oczodołu

1. m. dźwigacz powieki górnej (m. levator palpebrae superioris)

Pp: pierścień ścięgnisty wspólny

Pk: jego wachlarzowate ścięgno dzieli się na dwie blaszki; powierzchowną i głęboką, kończące się w powiece górnej, blaszka głęboka zawiera włókna mięśniowe gładkie tworzące m. tarczkowy górny

F: unosi powiekę górną

N: g. górna n. okoruchowego (n. III)

2. m. oczodołowy (m. orbitalis)

- jest m. gładkim, jego włókna, głownie o przebiegu poprzecznym, rozpięte są nad szczeliną oczodołową dolną

F: prawdopodobnie odgrywa pewną rolę w wysuwaniu gałki ocznej do przodu

N: unerwienie pochodzi od cz. współczulnej układu autonomicznego

Pierścień ścięgnisty wspólny

- przez pierścień ten przechodzą: t. oczna

n. wzrokowy (n. II)

n. okoruchowy (n. III)

n. odwodzący (n. VI)

n. nosowo-rzęskowy (od n. ocznego - n. V1)

włókna współczulne ze splotu jamistego

Nerwy gałkoruchowe (III, IV i V)

Nerw okoruchowy (n. oculomotorius) - n. III

- ma charakter ruchowy i przywspółczulny

- jądro ruchowe - jądro główne (nucl. principalis n. III) leży w nakrywce śródmózgowia, do przodu od wodociągu mózgu Sylwiusza, na poziomie wzgórków górnych

- jądro przywspółczulne - jądro dodatkowe - jądro Westphala - Edingera leży przyśrodkowo i ku tyłowi od jądra ruchowego

- nerw III wychodzi z pnia mózgu w dole międzykonarowym, powyżej górnego brzegu mostu dwiema grupami włókien: grupa przyśrodkowa wychodzi z bruzdy przyśrodkowej odnogi mózgu, grupa boczna wychodzi tuż obok z odnogi mózgu. Oba pęczki łączą się i biegną do przodu i w stronę boczną między t. górną móżdżku a t. tylną mózgu. Bocznie od wyrostka pochyłego tylnego nerw przebija oponę twardą i biegnie w górnym brzegu ściany bocznej zatoki jamistej do szczeliny oczodołowej górnej, przez którą wchodzi do oczodołu. Po przejściu przez wspomnianą szczelinę przechodzi przez pierścień ścięgnisty wspólny, przyśrodkowo od n. VI i nosowo-rzęskowego. Zaraz po wejściu do oczodołu n. III dzieli się na dwie gałęzie: słabszą g. górną (biegnie do przodu i ku górze bocznie od n. wzrokowego do m. dźwigacza powieki górnej i m. prostego górnego, które unerwia) i silniejszą g. dolną, która unerwia m. prosty przyśrodkowy, m. prosty dolny i m. skośny dolny. Od gałęzi zaopatrującej m. skośny dolny odchodzą włókna do zwoju rzęskowego, stanowiąc jego korzeń przywspółczulny, w zwoju tym kończą się synapsami z kom. zwoju i jako wł. pozazwojowe w nn. rzęskowych krótkich podążają do gałki oczne. Nerwy te biegną do przodu między twardówką a naczyniówką, w ciele rzęskowym wytwarzają splot rzęskowy i unerwiają m. zwieracz źrenicy i m. rzęskowy.

Nerw bloczkowy (n. trochlearis) - n. IV

- ma charakter ruchowy

- jądro ruchowe leży w nakrywce śródmózgowia, bezpośrednio poniżej jądra n. III, do przodu od wodociągu mózgu Sylviusza, na wysokości wzgórków dolnych.

- neuryty tego jądra biegną w kierunku grzbietowym, przechodzą na str. przeciwną i pnia mózgu wychodzą ku dołowi od wzgórka dolnego blaszki pokrywy a bocznie od wędzidełka zasłony rdzeniowej górnej. Następnie n. IV obejmuje łukowato konar mózgu, kierując się na powierzchnię podstawną mózgowia, biegnie do tyłu od wyrostka pochyłego tylnego i pod przednim pasmem namiotu móżdżku przebija oponę twardą (porus n. trochlearis). Następnie biegnie do przodu w ścianie bocznej zatoki jamistej (poniżej n. III i nad n. V1), następnie krzyżuje n. III po jego bocznej stronie i przez szczelinę oczodołową górną wstępuje do oczodołu bocznie i ku górze od pierścienia ścięgnistego wspólnego. W oczodole dochodzi do m. skośnego górnego unerwiając go.

Nerw odwodzący (n. abducens) - n. VI

- ma charakter ruchowy

- jądro ruchowe leży w części grzbietowej mostu, na dnie dołu równoległobocznego we wzgórku n. twarzowego.

- neuryty komórek tego jądra biegną do przodu i ku dołowi i w pobliżu linii pośrodkowej wychodzą z mózgowia na dolnym brzegu mostu, między nim a piramidą rdzenia przedłużonego.

- po wyjściu z mózgowia nerw ten biegnie w zbiorniku podpajęczynówkowym mostu leżąc na stoku kości klinowej, następnie w pobliżu szczytu piramidy k. skroniowej przechodzi przez szczelinę opony twardej i wchodzi do zatoki jamistej, w której biegnie poniżej i nieco bocznie od t. szyjnej wewnętrznej, otoczony śródbłonkiem zatoki. Po wyjściu z zatoki jamistej przechodzi przez szczelinę oczodołową górną i pierścień ścięgnisty wspólny do oczodołu, gdzie biegnie po stronie bocznej n. wzrokowego do m. prostego bocznego gałki ocznej, unerwiając go.

Powieki (palpebrae)

- są to ruchome fałdy skórno-mięśniowe pokrywające gałkę oczną od przodu stanowiąc jej ochronę. Granicę powieki górnej stanowi brew (supercilium) umieszczona wzdłuż łuku brwiowego kości czołowej. Brew zbudowana jest ze skóry zawierającej liczne gruczoły łojowe i potowe oraz mocne włosy. Granica powieki dolnej jest słabo zaznaczona i odpowiada dolnej granicy oczodołu.

- w obu powiekach odróżniamy powierzchnię przednią - skórną i powierzchnię tylną - spojówkową, jedna przechodzi w drugą na wolnym brzegu powieki. Przestrzeń między wolnymi brzegami powiek stanowi szpara powiek (rima palpebrarum)

- powieki łączą się ze sobą po obu końcach szpary powiek tworząc kąty oka; przyśrodkowy i boczny (angulus oculi medialis et lateralis). Samo połączenie powiek nazywa się spoidłem powiek (commissura palpebrarum medialis et lateralis). Boczny kąt oka jest ostry. Przyśrodkowy kąt oka jest zaokrąglony przyjmując kształt wcięcia podkowiastego, wcięcie to ogranicza małą trójkątną przestrzeń, tzw. jeziorko łzowe (lacus lacrimalis), w którym znajduje się mięsko łzowe (caruncula lacrimalis). U podstawy tego wcięcia, na brzegu wolnym powiek istnieje małe wzniesienie, tzw. brodawka łzowa (papilla lacrimalis) z punktem łzowym (punctum lacrimale) na jego szczycie.

- na wolnym brzegu powieki, szerokości ok. 2 mm odróżniamy krawędź przednią i tylną. Krawędzie przednie powiek są nieco zaokrąglone, z krawędzi tych wyrastają łukowato dość twarde włosy - rzęsy (cilia), ustawione zwykle w 2-3 rzędy. Krawędzie tylne powiek zwrócone są do gałki ocznej, do przodu od nich znajduje się rząd drobnych otworków - ujść gruczołów tarczkowych.

- idąc od zewnątrz do wewnątrz w powiece wyróżnia się następujące warstwy:

• skóra wraz z tkanką podskórną

• część powiekowa m. okrężnego oka

• tarczka (tarsus) - tarczka zbudowana jest ze zbitej tkanki łącznej, która tworzy szkielet powiek, nadaje im kształt oraz zawiera gruczoły łojowe, tzw. gruczoły tarczkowe Meiboma. Ujścia tych gruczołów leżą bezpośrednio do przodu od krawędzi tylnej powiek Wydzielina tych gruczołów uszczelnia zetknięte ze sobą powieki i zapobiega przelewaniu się łez przez ich brzegi. Tarczka górna jest prawie 2x wyższa niż dolna. Do powierzchni przedniej tarczek przyczepia się przegroda oczodołowa, która u góry i u dołu łączy się z brzegiem oczodołu. Przyśrodkowe i boczne końce obu tarczek są poza tym przyczepione do brzegów oczodołu za pomocą pasm tkanki łącznej w postaci więzadeł powiekowych; przyśrodkowego i bocznego. Do górnego brzegu tarczki górnej oraz dolnego brzegu tarczki dolnej przyczepiają się mm. tarczkowe; odpowiednio górny i dolny (m. tarsalis superior et inferior). Oba mięśnie są unerwione przez włókna współczulne i przyczyniają się do rozwarcia szpary powiek.

• spojówka

- otwieranie i zamykanie szpary powiek odbywa się wskutek naprzemiennego skurczu i rozkurczu m. dźwigacza powieki górnej, mm. tarczkowatych oraz m. korężnego oka.

Spojówka (tunica conjunctiva)

- jest to delikatna błona śluzowa pokrywająca tylną powierzchnię powiek i przednią powierzchnię gałki ocznej

- wyróżniamy w niej 3 części: spojówkę powiek, spojówkę gałki ocznej, sklepienie spojówki.

• spojówka powiek pokrywa tylną powierzchnię powiek, rozpoczynając się na krawędzi tylnej powieki (brzeg wolny powieki między krawędzią przednią i tylną pokrywa jeszcze skóra)

• spojówka gałki ocznej pokrywa przedni odcinek twardówki aż do rąbka rogówki, z twardówką jest luźno złączona, przesuwalna i daje się ująć w fałd. Pokrycie spojówkowe brzegu rogówki nazywamy rąbkiem spojówki jego szerokość wynosi ok. 1-2 mm. W rąbku kończy się spojówka gałki ocznej jednak jej nabłonek przechodzi w nabłonek rogówki.

• sklepienie spojówki górne i dolne utworzone jest przez przejście spojówki powiek w spojówkę gałki ocznej, spojówka jest tu najsilniej złączona z podłożem tak rozległa że układa się zwykle w poziome fałdy, dzięki temu ruchy gałki ocznej mogą odbywać się swobodnie i niezależnie od powiek.

- cała powierzchnia wysłana przez spojówkę tworzy jeden wspólny rozległy worek spojówkowy

Narząd łzowy (apparatus lacrimalis)

- tworzą gruczoł łzowy oraz drogi odprowadzające (kanaliki łzowe, woreczek łzowy i przewód nosowo-łzowy).

Gruczoł łzowy (glandula lacrimalis)

-leży w przedniej części oczodołu, w dole gruczołu łzowego na górno-bocznej ścianie oczodołu i jest podzielony przez ścięgno m. dźwigacza powieki górnej na część oczodołową- większą i znacznie mniejszą część powiekową, tylko w tyle obie części są ze sobą połączone. Część powiekowa przylega do górnego sklepienia spojówki i do bocznego kąta oka, można ją obserwować po odwinięciu powieki górnej. Z tego gruczołu łzy odpływają przez 10-12 przewodzików odprowadzających do górnego sklepienia spojówki (w sklepieniu tym mają swe ujścia). Dzięki ruchowi powiek i gałki ocznej są one rozprowadzane po rogówce i spływają do dolnego sklepienia spojówki i dalej w kierunku przyśrodkowego kąta oka do jeziorka łzowego, leżącego na mięsku łzowym. Stąd łzy odpływają przez punkty łzowe leżące na brodawkach łzowych na brzegu wewn. (krawędzi tylnej) powiek do kanalików łzowych: górnego i dolnego, a następnie do woreczka łzowego leżącego na przyśrodkowej ścianie oczodołu w dole woreczka łzowego. W kanaliku łzowym wyróżnia się dwie części początkową pionową i końcową poziomą. W miejscu połączenia obu części znajduje się bańka kanalika łzowego. Z woreczka łzowego wychodzi przewód nosowo-łzowy długości ok. 15 mm który biegnie ku dołowi i nieco bocznie (linię przebiegu wskazuje linia łącząca wewnętrzny kąt oka z I zębem trzonowym) w kostnym kanale nosowo-łzowym i uchodzi do przewodu nosowego dolnego.

Droga wydzielnicza dla gruczołu łzowego

Neuryty jądra ślinowego górnego leżącego w moście biegną w nerwie pośrednim, włókna drogi wydzielniczej przechodzą tranzytem przez zwój kolanka i odłączają się od n. pośredniego biegnąc dalej w n. skalistym większym

Nerw skalisty większy łączy się z n skalistym głębokim w nerw kanału skrzydłowego Widiusza, który dochodzi do zwoju skrzydłowo-podniebiennego. W zwoju tym włókna przywspółczulne kończą się synapsami z komórkami tego zwoju. Neuryty komórek zwoju skrzydłowo-podniebiennego biegną dalej z n. jarzmowym, który przez szczelinę oczodołową dolną wchodzi do oczodołu i tu oddaje gałąź łączącą z n. łzowym, która dochodzi do dolnej gałęzi n. łzowego i z nią do gruczołu łzowego.

Zawartość oczodołu:

1. gałka oczna wraz z zawartością: soczewka, ciało szkliste, ciecz wodnista

2. mm gałki ocznej- aparat ruchowy gałki ocznej

3. inne mm oczodołu ;m. dźwigacz powieki górnej, m. oczodołowy

4. powięzie mięśniowe

5. pochewka gałki ocznej

6. ciało tłuszczowe oczodołu

7. gruczoł łzowy wraz z przewodami odprowadzającymi

8. jeziorko łzowe na mięsku łzowym

9. punkty łzowe znajdujące się na brodawkach łzowych w przyśrodkowym brzegu powieki górnej i dolnej

10. kanaliki łzowe i woreczek łzowy

11. przegroda oczodołowa

12. tarczki w obrębie powiek

13. a. ophtalmica z rozgałęzieniami

14. v. ophtalmica superior et inferior z dopływami, v. ophtalmica sup. uchodzi do sinus cavernosus, v. ophtalmica inf. dzieli się na g. górną - uchodzi do sinus cavernosus i g. dolną - uchodzi do plexus venosus pterygoideus

15. a. et v. infraorbitalis

16. n opticus- II

17. n oculomotorius- III

18. n trochlearis -IV

19. gg. n. ocznego (n. V1), na które nerw ten dzieli się przed wejściem do oczodołu: n. lacrimalis, n. frontalis, n. nasolacrimalis

20. n. abducens -VI

21. n. zygomaticus

22. n. infraorbitalis

23. rr. orbitales ganglion pterygopalatini

V

Narząd przedsionkowo-ślimakowy ( organum vestibulocochleare )

- zwany dawniej narządem statyczno-słuchowym (organum statoacusticum), a potocznie zwany uchem (auris)

- obejmuje dwa narządy: narząd ślimakowy (narząd słuchu) oraz narząd przedsionkowy (narząd równowagi).

- w uchu wyróżniamy trzy części: ucho zewnętrzne, środkowe i wewnętrzne.

- ucho zewnętrzne i środkowe należą wyłącznie do narządu słuchu, służą do przewodzenia fal dźwiękowych.

- ucho wewnętrzne, ze względu na swą zawiłą budowę zwane też błędnikiem ( labirintus s. Galenus ) zawiera komórki zmysłowe ( receptory ) zarówno narządu słuchu, jak też narządu równowagi.

Ucho zewnętrzne ( auris externa )

- zbudowane jest z małżowiny usznej oraz przewodu słuchowego zewnętrznego.

Małżowina uszna ( auricula )

- jest fałdem skórnym wspartym szkieletem chrzęstnym, tylko dolny koniec małżowiny, płatek ( lobulus ) nie ma podłoża chrzęstnego, lecz podskórną tkankę tłuszczową, której brak w innych częściach małżowiny. Małżowina uszna zbudowana jest ze skóry, chrząstki, więzadeł i kilku szczątkowych mięśni bez większego znaczenia. Boczna powierzchnia małżowiny jest wklęsła i bogato wymodelowana, przyśrodkowa jest wypukła. Chrząstka małżowiny ( cartilago auriculae ) u dołu przechodzi bezpośrednio w chrząstkę przewodu słuchowego ( cartilago meatus acusticus ), która uzupełnia szkielet małżowiny i wytwarza niektóre szczegóły jej ukształtowania. Obie chrząstki razem stanowią chrząstkę ucha zewnętrznego ( cartilago auris externae ).

Przewód słuchowy zewnętrzny ( meatus acusticus externus )

- długości około 35 mm., zbudowany z bocznej części chrzęstnej ( 1/3 długości ) oraz przyśrodkowej, dwukrotnie dłuższej części kostnej ( 2/3 długości ).

- część chrzęstna czyli przewód słuchowy zewnętrzny chrzęstny rozpoczyna się w jamie czaszki i sięga do otworu słuchowego zewnętrznego, część kostna czyli przewód słuchowy zewnętrzny kostny w przedłużeniu poprzedniego leży w kości skroniowej i przyśrodkowo kończy się bruzdą bębenkową, w której umocowana jest błona bębenkowa. Utworzony jest przez część bębenkową i część łuskową kości skroniowej. Tylko ściana przednia i dolna części chrzęstnej utworzona jest przez chrząstkę, pozostałe dwie ściany, tj. tylna i górna zbudowane są z tkanki łącznej włóknistej. Najwęższą częścią przewodu słuchowego zewnętrznego jest miejsce połączenia części chrzęstnej i kostnej.

Unaczynienie i unerwienie ucha zewnętrznego

• unaczynienie tętnicze małżowiny usznej oraz przewodu słuchowego zewnętrznego pochodzi z 3 źródeł:

1. gałęzie uszne przednie ( rami auriculares anteriores ) od tętnicy skroniowej powierzchownej, zaopatrują one przednią część powierzchni bocznej małżowiny;

2. gałęzie uszne ( tylne ) ( rami aurculares posteriores ) od tętnicy usznej tylnej i tętnicy potylicznej zaopatrują całą powierzchnię przyśrodkową oraz tylną część powierzchni bocznej małżowiny.

3. tętnica uszna głęboka ( arteria auricularis profunda ) od tętnicy szczękowej, zaopatruje przewód słuchowy zewnętrzny ( części kostną i chrzęstną ) oraz powierzchnię boczną błony bębenkowej.

• odpływ krwi żylnej:

1. z powierzchni przyśrodkowej - żyła uszna tylna → żyła szyjna zewnętrzna;

2. z powierzchni bocznej - żyły przeduszne ( venae preauriculares ) = żyły uszne przednie → żyła zażuchwowa →żyła twarzowa → żyła szyjna wewnętrzna;

3. żyły przewodu słuchowego zewnętrznego uchodzą do splotu otaczającego staw skroniowo-żuchwowy, który łączy się ze splotem żylnym skrzydłowym.

• odpływ chłonki:

1. z powierzchni przyśrodkowej - węzły chłonne zamałżowinowe → węzły chłonne szyjne głębokie;

2. z powierzchni bocznej i z przewodu słuchowego zewnętrznego - węzły chłonne przedmałżowinowe → węzły chłonne przyusznicze ( z tej grupy - przeduszne ) → węzły chłonne szyjne głębokie;

3. ponadto chłonka z małżowiny odpływa do górnych węzłów chłonnych szyjnych głębokich.

• unerwienie małżowiny usznej:

ruchowe - pochodzi od nerwu twarzowego ( VII );

- unerwienie powierzchni przyśrodkowej - nerw uszny tylny → gałąź uszna;

- unerwienie powierzchni bocznej - gałęzie skroniowe ze splotu przyuszniczego.

czuciowe

- powierzchnia przyśrodkowa (tylna): nerw potyliczny mniejszy i nerw uszny wielki ze splotu szyjnego

- powierzchnia boczna: gałąź uszna nerwu błędnego → muszla małżowiny, ponadto nerwy uszne przednie od nerwu uszno-skroniowego ( V₃ ) i nerw uszny wielki.

• unerwienie przewodu słuchowego zewnętrznego: - pochodzi od n. trójdzielnego ( V ) i n. błędnego ( X )

1. n. przewodu słuchowego zewnętrznego od n. uszno-skroniowego ( V₃ ) unerwia przednią i górną ścianę przewodu.

2. gałąź uszna nerwu błędnego unerwia ścianę dolną i tylną przewodu ( dlatego też dotyk przewodu może czasem wywołać napady kaszlu, kichania a nawet wymioty i zaburzenia czynności serca ).

Ucho środkowe ( auris media )

• zbudowane jest z:

1. jamy bębenkowej - mieszczącej się w kości skroniowej, między uchem wewnętrznym a zewnętrznym;

2. błony bębenkowej - położonej na granicy między jamą bębenkową a uchem zewnętrznym;

3. trąbki słuchowej - która łączy jamę bębenkową z częścią nosową gardła;

4. przestrzeni powietrznych - jamy sutkowej i komórek sutkowych, położonych do tyłu od jamy bębenkowej

• wszystkie te części są powietrzne, jedynie trąbka słuchowa, a ściślej jej część chrzęstna ma światło zamknięte i otwiera się jedynie okresowo podczas połykania lub ziewania.

• granicę między uchem zewnętrznym a uchem środkowym ( jamą bębenkową ) stanowi błona bębenkowa.

Błona bębenkowa ( membrana tympani )

- stanowi granicę między uchem zewnętrznym a środkowym, Ma kształt owalny ( 10 - 11 mm. na 9 mm. ) i grubość 0,1 mm.. Jest błoną szarawą, nieco przezroczystą, dzięki czemu widoczne są przez nią niektóre twory jamy bębenkowej. Całym swym obwodem jest połączona z kością. Jej większy odcinek dolny, tzw. część napięta ( pars tensa ), przytwierdzona jest do bruzdy bębenkowej części bębenkowej kości skroniowej, pierścieniem włóknisto-chrzęstnym ( anulus fibrocartilagineus ). Mały, górny odcinek błony przyczepia się do wcięcia bębenkowego części łuskowej kości skroniowej - ta część błony bębenkowej jest cieńsza od pozostałej, dlatego też jest bardziej wiotka, tworzy tzw. część wiotką ( pars flaccida = membrana Shrapnelli ). Część ta zakrywa głowę młoteczka. Granicę między częścią wiotką a napiętą błony bębenkowej stanowi delikatna smuga, tzw. prążek błony bębenkowej przedni i tylny ( stria membranae tympani anterior et posterior ). Na tej granicy widoczne jest nieznaczne uwypuklenie błony na zewnątrz, wywołane przez wyrostek boczny młoteczka, jest to tzw. wyniosłość młoteczkowa ( prominentia mallearis ). Od miejsca tego schodzi ku dołowi i tyłowi biaława smuga, wywołana przyczepem rękojeści młoteczka → prążek młoteczka ( stria mallearis ). Koniec rękojeści młoteczka wciąga błonę bębenkową, w części środkowej, do wewnątrz, wywołując lejkowate wpuklenie - pępek błony bębenkowej ( umbo membranae tympani ), podczas gdy pozostała część błony jest nieco uwypuklona na zewnątrz. Dla lepszej orientacji zwłaszcza przy zabiegach wykonywanych na błonie bębenkowej, dzielimy ją na cztery kwadranty ( ćwiartki ). Linia łącząca pępek z wyniosłością młoteczkową oraz druga prostopadła do niej, biegnąca przez pępek dzieli błonę bębenkową na cztery nierówne ćwiartki. Ćwiartki dolne są mniejsze od górnych, a obie tylne są większe od przednich. Dwie górne ćwiartki ( przednia i tylna ) tworzą okolicę nadpępkową ( regio supraumbilicalis ) błony bębenkowej; dwie dolne stanowią okolicę podpępkową ( regio infraumbilicalis ). Położenie kosteczek słuchowych odpowiada tylnej ćwiartce okolicy nadpępkowej, toteż aby nie uszkodzić kosteczek lub nawet ściany błędnika, nacięcie błony bębenkowej ( paracentesis ) dokonuje się w tylno-dolnym kwadrancie. Przy oglądaniu wziernikiem ucha u osoby żywej widzimy przy sztucznym oświetleniu stożek świetlny ( refleks świetlny = refleks trójkątny ). Wierzchołek trójkąta leży w pępku błony bębenkowej, podstawa ( szerokości 1,5 - 2 mm. ) w pobliżu obwodu, ale nie dochodzi do niego ( wysokość stożka 2,5 mm. ). Stożek ten istotny przy rozpoznawaniu chorób ucha środkowego jest zjawiskiem optycznym a nie strukturą anatomiczną. Oprócz tego refleksu prawie zawsze występuje jeszcze drugi, jako wąska smuga połyskująca wzdłuż przednio-dolnego brzegu błony bębenkowej - refleks rowkowy.

- położenie: błona bębenkowa nie jest ustawiona pionowo, lecz pochylona ku dołowi i do przodu. Z płaszczyzną poziomą tworzy kąt 45 - 60°, otwarty na zewnątrz ( kąt inklinacji ). Z płaszczyzną pośrodkową zaś tworzy kąt około 50 °, otwarty ku tyłowi ( kąt deklinacji ). U noworodka oba te kąty są mniejsze niż u dorosłego, dlatego mówimy o podnoszeniu się błony bębenkowej po urodzeniu.

- błona bębenkowa zbudowana jest z trzech warstw: zewnętrznej cienkiej warstwy skórnej ( stratum cutaneum ), będącej przedłużeniem skóry przewodu słuchowego zewnętrznego. Nie posiada przydatków ( włosów, gruczołów ), wewnętrznej warstwy śluzowej ( stratum mucosum ) stanowiącej przedłużenie błony śluzowej jamy bębenkowej i środkowej warstwy, czyli blaszki właściwej ( lamina propria ). Ta ostatnia występuje wyłącznie w części napiętej błony bębenkowej, a brak jej w części wiotkiej.

- naczynia i nerwy zaopatrujące błonę bębenkową dochodzą do niej zarówno od strony jamy bębenkowej jak i od przewodu słuchowego zewnętrznego.

• unaczynienie tętnicze:

- od zewnątrz - t. zewnętrzna rękojeści ( a. manubrii externa ) od t. usznej głębokiej od t. szczękowej;

- od wewnątrz - gałęzie t. bębenkowej przedniej od t. szczękowej

• unaczynienie żylne - żyły towarzyszą tętnicom, wcześniej tworząc sploty żylne

• chłonka odpływa do węzłów chłonnych przed i zamałżowinowych

• unerwienie warstwy skórnej

- n. przewodu słuchowego zewnętrznego ( n. meatus acustici externi ) - gałąź n. uszno-skoroniowego ( V₃ ).

- gałęzie od gałęzi usznej nerwu błędnego - to unerwienie tłumaczy powstanie odruchu kaszlowego przy drażnieniu skóry przewodu słuchowego zewnętrznego;

• unerwienie warstwy śluzowej - pochodzi ze splotu bębenkowego, z którego wychodzą gałęzie bębenkowe

- znaczenie błony bębenkowej

1. bierze udział w przewodzeniu fal dźwiękowych

2. oddziela ucho zewnętrzne od środkowego.

Przewodnictwo słuchowe - drogi przewodzenia fal dźwiękowych do narządu spiralnego (ucha wewnętrznego)

- dźwięki dochodzą do narządu spiralnego (ucha wewnętrznego) dwiema drogami: powietrzną i kostną, stąd mówi się o dwóch rodzajach przewodnictwa słuchowego, tj. o przewodnictwie słuchowym powietrznym i kostnym.

• przewodnictwo słuchowe powietrzne - małżowina uszna wychwytuje fale dźwiękowe, kierując je do przewodu słuchowego zewnętrznego, gdzie fale dźwiękowe uderzają w błonę bębenkową wprowadzając ją w drgania. Częściowo fale te odbijają się z powrotem do przewodu słuchowego zewnętrznego, a pozostała część przechodzi przez ucho środkowe wprawiając w drgania łańcuch kosteczek słuchowych i głównie tą drogą dochodzi do okienka przedsionka; poza tym drogą powietrzną przez jamę bębenkową fale dźwiękowe docierają bezpośrednio do okienka ślimaka. U osobników z normalnym narządem słuchu przewodzenie fal dźwiękowych drogą kosteczek słuchowych ma o wiele większe znaczenie niż drogą powietrzną jamy bębenkowej. Wyżej opisana droga fal dźwiękowych to tzw. przewodnictwo powietrzne, droga ta prowadzi przez ucho zewnętrzne do ucha środkowego i tam rozdziela się na ww. kierunki.

• przewodnictwo słuchowe kostne - drgania fal głosowych docierają do ucha wewnętrznego przez kości czaszki.

• według Bochenka można wyróżnić przewodnictwo:

1. kosteczkowe - przez kosteczki ucha środkowego;

2. powietrzne - przez powietrze jamy bębenkowej;

3. kostne - przez kości czaszki.

Jama bębenkowa ( cavum tympani )

- jest szczelinowatą przestrzenią powietrzną, leżącą w części skalistej kości skroniowej i wysłaną błoną śluzową. Ustawiona jest prawie pionowo i z płaszczyzną pośrodkową tworzy kąt około 45°. Jej kształt można porównać do dwuwklęsłej soczewki, której obie szerokie powierzchnie boczna i przyśrodkowa ustawione są pionowo;

- w jamie bębenkowej wyróżnia się sześć ścian:

1. górną czyli pokrywkową ( paries tegmentalis );

2. dolną czyli żyły szyjnej ( paries jugularis );

3. przyśrodkową czyli błędnikową ( paries labirinthicus );

4. boczną czyli błoniastą ( paries membranacea );

5. przednią czyli szyjno-tętniczą ( paries caroticus );

6. tylną czyli sutkową ( paries mastoideus ).

1. Ściana górna - pokrywkowa

• stanowi strop jamy bębenkowej, utworzona jest przez blaszkę kostną tzw. pokrywkę jamy bębenkowej ( tegmen tympani );

• na ścianie tej rozpoczyna się część górna kanalika bębenkowego zwana też kanałem n. skalistego mniejszego;

• ściana ta często zawiera małe pneumatyczne jamki kostne wysłane błoną śluzową, tzw. komórki pokrywkowe

2. Ściana dolna - żyły szyjnej

• jest węższa od górnej, tworzy dno jamy bębenkowej ( solum tympani ), odpowiada ona dolnej powierzchni piramidy i graniczy z boczną częścią dołu szyjnego;

• na ścianie tej znajduje się ujście części dolnej kanalika bębenkowego;

• na granicy ze ścianą tylną znajduje się często nieregularna wyniosłość rylcowata ( prominentia styloidea s. Politzeri ), odpowiadająca górnemu końcowi wyrostka rylcowatego;

• zawiera drobne pneumatyczne jamki - komórki bębenkowe ( cellulae tympanicae ).

3. Ściana przyśrodkowa - błędnikowa

• oddziela jamę bębenkową od ucha wewnętrznego, stanowiąc zarazem ścianę boczną ucha wewnętrznego;

• w swym środkowym odcinku uwypukla się ku jamie bębenkowej, tworząc wzgórek ( promontorium ), wywołany zakrętem podstawnym ślimaka, stąd inna nazwa - wyniosłość ślimakowa ( eminentia cochlearis)

• na wzgórku, pod błoną śluzową, leży splot bębenkowy;

• do przodu od wzgórka biegnie prawie pionowo bruzda wzgórka ( sulcus promontorii ), łączy ona część górną i dolną kanalika bębenkowego;

• część tylna wzgórka przedziela dwa dołki:

1. górny - dołek okienka przedsionka ( fossula fenestrae vestibuli ) na dnie którego leży okienko przedsionka ( fenestra vestibuli ), zwane również okienkiem owalnym ( fenestra ovalis ) → prowadzi ono do przedsionka błędnika kostnego. Okienko to zamyka podstawa strzemiączka, na brzegu otworu umocowana więzadłem pierścieniowatym strzemiączka ( ligamentum anulare stapedis ) = więzozrost bębenkowo-strzemiączkowy.

2. dolny - dołek okienka ślimaka ( fossula fenestrae cochleae ), na dnie którego leży okienko ślimaka ( fenestra cochleae ) zwane też okienkiem okrągłym ( fenestra rotunda ) → prowadzi ono do ślimaka - ściśle do części początkowej podstawnego zakrętu ślimaka ( do schodów bębenka ). Okienko ślimaka zamknięte jest błoną bębenkową wtórną - nie skostniałą częścią pierwotnej torebki mezodermalnej błędnika błoniastego.

• powyżej okienka przedsionka są dwie wyniosłości:

3. wyniosłość kanału nerwu twarzowego ( prominentia canalis facialis ) - wskutek ubytków w ścianie kanału nerwu twarzowego, przy stanach ropnych ucha środkowego może dojść do uszkodzenia n. VII.

4. wyniosłość kanału półkolistego bocznego ( eminentia canalis semicircularis lateralis ) - leży powyżej w/w, równolegle.

4. Ściana boczna - błoniasta

• utworzona jest w przeważającej części przez błonę bębenkową, tylko mały dolny oraz nieco większy górny odcinek tej ściany jest kostny;

• na tej podstawie całą jamę bębenkową można podzielić na trzy części:

1. część środkowa ( mesotympanium ) - ma ścianę boczną utworzoną przez błonę bębenkową;

2. część górna ( epitympanium ), czyli zachyłek nadbębenkowy ( recessus epitympanicus ) - znacznie mniejsza od poprzedniej, jest ograniczona z boku przez zgrubiałą część łuski kości skroniowej. Zachyłek ten wejściem do jamy przechodzi ku tyłowi w jamę sutkową .

3. część dolna ( hypotympanium ), czyli zachyłek podbębenkowy ( recessus hypotympanicus ) - najmniejszy, leży poniżej dolnego brzegu błony bębenkowej.

5. Ściana przednia - szyjno-tętnicza

• jest blaszką kostną, wysokości około 4 mm, która oddziela jamę bębenkową od kanału tętnicy szyjnej.

• w górnej części tej ściany leży ujście bębenkowe kanału mięśniowo-trąbkowego. Kanał ten jest przedzielony kostną przegrodą na: półkanał mięśnia napinacza błony bębenkowej i leżący pod nim półkanał trąbki słuchowej. Przegroda ta rozciąga się nad wzgórkiem i kończy się tuż przed okienkiem przedsionka, powyżej wzgórka, wyrostkiem ślimakowatym ( processus cochleariformis );

• w dolnej części tej ściany leży ujście zwykle dwóch drobnych kanalików szyjno-bębenkowych.

6. Ściana tylna - sutkowa

• w części górnej tej ściany znajduje się trójkątny otwór - wejście do jamy ( aditus ad antrum ), które prowadzi do jamy sutkowej ( antrum mastoideum ), a z niej do komórek sutkowych ( cellulae mastoideae );

• przy brzegu dolnym wejścia do jamy leży dół kowadełka ( fossa incudis ) dla odnogi krótkiej tej kosteczki;

• poniżej dołu leży mała stożkowata wyniosłość piramidowa ( eminentia piramidalis ), zawierająca wewnątrz mięsień strzemiączkowy ( musculus stapedius ). Na szczycie tej wyniosłości leży mały otworek przez który wychodzi z kości ścięgno tego mięśnia.

• z boku od wyniosłości piramidowej, w kącie między ścianą błoniastą a sutkową, leży otwór bębenkowy kanalika struny bębenkowej ( apertura tympanica canaliculi chordae tympani ). Kanalik ten łączy kanał nerwu twarzowego z jamą bębenkową.

• na granicy ze ścianą żyły szyjnej leży wyniosłość rylcowata ( eminentia styloidea s. Politzeri ).

Komunikacja jamy bębenkowej

• ściana górna

1. rozpoczyna się część górna kanalika bębenkowego = kanał nerwu skalistego mniejszego

wchodzi: tętnica bębenkowa górna od tętnicy oponowej środkowej;

wychodzi: nerw skalisty mniejszy;

• ściana dolna

1. ujście części dolnej kanalika bębenkowego

wchodzi: tętnica bębenkowa dolna od tętnicy gardłowej wstępującej;

nerw bębenkowy od zwoju dolnego nerwu językowo-gardłowego ( IX );

• ściana przyśrodkowa - posiada dwa otwory prowadzące do ucha wewnętrznego

1. górny - okienko przedsionka - łączące jamę bębenkową z przedsionkiem;

2. dolny - okienko ślimaka - łączące jamę bębenkową z częścią początkową zakrętu podstawnego ślimaka, (schodami bębenka).

• ściana boczna - lita utworzona przez błonę bębenkową;

• ściana przednia

1. kanaliki szyjno-bębenkowe - łączące jamę bębenkową z kanałem tętnicy szyjnej wewnętrznej

wchodzą: nn. szyjno-bębenkowe ze splotu szyjno-tętniczego wewn., dochodzące do splotu bębenkowego

gałąź szyjno-bębenkowa tętnicy szyjnej wewnętrznej

2. szczelina skalisto-bębenkowa - łączy jamę bębenkową z dołem podskroniowym

przechodzą: t.bębenkowa przednia (od t.szczękowej) z towarzyszącą ż.bębenkową przednią

więzadło przednie młoteczka ( biegnie od kolca kości klinowej )

struna bębenkowa

3. kanał mięśniowo-trąbkowy - łączy jamę bębenkową z powierzchnią zewnętrzną podstawy czaszki

przechodzą: trąbka słuchowa i mięsień napinacz błony bębenkowej

• ściana tylna

1. wejście do jamy sutkowej

2. otwór bębenkowy kanalika struny bębenkowej - wchodzą: struna bębenkowa i tętnica bębenkowa tylna od tętnicy rylcowo-sutkowej

3. otwór dla nerwu strzemiączkowego - u podstawy wyniosłości piramidowej

Zawartość jamy bębenkowej

1. kosteczki słuchowe wraz z ich więzadłami i mięśniami (ścięgna mm. strzemiączkowego i napinacza bł. bębenkowej)

2. tętnice bębenkowe górna, dolna, przednia i tylna;

3. gałąź szyjno-bębenkowa od tętnicy szyjnej wewnętrznej;

4. gałęzie sutkowe od tętnicy rylcowo-sutkowej ( dla błony śluzowej komórek sutkowych );

5. gałęzie skalisto-łuskowe ( rami petrosquamosi ) od gałęzi skalistej tętnicy oponowej środkowej ( dla trąbki słuchowej oraz zachyłka nadbębenkowego );

6. żyły towarzyszące tętnicom;

7. struna bębenkowa

8. nerw mięśnia napinacza błony bębenkowej ( nervus musculi tensoris membranae tympanici ) - odchodzi od nerwu skrzydłowego przyśrodkowego od nerwu żuchwowego;

9. gałąź łącząca ze splotem bębenkowym ( ramus communicans cum plexu tympanico ) - odchodzi od zwoju kolanka nerwu twarzowego ( rzadko od nerwu skalistego większego ), przez sklepienie wstępuje do jamy bębenkowej, gdzie łączy się ze splotem bębenkowym nerwu językowo-gardłowego ( IX ). Gałąź ta prowadzi włókna biegnące następnie do zwoju usznego drogą nerwu skalistego mniejszego.

10. nerwy szyjno-bębenkowe - są to włókna współczulne ze splotu szyjno-tętniczego wewnętrznego;

11. nerw bębenkowy - odchodzi od zwoju dolnego nerwu językowo-gardłowego ( IX ). Prowadzi wydzielnicze włókna przywspółczulne przeznaczone dla ślinianki przyusznej i gruczołów policzkowych, oraz włókna czuciowe z błony śluzowej jamy bębenkowej i trąbki słuchowej.

12. splot bębenkowy i nerwy z niego wychodzące;

13. błona śluzowa - wyściela i otacza wszystkie twory, tworząc liczne fałdy i zachyłki w jamie bębenkowej;

14. p o w i e t r z e;

Kosteczki słuchowe

- są to młoteczek, kowadełko i strzemiączko;

- leżą w górnej części jamy bębenkowej i łączą błonę bębenkową ze ścianą błędnikową jamy bębenkowej. W łańcuchu kosteczek, młoteczek tworzy człon zewnętrzny, jest on częściowo zrośnięty z błoną bębenkową. Kowadełko jest członem pośrednim, a strzemiączko zamykające okienko przedsionka stanowi człon przyśrodkowy

• młoteczek (malleus)

- przypomina kształtem lekko zagiętą maczugę,

- wyróżnia się w nim: głowę - na górnym końcu, szyjkę, która ku dołowi przechodzi w rękojeść oraz dwa wyrostki odchodzące od szyjki: przedni ( dłuższy ) i boczny ( krótszy ).

• kowadełko (incus)

- przypomina kształtem dolny ząb trzonowy z dwoma mocno rozstawionymi korzeniami;

- wyróżnia się w nim: trzon, odnogę długą - zakończoną wyrostkiem soczewkowatym ( processus lenticularis ) i odnogę krótką;

• strzemiączko (stapes)

- wyróżnia się w nim: głowę, dwie odnogi, przednią, tylną, podstawę - kształtu nerkowatego, przystosowanego do kształtu okienka przedsionka.

Połączenia kosteczek słuchowych

• ze ścianami jamy bębenkowej kosteczki słuchowe połączone są za pomocą łącznotkankowych pasemek więzadłowych, natomiast wzajemnie łączą się stawowo.

• wyróżniamy:

- staw kowadełkowo-młoteczkowy ( art. incudomallearis ) - łączy głowę młoteczka z trzonem kowadełka

- staw kowadełkowo-strzemiączkowy ( art. incudostapedia ) łączy odnogę długą kowadełka z głową strzemiączka.

• nie są to stawy w ścisłym tego słowa znaczeniu, lecz raczej chrząstkozrosty, budową podobne do spojenia łonowego. Jedynie w stawie kowadełkowo-młoteczkowym zaznacza się szczelina stawowa, której w stawie kowadełkowo-strzemiączkowym nie ma prawie nigdy.

• ruchomość kosteczek słuchowych względem siebie jest bardzo mała z powodu budowy zarówno samych połączeń jak i pasm więzadłowych, które ograniczają zakres ruchów.

Mięśnie kosteczek słuchowych

• ruchami kosteczek słuchowych zawiadują dwa mięśnie poprzecznie prążkowane:

• mięsień napinacz błony bębenkowej;

• mięsień strzemiączkowy;

• mają one wpływ na przewodzenie drgań akustycznych przez kosteczki;

M. napinacz błony bębenkowej (m. tensor tympani)

• rozpoczyna się: na części skalistej kości skroniowej u ujścia zewnętrznego kanału mięśniowo-trąbkowego; na kolcu kości klinowej i tylnym brzegu skrzydła większego oraz górnej powierzchni chrząstki trąbki słuchowej;

• ścięgno tego mięśnia wchodzi do jamy bębenkowej przez półkanał mięśnia napinacza błony bębenkowej, zawija się wokół wyrostka ślimakowatego ( zakończenie blaszki kostnej dzielącej kanał mięśniowo-trąbkowy ), odchyla się pod kątem prostym w bok i biegnie poprzecznie przez jamę bębenkową, kończy się dochodząc do górnego odcinka rękojeści młoteczka;

• mięsień ten napina błonę bębenkową jak i więzadło osiowe ( część więzadła przedniego i bocznego młoteczka leżąca w tej samej linii prostej ), jednocześnie dociska strzemiączko do okienka przedsionka co powoduje zwiększenie ciśnienia przychłonki w błędniku → zwiększa wrażliwość na drgania i tym samym ostrość słuchu;

• odruchowy skurcz mięśnia następuje przy wysokich dźwiękach;

• unerwiony jest przez nerw mięśnia napinacza błony bębenkowej - gałąź nerwu żuchwowego ( V₃ ) - przez portio minor nervi trigemini, bo powstał jako odszczepiona część mięśnia skrzydłowego przyśrodkowego.

M. strzemiączkowy (m. stapedius)

• rozpoczyna się na tylnej ścianie jamy bębenkowej, wewnątrz wyniosłości piramidowej, którą wypełnia;

• ścięgno tego mięśnia wychodzi z kości na wierzchołku tej wyniosłości, kieruje się ku dołowi, przodowi i przyśrodkowo, dochodząc do tylnej odnogi strzemiączka w pobliżu głowy;

• mięsień ten pociąga głowę strzemiączka, a podstawa cofa się nieco z okienka, to powoduje spadek ciśnienia w błędniku ( działa antagonistycznie do poprzedniego ). Stabilizując strzemiączko utrudnia jego drgania i osłabia ostrość słuchu;

• unerwiony przez nerw strzemiączkowy od n. twarzowego ( porażenie n. strzemiączkowego - zwykle łącznie z innymi gałęziami n. twarzowego - powoduje nadmierną wrażliwość na podniety słuchowe - hyperacusis );

Splot bębenkowy ( plexus tympanicus )

• leży na wzgórku jamy bębenkowej pod błoną śluzową;

• powstaje przez wymieszanie włókien nerwowych pochodzących od:

1. nerwu bębenkowego od nerwu językowo-gardłowego;

2. gałęzi łączącej ze splotem bębenkowym od nerwu twarzowego;

3. nerwów szyjno-bębenkowych ( najczęściej dwa: górny i dolny );

4. ewentualnie włókien nerwu błędnego dochodzących do splotu drogą nerwu bębenkowego;

• splot ten posiada małe grupy zwojowych komórek wielobiegunowych autonomicznych;

• ze splotu wychodzą:

1. gałęzie bębenkowe ( rami tympanici ) do błony śluzowej jamy bębenkowej i komórek sutkowych oraz powierzchni przyśrodkowej błony bębenkowej;

2. gałąź trąbkowa ( ramus tubarius ) do błony śluzowej trąbki słuchowej

3. gałąź do okienka przedsionka;

4. gałąź do okienka ślimaka;

5. nerw skalisty mniejszy ( nervus petrosus minor ) - jest przedłużeniem splotu bębenkowego, a zwłaszcza nerwu bębenkowego. Jamę bębenkową opuszcza przez górny odcinek kanalika bębenkowego i przez rozwór kanału nerwu skalistego mniejszego, czyli przez otwór górny kanalika bębenkowego, wchodzi do dołu środkowego czaszki, gdzie biegnie w bruździe nerwu skalistego mniejszego, kierując się ku przodowi i dołowi pod oponą twardą mózgu. Przebija chrząstkozrost klinowo-skalisty, w obrębie szczeliny klinowo-skalistej wychodzi z jamy czaszki do dołu podskroniowego, gdzie dochodzi do zwoju usznego, stanowiąc jego korzeń przywspółczulny. W pobliżu rozworu kanału nerwu skalistego mniejszego przyjmuje on gałąź od nerwu twarzowego. Nerw ten przewodzi głównie przedzwojowe włókna przywspółczulne dla ślinianki przyusznej oraz dla gruczołów policzkowych, pochodzące głównie z nerwu bębenkowego.

Błona śluzowa jamy bębenkowej

• jamę bębenkową wyściela cienka, różowa błona śluzowa, która wnika tu z gardła przez trąbkę słuchową, pokrywa błonę bębenkową i rozciąga się dalej ku tyłowi do komórek sutkowych, odgraniczając poszczególne zachyłki jamy bębenkowej. Ze ścian jamy bębenkowej unosi się wytwarzając fałdy obejmujące kosteczki słuchowe wraz z ich stawami i więzadłami, ścięgna mięśni i strunę bębenkową.

• fałdy błony śluzowej - osobniczo bardzo zmienne i asymetryczne. Do najbardziej stałych zaliczamy: fałd struny bębenkowej ( plica chordae tympani ), czyli fałd młoteczkowy ( plica mallearis ), fałd kowadełka ( plica incudis ),fałd strzemiączka ( plica stapedis ) i fałd poprzeczny ( plica transversa ). Wymienione fałdy wraz z tworami które obejmują biorą udział w ograniczaniu zachyłków błony bębenkowej.

Zachyłki jamy bębenkowej

- zachyłek nadbębenkowy ( recessus epitympanicus ) - stanowi górno-tylną część jamy bębenkowej, sięgającą od jej sklepienia do wysokości ścięgna mięśnia napinacza błony bębenkowej; zawiera on głowę młoteczka oraz trzon kowadełka. Do przodu i ku dołowi uchodzi do środkowej części jamy bębenkowej.

- zachyłek górny błony bębenkowej ( recessus membranae tympani superior ) - zwany jamą Prusaka, ograniczony jest od strony przyśrodkowej przez szyjkę młoteczka i trzon kowadełka, z boku przez część wiotką błony bębenkowej. Strop jest zarazem dnem zachyłka nadbębenkowego. Uchodzi do zachyłka tylnego błony bębenkowej lub wprost do jamy bębenkowej, a niekiedy wprost do zachyłka nadbębenkowego.

- zachyłek przedni błony bębenkowej ( recessus membranae tympani anterior ) - położony jest między błoną bębenkową a przednim fałdem młoteczkowym. Otwiera się ku dołowi.

- zachyłek tylny błony bębenkowej ( recessus membranae tympani posterior ) - położony jest między błoną bębenkową a tylnym fałdem młoteczkowym. Otwiera się ku dołowi, u stropu ma niekiedy otwór prowadzący do zachyłka górnego błony bębenkowej.

Trąbka słuchowa ( tuba auditiva s. tuba pharyngeotympanica s. Eustachius )

- jest przewodem kostno-chrzęstnym, łączącym jamę bębenkową z gardłem, długości 35 - 40 mm. Rozpoczyna się w przedniej ścianie jamy bębenkowej, ujściem bębenkowym ( ostium tympanicum ), biegnie skośnie od góry, tyłu i strony bocznej ku dołowi, przodowi i przyśrodkowo i kończy się w nosowej części gardła, na jej ścianie bocznej, na wysokości małżowiny nosowej dolnej, ujściem gardłowym ( ostium pharyngeum ). Odpowiednio do budowy ścian w trąbce słuchowej wyróżniamy boczną część kostną ( pars ossea tubae auditivae ) oraz przyśrodkową część chrzęstną ( pars cartilaginea tubae auditivae ). Obie te części tworzą kąt rozwarty, otwarty ku dołowi. Granica między częścią chrzęstną i kostną jest najwęższym miejscem - cieśnią trąbki słuchowej ( isthmus tubae auditivae ). Część kostna - długości około 12 mm, stanowi prawie 1/3 długości całej trąbki, leży ona w kącie między częścią skalistą a częścią łuskową kości skroniowej, w dolnym piętrze kanału mięśniowo-trąbkowego, tj. w półkanale trąbki słuchowej ( semicanalis tubae auditivae ) piramidy kości skroniowej. Część chrzęstna - długości około 24 mm, stanowi więc 2/3 długości całej trąbki. Jest ona utworzona przez chrząstkę trąbki ( cartilago tubae ), która nie stanowi zamkniętego przewodu lecz tworzy rynienkę chrzęstną otwartą ku dołowi i bocznie. Górny brzeg chrząstki jest haczykowato załamany, dzięki czemu powstaje rynienka chrzęstna u dołu i boku szeroko otwarta, w której możemy wyróżnić większą blaszkę przyśrodkową ( lamina medialis ) i mniejszą blaszkę boczną ( lamina lateralis ). Rynienka ta jest uzupełniona w zamknięty przewód przez blaszkę błoniastą trąbki ( lamina membranacea tubae auditivae ). Na część blaszki błoniastej oraz na sąsiednią blaszkę boczną chrząstki zachodzi przyczep początkowy ścięgna mięśnia napinacza podniebienia miękkiego. Dlatego mięsień ten kurcząc się np. podczas połykania odciąga ścianę boczną trąbki od przyśrodkowej i rozszerza jej światło. Przy ujściu gardłowym z przyśrodkowej blaszki chrząstki trąbki odchodzi część mięśnia podniebienno-gardłowego, zwana mięśniem trąbkowo-gardłowym ( musculus salpingopharyngeus ).Przy ujściu gardłowym trąbki słuchowej, w obrębie wału trąbkowego ( torus tubarius ) leży migdałek trąbkowy ( tonsilla tubaria ).

- znaczenie trąbki słuchowej polega na doprowadzaniu powietrza z gardła do jamy bębenkowej w celu utrzymania równowagi ciśnienia wewnątrz i na zewnątrz błony bębenkowej → wyrównanie ciśnienia w jamie bębenkowej z ciśnieniem atmosferycznym oraz odprowadzaniu śluzu i innych wydzielin z ucha środkowego do gardła

Unaczynienie tętnicze jamy bębenkowej

- t. bębenkowa przednia (a. tympanica anterior) od t. szczękowej, biegnie ze struną bębenkową i wchodzi do jamy bębenkowej przez szczelinę skalisto-bębenkową. Zaopatruje głównie bł. śluzową przedniej ściany jamy bębenkowej, ujście bębenkowe trąbki słuchowej oraz częściowo powierzchnię przyśrodkową bł. bębenkowej;

- t. bębenkowa tylna ( a. tympanica posterior ) od t. rylcowo-sutkowej, wnika od tyłu przez otwór rylcowo-sutkowy do kanału nerwu twarzowego i dalej przez kanalik struny bębenkowej w jej towarzystwie wychodzi do jamy bębenkowej, zaopatrując głównie jej tylną ścianę;

- t. bębenkowa górna ( a. tympanica superior ) od tętnicy oponowej środkowej od tętnicy szczękowej wchodzi do jamy bębenkowej przez część górną kanalika bębenkowego = kanału nerwu skalistego mniejszego;

- t. bębenkowa dolna ( a. tympanica inferior ) od t. gardłowej wstępującej wchodzi do jamy bębenkowej przez dolną część kanalika bębenkowego;

- wszystkie cztery tętnice bębenkowe oraz gałęzie szyjno-bębenkowe od tętnicy szyjnej wewnętrznej wytwarzają w błonie śluzowej gęstą sieć tętniczą.

- oprócz wymienionych tętnic: g. strzemiączkowa od tętnicy rylcowo-sutkowej zaopatruje mięsień strzemiączkowy, gałęzie sutkowe od tętnicy rylcowo-sutkowej unaczyniają błonę śluzową komórek sutkowych.

Odpływ krwi żylnej - żyły ucha środkowego towarzyszą tętnicom, a główny odpływ krwi prowadzi do: splotu skrzydłowego, żył oponowych środkowych, zatoki skalistej dolnej i opuszki żyły szyjnej wewnętrznej;

Odpływ chłonki z ucha środkowego - naczynia chłonne w błonie śluzowej tworzą sieć, która łączy się z siecią naczyń chłonnych ucha zewnętrznego i prowadzi chłonkę do węzłów chłonnych przed i zausznych.

Unerwienie - pochodzi od splotu bębenkowego.

Ucho wewnętrzne ( auris interna ) - błędnik ( labyrinthus )

- zawiera nabłonki zmysłowe dla narządu ślimakowego ( słuchu ) oraz dla narządu przedsionkowego czynnościowo związanego ze stanem równowagi. Mieści się ono w części skalistej kości skroniowej. Wyróżniamy w nim ścianę kostną → błędnik kostny oraz jego zawartość → błędnik błoniasty. Z błędnikiem kostnym ściśle związany jest przewód słuchowy wewnętrzny. Błędnik błoniasty zawarty w błędniku kostnym wypełniony jest płynem zwanym śródchłonką ( endolympha ). Przestrzeń między błędnikiem kostnym a błoniastym nazywa się przestrzenią przychłonkową ( spatium perilymphaticum ) i wypełniona jest przychłonką ( perilympha ).

Błędnik kostny ( labyrinthus osseus )

- jest układem jam i kanałów położonych w części skalistej kości skroniowej i zawierających błędnik błoniasty oraz przestrzenie przychłonkowe. Zbudowany jest z części środkowej - przedsionka, ślimaka - położonego do przodu od niego i zawierającego narząd słuchu oraz kanałów półkolistych - położonych ku tyłowi od przedsionka, które wraz z przedsionkiem służą do zachowania równowagi.

Przedsionek ( vestibulum )

- jest częścią środkową błędnika kostnego a zarazem „przedsionkiem” dla dwóch różnych struktur; z przodu wiedzie do ślimaka, z tyłu do kanałów półkolistych. Jest jamą nieregularnego kształtu, ściana przyśrodkowa i boczna są największe i łukowato przechodzą jedna w drugą w górze i z przodu. W bocznej ścianie, która odpowiada przyśrodkowej ścianie jamy bębenkowej znajduje się okienko przedsionka ( fenestra vestibuli ) - zamknięte przez podstawę strzemiączka i okienko ślimaka ( fenestra cochleae ) - zamknięte błoną bębenkową wtórną. Znaczna część ściany przyśrodkowej przedsionka tworzy przegrodę między nim a przewodem słuchowym wewnętrznym, jako tylny odcinek dna tego przewodu. Pionowo przebiegający grzebień przedsionka ( crista vestibuli ) dzieli ścianę przyśrodkową na dwa zagłębienia: przednie - zachyłek kulisty ( recessus sphericus ), w którym mieści się woreczek błędnika błoniastego, tylne - zachyłek eliptyczny ( recessus ellipticus ), w którym leży łagiewka. Schodząc ku dołowi grzebień ten dzieli się na dwie listewki obejmujące kolejne wgłębienie - zachyłek ślimakowy ( recessus cochlearis ) dla kątnicy przedsionkowej ( cecum vestibulare ) - ślepy początek przewodu ślimakowego - błędnika błoniastego. Koniec górny tego grzebienia zagina się ku ścianie bocznej nad okienko przedsionka i grubieje tworząc piramidę przedsionka ( pyramis vestibuli ). W ścianie przyśrodkowej znajdują się ponadto grupy drobnych otworków, tzw. plamki sitkowate ( macluae cribrosae ). Przez te otworki przechodzą gałęzie nerwowe z błędnika błoniastego do przewodu słuchowego wewnętrznego, gdzie plamkom sitkowatym odpowiadają otworki w dnie przewodu, w górnym i dolnym polu przedsionkowym oraz otwór pojedynczy. W dolnej części zachyłka eliptycznego znajduje się otwór wewnętrzny wodociągu przedsionka

- wodociąg przedsionka jest kanałem kostnym długości 5 - 7 mm, o średnicy 0,25 mm. Uchodzi on na tylnej ścianie piramidy otworem zewnętrznym wodociągu przedsionka. W wodociągu przedsionka znajduje się przewód śródchłonki, przewód przychłonki ( jeden z kilku ), żyła kanalika wodociągu przedsionka oraz drobna tętniczka.

Kanały półkoliste kostne ( canales semicirculares ossei )

- przedni, tylny i boczny - położone są ku tyłowi i ku górze od przedsionka. Są one ustawione w trzech prostopadłych do siebie płaszczyznach, przy czym kanały boczne jednej i drugiej strony leżą w tej samej płaszczyźnie zbliżonej do płaszczyzny poziomej, podczas gdy kanał półkolisty przedni prawego błędnika leży w tej samej płaszczyźnie co kanał półkolisty tylny lewego błędnika i odwrotnie. Każdy kanał zatacza mniej więcej 2/3 obwodu koła, którego średnica wynosi 0,8 cm. Średnica kanałów wynosi 1 - 1,5 mm, długość waha się w granicach 15 - 22 mm, najdłuższy jest kanał tylny, najkrótszy - boczny. Każdy kanał ma dwie odnogi. Jedna z nich ma wyraźne poszerzenie - bańkę kostną ( ampulla ossea ), odnoga ta ma nazwę odnogi bańkowej ( crus ampullare ). Druga odnoga nosi nazwę pojedynczej ( crus simplex ). Odnoga pojedyncza kanału przedniego łączy się z taką samą odnogą kanału tylnego w odnogę wspólną ( crus commune ). Dlatego wszystkie trzy kanały uchodzą do przedsionka nie sześcioma lecz pięcioma otworami. W kanale bocznym bańka łagodnie przechodzi w resztę kanału i do przedsionka, natomiast bańki kanałów przedniego i tylnego są wyraźniej zaznaczone, odgraniczając się od przedsionka listewkami kostnymi, tzw. grzebieniami bańkowymi przedsionka ( cristae ampullares vestibuli ). Łuk kanału przedniego tworzy na przedniej powierzchni piramidy kości skroniowej wyniosłość łukowatą. Łuk kanału bocznego tworzy na przyśrodkowej ścianie jamy bębenkowej wyniosłość kanału półkolistego bocznego.

Ślimak ( cochlea )

- leży do przodu od przedsionka. Ma postać stożkowatą, podobną do muszli ślimaka winniczka; odróżniamy w nim podstawę i szczyt. Podstawa ( basis cochleae), ustawiona jest prawie pionowo i skierowana do części przedniej dna przewodu słuchowego wewnętrznego. Ma ona liczne otworki - pasmo spiralne dziurkowane - dla części ślimakowej n. przedsionkowo-ślimakowego. Szczyt czyli osklepek ( cupula ), skierowany bocznie. W osi długiej ślimaka ( od podstawy do szczytu ) biegnie stożkowate wrzecionko ( modiolus ). Dookoła niego owija się kanał spiralny ślimaka ( canalis spiralis cochleae ), wytwarzając 2,5 do 2,75 zakrętu. Długość kanału spiralnego wynosi około 32 mm, średnica u podstawy 3 - 4 mm, stopniowo zwężając się. Kanał ten wychodzi z przedsionka z przodu i z dołu w przedłużeniu zachyłka kulistego i ślimakowego. Początek ten nazywamy otworem przedsionkowym ślimaka ( apertura vestibularis cochleae ), owija się 2,5 - 2,75 razy w skrętach coraz to krótszych i węższych, kończąc się ślepo zaokrąglonym osklepkiem ( cupula ). Wrzecionko zawiera kanaliki dla naczyń i nerwów zdążających do kanału spiralnego ślimaka, są to kanały podłużne wrzecionka ( canales longitudinales modioli ) - wśród nich kanał środkowy wrzecionka - i kanał spiralny wrzecionka ( canalis spiralis modioli ). W przejściu środkowego zakrętu kanału spiralnego w osklepkowy, właściwe wrzecionko kończy się i w jego przedłużeniu, ku szczytowi ślimaka biegnie blaszka wrzecionka ( lamina modioli ). Z powierzchni zewnętrznej wrzecionka do połowy światła kanału spiralnego wnika blaszka spiralna kostna ( lamina spiralis ossea ). W zakręcie górnym ślimaka blaszka spiralna kostna nie dochodzi do samego końca, lecz oddziela się od wrzecionka i kończy wolno, tworząc haczyk blaszki spiralnej ( hamulus laminae spiralis ), którego brzeg wklęsły otacza brzeg blaszki wrzecionka, ograniczając otwór kształtu półksiężycowatego - szparę osklepka ( helicotrema ). W dolnej, początkowej części pierwszego zakrętu ślimaka ze ściany zewnętrznej kanału spiralnego ślimaka do jego światła, naprzeciw blaszki spiralnej kostnej, wyrasta blaszka spiralna wtórna ( lamina spiralis secundaria ). Między wolnymi, zwróconymi do siebie brzegami obu blaszek znajduje się szczelina przedsionkowa (fissura vestibularis ), szerokości do 0,5 mm. W dalszych odcinkach kanału spiralnego blaszka spiralna wtórna zanika. Blaszka spiralna kostna dzieli niezupełnie kanał spiralny ślimaka na dwa przedziały zwane się schodami (scala). Przedział górny łączący się z przedsionkiem tworzy schody przedsionka (scala vestibuli), przedział dolny, który przez okienko ślimaka komunikuje się z jamą bębenkową to schody bębenka ( scala tympani ). Ten niezupełny podział kanału spiralnego na dwa piętra uzupełnia dopiero przewód ślimakowy ( ductus cochlearis ) - jest to część błędnika błoniastego rozpostarta między wargą bębenkową rąbka blaszki spiralnej kostnej a zewnętrzną ścianą kanału spiralnego. Przewód ten określany też bywa jako schody środkowe ( scala media ). W ten sposób schody przedsionka i schody bębenka są całkowicie od siebie oddzielone i łączą się ze sobą jedynie w obrębie osklepka, otworem zwanym szparą osklepka ( helicotrema ). Na początku schodów bębenka znajduje się otwór wewnętrzny kanalika ślimaka ( zawartość - przewód przychłonkowy ).

Przewód słuchowy wewnętrzny ( meatus acusticus internus )

- jest krótkim kanałem o długości około 1 cm., łączącym tylny dół czaszki z błędnikiem. Rozpoczyna się bocznie dnem przewodu słuchowego wewnętrznego ( fundus meatus acustici interni ), a kończy przyśrodkowo otworem słuchowym wewnętrznym ( porus acusticus internus ), położonym na tylnej ścianie piramidy kości skroniowej. Przez przewód ten przechodzi n. VII, n. VIII i naczynia błędnika ( tętnica i żyła ).

- dno przewodu słuchowego wewnętrznego zamknięte jest płytką kostną poprzebijaną licznymi otworkami, tworzy ona ścianę przyśrodkową przedsionka i ślimaka. Poziomy grzebień poprzeczny ( crista transversa ) dzieli dno na dwa nierówne, wgłębione pola: górne mniejsze i dolne większe. Wgłębienie górne dzieli się z kolei na leżące z przodu pole n. twarzowego ( area nervi facialis ) i leżące z tyłu pole przedsionkowe górne ( area vestibularis superior ), przebite licznymi małymi otworkami, które wiodą do przedsionka i zaczynają się tam jako plamka sitkowata górna ( macula cribrosa superior ), przechodzi przez nie n. łagiewkowo-bańkowy ( n. utriculoampullaris  ). Wgłębienie dolne dzieli się na: leżące do przodu pole ślimaka ( area cochleae ), które tworzy podstawę ślimaka. Ma ono liczne małe otworki układające się w wąski pasek spiralny zataczający półtora zakrętu zwane pasmem spiralnym dziurkowanym ( tractus spiralis foraminosus ) dla włókiem nerwu ślimakowego i leżące z tyłu pole przedsionkowe dolne ( area vestibularis inferior ), w którym znajduje się szereg małych otworków dla włókien nerwu woreczkowego ( nervus saccularis ) - odpowiada mu w przedsionku plamka sitkowata środkowa ( macula cribrosa media ). Ku tyłowi i poniżej tego pola znajduje się otwór pojedynczy ( foramen singulare ), któremu w przedsionku odpowiada plamka sitkowata dolna ( macula cribrosa inferior ). Przez otwór pojedynczy przechodzi n. bańkowy tylny ( n. ampullaris posterior ) - prowadzący włókna z bańki kanału półkolistego tylnego.

Błędnik błoniasty ( labyrinthus membranaceus )

- jest objęty błędnikiem kostnym, nie tworzy jednak jego dokładnego odlewu; stanowi zamknięty układ połączonych ze sobą przewodów wypełnionych cieczą wodnistą → śródchłonką ( endolympha ). Przestrzeń między ścianą błędnika kostnego a błędnikiem błoniastym wypełnia przychłonka ( perilympha ). Nie ma jej w miejscach, w których błędnik błoniasty przyrasta do błędnika kostnego. Przestrzeń ta łączy się z jamą podpajęczynówkową, głównie przez przewód przychłonkowy, który przebiega w wodociągu ślimaka i uchodzi do przestrzeni podpajęczynówkowej mózgowia, na powierzchni dolnej piramidy kości skroniowej.

- w błędniku błoniastym wyróżniamy następujące części: przewody półkoliste, łagiewka, woreczek, przewód ślimakowy, przewód śródchłonki z woreczkiem śródchłonki. Ponadto w błędniku błoniastym występują jeszcze przewody łączące niektóre z wyżej wymienionych części (przewód łączący, przewód łagiewkowo-woreczkowy).

Przewody półkoliste przedni, tylny i boczny ( ductus semicirculares anterior, posterior et lateralis )

- leżą w jednoimiennych kanałach błędnika kostnego i co do położenia, kształtu i przebiegu zachowują się podobnie jak kanały kostne. Przewody te są znacznie węższe (ok. 0,2 mm) od obejmujących je kanałów kostnych (1-1,5 mm). Każdy z przewodów ma więc jeden koniec rozdęty → bańka błoniasta ( ampulla membranacea ). Końce przeciwległe do baniek przewodów przedniego i tylnego łączą się w jedną odnogę błoniastą wspólną ( crus membranaceum commune s. sinus superior utriculi ), która podobnie jak odnoga błoniasta pojedyncza ( crus membranaceum simplex ) przewodu bocznego, samodzielnie uchodząca przy ujściu do łagiewki, jest nieco rozdęta. Bańka błoniasta każdego z przewodów na obwodzie przyrośniętym do kości posiada zgrubienie, któremu na powierzchni zewnętrznej odpowiada zagłębienie - bruzda bańkowa ( sulcus ampullaris ), położona poprzecznie do kierunku przebiegu przewodu. Wychodzą z niej włókna odpowiedniego n. bańkowego. W świetle bańki odpowiada jej wyniosłość → grzebień bańkowy ( crista ampullaris ), zawierający nabłonek zmysłowy ( neuroepithelium ).

Łagiewka ( utriculus )

• leży w przedsionku kostnym, w zachyłku eliptycznym. Na ścianie przyśrodkowo-dolnej, przyrośniętej do ściany przedsionka znajduje się plamka łagiewki ( macula utriculi ), zawierająca nabłonek zmysłowy, który jest miejscem początkowym nerwu łagiewkowego. Łagiewka dzieli się na dwie nierówne części: przednio-górną - zachyłek górny łagiewki ( recessus superior utriculi ) - jest obszerniejszy, uchodzą do niego bańki przedniego i bocznego przewodu półkolistego, natomiast wychodzi przewód łagiewkowo-woreczkowy oraz tylno-dolną - zatoka tylna łagiewki ( sinus posterior utriculi ) - łączy się z bańką przewodu półkolistego tylnego oraz odnogą pojedynczą przewodu półkolistego bocznego. Uchodząca do łagiewki odnoga wspólna jest zaliczana do łagiewki jako zatoka wspólna ( sinus communis ).

Woreczek ( sacculus )

- leży w przedsionku kostnym, w zachyłku kulistym, z którym zrasta się jego ściana przyśrodkowa. W zarysie ma kształt gruszkowaty, górna część jest rozszerzona, a dolna przechodzi w przewód łączący ( ductus reuniens s. Henseni ) - długości około 0,7 mm , który pod kątem prosty wpada do przewodu ślimakowego. W tyle i z boku z lejkowatego rozszerzenia zwanego zatoką łagiewkową woreczka ( sinus utricularis sacculi ) wychodzi przewód śródchłonki ( ductus endolymphaticus ). Do części początkowej tego przewodu uchodzi przewód łagiewkowo-woreczkowy. Na ścianie przyśrodkowej woreczka leży plamka woreczka ( macula sacculi ) - od wyścielającego ją nabłonka zmysłowego odchodzą włókna nerwu woreczkowego.

Przewód ślimakowy ( ductus cochlearis )

- długości około 28 - 30 mm, w 2,5 - 2,75 zakrętach, podstawnym, środkowym i szczytowym, wije się w kanale spiralnym ślimaka kostnego, zajmując środkową część tego kanału. Przyczepia się on do wolnego brzegu blaszki spiralnej kostnej oraz przylega do przeciwległej, zewnętrznej ściany kanału. Jego początek zwrócony do przedsionka, to tzw. kątnica przedsionkowa ( cecum vestibulare ), koniec zakończony ślepo w szczycie ślimaka to kątnica osklepkowa ( cecum cupulare ). Przewód ten, na przekroju poprzecznym trójkątny, ma trzy ściany:

• ściana zewnętrzna ( paries externus ductus cochlearis ) - zwana też ścianą boczną, ściśle zrośnięta z okostną kanału spiralnego, wytwarza grubą warstwę łącznotkankową, tzw. więzadło spiralne ślimaka ( ligamentum spirale cochleae ). W ścianie tej od strony światła przewodu znajduje się ponadto prążek naczyniowy ( stria vascularis ) - zawierający liczne naczynia krwionośne produkujące śródchłonkę - oraz wyniosłość spiralna ( prominentia spiralis ). Wyniosłość spiralna wraz ze ścianą bębenkową przewodu ślimakowego ograniczają rynienkę tzw. bruzdę spiralną zewnętrzną;

• ściana przedsionkowa ( paries vestibularis ductus cochlearis ) zwana też błoną przedsionkową Reissnera ( membrana vestibularis Reissneri ) - odchodzi pod kątem prostym z blaszki spiralnej kostnej i łączy się ze ścianą zewnętrzną kanału spiralnego przechodząc w grzebień przedsionkowy ( crista vestibularis ), stanowiący część więzadła spiralnego.

• ściana bębenkowa ( paries tympanicus ) - zwana też błoną podstawną ( membrana basilaris ), blaszką podstawną ( lamina basilaris ) lub blaszką spiralną błoniastą ( lamina spiralis membranacea ). Stanowi błoniaste przedłużenie blaszki spiralnej kostnej - rozpoczyna się na brzegu wolnym blaszki spiralnej kostnej, na tzw. wardze bębenkowej rąbka blaszki spiralnej kostnej - na ścianie zewnętrznej przewodu przyczepia się do więzadła spiralnego, zgrubieniem zwanym grzebieniem podstawnym ( crista basilaris ). W ścianie tej można wyróżnić trzy główne warstwy: warstwę środkową, warstwę bębenkową - pokrywającą błonę od strony schodów bębenka - biegną w niej naczynia spiralne ( vasa spiralis ) oraz warstwę nabłonkową pokrywającą błonę podstawną od strony światła przewodu ślimakowego, przybierając postać nabłonka zmysłowego tworzy narząd spiralny (w ścianie tej, od strony światła przewodu znajduje się narząd spiralny Cortiego) 

Przewód i worek śródchłonki

- przewód śródchłonki ( ductus endolymphaticus ), długości około 7 - 9 mm, w początkowym odcinku ( około 2mm ) przebiega w błędniku kostnym, a następnie w kanaliku kostnym → wodociągu przedsionka ( aqueductus vestibuli. Przewód śródchłonki wychodzi z kości skroniowej przez otwór zewnętrzny wodociągu przedsionka ( apertura externa aqueducti vestibuli ), który leży na powierzchni tylnej piramidy kości skroniowej. Przewód ten kończy się rozszerzeniem zwanym workiem śródchłonki ( saccus endolymphaticus ) leżącym na tylnej powierzchni piramidy kości skroniowej między blaszkami opony twardej. Przewód śródchłonki łączy się w niewielkiej odległości od woreczka z przewodem łagiewkowo-woreczkowym.

Narząd spiralny Cortiego

- jest obwodowym narządem słuchu, leży na błonie podstawnej w przewodzie ślimakowym rozciągając się wzdłuż całego przewodu ślimakowego, oprócz jego kątnicy przedsionkowej;

- nabłonek narządu spiralnego składa się z dwóch rodzajów komórek, są to: komórki zmysłowe włoskowate ( cellulae sensoriepitheliales pilosae ) - zwane też komórkami rzęsatymi lub słuchowymi oraz komórki tworzące zrąb narządu i utrzymujące komórki włoskowate w ich położeniu, wśród których wyróżnia się: komórki filara wewnętrznego i zewnętrznego ( cellulae columnae internae et externae ), komórki falangowe ( cellulae phalangeae ) wewnętrzne i zewnętrzne ( te ostatnie to komórki Deitersa ), komórki graniczne ( cellulae limitantes ) wewnętrzne ( komórki Helda ) i zewnętrzne ( komórki Hensena ), komórki podporowe ( cellulae sustentantes ) wewnętrzne i zewnętrzne ( te ostatnie - komórki Claudiusa ).

Komórki zmysłowe włoskowate - właściwe komórki słuchowe, na wolnej powierzchni mają włoski słuchowe ( pili acustici ) czyli stereocilia zwane także rzęskami lub pręcikami zmysłowymi. Wyróżnia się komórki włoskowate wewnętrzne i zewnętrzne. Komórki włoskowate wewnętrzne - są lepiej przystosowane do różnicowanie częstotliwości i przez to mają większą zdolność analizy akustycznej. Komórki włoskowate zewnętrzne - są bardziej oporne na działanie substancji toksycznych oraz szkodliwych czynników mechanicznych np. hałas o dużym natężeniu. Mają niższy próg pobudliwości i dzięki temu mogą reagować na bardzo subtelne różnice w natężeniu i czasie działania dźwięku.

Nerw ślimakowy

Pierwszy neuron drogi słuchowej stanowią komórki dwubiegunowe zwoju spiralnego ślimaka. Dendryty tych komórek odchodzą do komórek zmysłowych włoskowatych wewnętrznych i zewnętrznych, przechodzą przez otworki nerwowe ( foramina nervosa ) do kanalików promienistych blaszki spiralnej kostnej i dalej do kanału spiralnego wrzecionka, gdzie znajduje się zwój spiralny ślimaka ( ganglion spirale cochleae ). Neuryty komórek tego zwoju tworzą pęczki włókien biegnące w kanałach podłużnych wrzecionka i po przejściu przez otworki w paśmie spiralnym dziurkowanym w dnie przewodu słuchowego wewnętrznego tworzą część ślimakową nerwu przedsionkowo-ślimakowego ( VIII ).

Narząd przedsionkowy

- jest obwodowym narządem równowagi, czynnościowo związany z równowagą statyczną i kinetyczną;

- zbudowany jest z trzech grzebieni bańkowych znajdujących się w bańkach przewodów półkolistych oraz z plamki woreczka i plamki łagiewki. W miejscach tych skupione są komórki zmysłowe rozmieszczone wśród komórek zrębowych.

• grzebień bańkowy ( crista ampullaris ) ma postać wyniosłości wpuklającej się do światła bańki. Wyniosłość ta pokryta jest nabłonkiem zmysłowym zbudowanym z komórek włoskowatych oraz komórek zrębowych.. Na grzebieniach bańkowych, między włoskami komórek zmysłowych i ponad nimi znajduje się przezroczysta, galaretowata substancja białkowa ( glikoproteina ) tworząc osklepek ( cupula ) dochodzący do stropu bańki. Osklepek, podobnie jak błona kamyczkowa w plamce łagiewki i woreczka stanowi układ który zamienia impuls mechaniczny (ruch chłonki) na impuls elektryczny.

• plamka łagiewki ( macula utriculi ) stanowi pole zmysłowe o powierzchni około 2 - 3 mm², położone w płaszczyźnie poziomej na ścianie przyśrodkowo-dolnej łagiewki.

• plamka woreczka ( macula sacculi ) o średnicy około 1,5 mm znajduje się na ścianie przyśrodkowej woreczka i ustawiona jest w płaszczyźnie pionowej.

Cechą charakterystyczną plamki łagiewki i plamki woreczka jest występowanie na powierzchni nabłonka zmysłowego błony kamyczkowej ( membrana statoconiorum ) - zbudowanej z włosków komórek zmysłowych zatopionych w galaretowatej substancji mukopolisacharydowej - oraz kamyczków błędnikowych ( statoconia ), do których sięgają włoski komórek zmysłowych. Kamyczki błędnikowe o wielkości od 1 do 10 μm., zwane także statolitami lub kamyczkami usznymi - otolitami, mają kształt pryzmatów i zbudowane są z węglanu wapnia oraz substancji białkowej.

W ścisłym związku z grzebieniami bańkowymi oraz plamką łagiewki i plamką woreczka znajduje się śródchłonka, wypełniająca przewody półkoliste, łagiewkę i woreczek.

Nerw przedsionkowy

Od grzebieni bańkowych oraz plamki łagiewki i woreczka odchodzą dendryty komórek zwoju przedsionkowego ( ganglion vestibulare s. Scarpae ), położonego na dnie przewodu słuchowego wewnętrznego. W zwoju tym wyróżnia się dwie części: górną i dolną. Do części górnej zwoju dochodzi n. łagiewkowo-bańkowy

( n. utriculoampullaris ) powstający z n. bańkowego przedniego, n. bańkowego bocznego i n. łagiewkowego. Nerw ten wchodzi z przedsionka do przewodu słuchowego wewnętrznego przez otworki w polu przedsionkowym górnym dna tego przewodu. Do dolnej części zwoju dochodzi n. woreczkowy i n. bańkowy tylny. N. woreczkowy wchodzi do przewodu słuchowego wewnętrznego przez pole przedsionkowe dolne. N. bańkowy tylny wchodzi przez otwór pojedynczy dna przewodu. Nerwy te łączą się ze sobą i tworzą gałąź dolną nerwu przedsionkowego, zwaną też nerwem woreczkowo-bańkowym ( n. sacculoampullaris ), który łączy się z nerwem łagiewkowo-bańkowym, czyli gałęzią górną nerwu przedsionka. W miejscu ich połączenia znajduje się zwój przedsionkowy. Neuryty komórek zwoju przedsionkowego tworzą część przedsionkową nerwu przedsionkowo-ślimakowego ( VIII ), która w mózgowiu dochodzi do swych jąder końcowych - jąder przedsionka.

Unaczynienie ucha wewnętrznego

Unaczynienie tętnicze

- pochodzi głównie od t. błędnika ( a. labyrinthi ) czyli od t. słuchowej wewnętrznej ( a. auditiva interna ), która dochodzi od t. przedniej dolnej móżdżku lub od t. podstawnej. Tętnica ta przez otwór słuchowy wewnętrzny wchodzi do przewodu słuchowego wewnętrznego i tu dzieli się zwykle na trzy gałęzie:

• t. przedsionkowa ( a. vestibularis )

• t. przedsionkowo-ślimakowa ( a. vestibulocochlearis ) - dzieli się na: g. przedsionkową i g. ślimakową

• t. ślimakowa (a. cochlearis) - zwana też t. spiralną wrzecionka (a. spiralis modioli)

Odpływ krwi żylnej

- krew żylna odpływa z błędnika trzema drogami:

• ż. wodociągu przedsionka ( v. aquaeductus vestibuli ) - przebiega w kanaliku kostnym, zwanym dodatkowym kanałem wodociągu przedsionka ( canalis accessorius aquaeductus vestibuli ), po czym uchodzi do zatoki skalistej dolnej lub opuszki żyły szyjnej wewnętrznej.

• ż. kanalika ślimaka ( v. canaliculi cochleae ) - jest większa od poprzedniej i stanowi główne naczynie odprowadzające krew ze ślimaka i przedsionka. Przebiega ona nie we właściwym kanaliku ( wodociągu ) ślimaka lecz w oddzielnym kanaliku zwanym kanałem dodatkowym ( canalis accessorius canaliculi cochleae ) i uchodzi do zatoki skalistej dolnej lub do opuszki żyły szyjnej wewnętrznej.

• żż. błędnika ( vv. labyrinthi ) - mniejsze naczynia żylne, otaczające n. przedsionkowo-ślimakowy i prowadzące krew głównie z przewodu słuchowego wewnętrznego. Żyły te w kącie mostowo-móżdżkowym łączą się z żyłami opon móżdżku i razem z nimi uchodzą do zatoki skalistej górnej.

Połączenia żył ucha wewnętrznego z żyłami wewnątrzczaszkowymi, oprócz połączeń płynów błędnika z płynem mózgowo-rdzeniowym w przestrzeni podpajęczynówkowej, mogą stanowić drogę przejścia zakażenia do jamy czaszki w przebiegu zapalenia ucha wewnętrznego.

Naczynia chłonne w uchu wewnętrznym nie występują. Rolę ich przypisuje się przestrzeniom przychłonkowym błędnika i wychodzącym z nich przewodom przychłonkowym.

Tętnica szczękowa (a. maxillaris)

- jest jedną z dwóch końcowych gałęzi tętnicy szyjnej zewnętrznej, odchodzi od niej w dole zażuchwowym, na poziomie szyjki żuchwy.

- w jej przebiegu wyróżniamy trzy części:

1. część żuchwowa - w dole zażuchwowym

2. część skrzydłowa - w dole podskroniowym

3. część skrzydłowo-podniebienna - w dole skrzydłowo-podniebiennym

Część żuchwowa - oddaje 4 gałęzie:

• t. uszna głęboka (a. auricularis profunda) - unaczynia przewód słuchowy zewnętrzny, błonę bębenkową i staw skroniowo-żuchwowy

• t. bębenkowa przednia (a. tympanica anterior) - przez szczelinę skalisto-bębenkową wnika do jamy bębenkowej

• t. oponowa środkowa (a. meningea media) - przez otwór kolcowy wchodzi do środkowego dołu czaszki, gdzie dzieli się na swoje dwie gałęzie końcowe:

przednią - g. czołową, która przechodzi do przedniego dołu czaszki. Unaczynia ona oponę twardą przedniego dołu czaszki i części przedniej dołu środkowego.

tylną - g. ciemieniową, która przechodzi do tylnego dołu czaszki. Unaczynia ona oponę twardą tylnego dołu czaszki i części tylnej dołu środkowego.

- na swym przebiegu t. oponowa środkowa oddaje: g. oponową dodatkową, g. skalistą oraz t. bębenkową górną

• t. zębodołowa dolna (a. alveolaris inferior) - wchodzi do kanału żuchwy przez otwór żuchwy, oddając przy tym otworze g. żuchwowo-gnykową (r. mylohyoideus). Kończy się jako t. bródkowa (a. mentalis), która opuszcza kanał przez otwór bródkowy i rozgałęzia się w tej okolicy. T. zębodołowa dolna na całym swym przebiegu w kanale kostnym oddaje gg. zębowe (rr. dentales).

Część skrzydłowa - oddaje 4 gałęzie:

• t. żwaczowa (a. masseterica)

• tt. skroniowe głębokie (aa. temporales profundae)

• gg. skrzydłowe (rr. pterygoidei)

• t. policzkowa (a. buccalis)

Część skrzydłowo-podniebienna - oddaje 5 gałęzi:

• t. zębodołowa górna tylna (a. alveolaris superior posterior) unaczynia górne zęby trzonowe i przedtrzonowe z ich dziąsłami.

• t. podoczodołowa (a. infraorbitalis) wchodzi do oczodołu przez szczelinę oczodołową dolną i biegnie w bruździe a następnie w kanale podoczodołowym, oddając tu gg. oczodołowe dla dolnych mm. gałki ocznej i gruczołu łzowego oraz tt. zębodołowe górne przednie (aa. alveolares superiores anteriores) unaczyniające zęby siekacze i kieł wraz z ich dziąsłami. T. podoczodołowa wychodzi następnie przez otwór podoczodołowy i unaczynia tkanki miękkie w jego otoczeniu - policzek, powiekę dolną.

• t. podniebienna zstępująca (a. palatina descendens) biegnie w kanale skrzydłowo-podniebiennym, w którym dzieli się na swoje gałęzie końcowe, biegnące w kanałach podniebiennych, są to tt. podniebienne mniejsze i t. podniebienna większa zaopatrujące podniebienie miękkie i twarde.

• t. kanału skrzydłowego (a. canalis pterygoidei) zespala się z g. kanału skrzydłowego od t. szyjnej wewnętrznej, a także z t. gardłową wstępującą i t. rylcowo-sutkową. Unaczynia trąbkę słuchową, jamę bębenkową oraz górną część gardła.

• t. klinowo-podniebienna (a. sphenopalatina) wchodzi do jamy nosowej przez otwór klinowo-podniebienny i dzieli się na tt. nosowe tylne boczne i tt. nosowe tylne przegrody, unaczyniające tylno-dolną część jamy nosowej.

Nerw trójdzielny (n. trigeminus) - n. V

- ma charakter czuciowy i ruchowy; włókna czuciowe nazywamy częścią większą (portio major n. trigemini), a ruchowe częścią mniejszą (portio minor n. trigemini).

• nerw posiada zwój czuciowy - zwój trójdzielny (ggl. trigeminale Gasseri), który leży w wycisku n. trójdzielnego na przedniej powierzchni piramidy k. skroniowej.

• Ze zwoju wychodzą 3 gałęzie: V1 - n. oczny, V2 - n. szczękowy , V3 - n. żuchwowy

N. szczękowy (n. maxillaris)

- druga gałąź n. trójdzielnego

- ma charakter czuciowy - dendryty zwoju trójdzielnego Gassera

- po odejściu od zwoju trójdzielnego biegnie w ścianie bocznej zatoki jamistej, następnie przez otwór okrągły wchodzi do dołu skrzydłowo-podniebiennego, gdzie dzieli się na trzy gałęzie końcowe. Jeszcze w obrębie jamy czaszki n. szczękowy oddaje g. oponową, która unerwia oponę twardą przedniego i przedniej części środkowego dołu czaszki.

- gałęzie końcowe n. szczękowego:

• n. jarzmowy (n. zygomaticus) - wchodzi do oczodołu przez szczelinę oczodołową dolną, biegnie po jego bocznej ścianie, oddaje g. łączącą do n. łzowego (przez którą do gruczołu łzowego dochodzą wydzielnicze włókna przywspółczulne). Następnie przez otwór jarzmowo-oczodołowy wchodzi do swego kanalika w kości jarzmowej, gdzie dzieli się na dwie gałęzie: g. jarzmowo-skroniową (r. zygomaticotemporalis) i g. jarzmowo-twarzową (r. zygomaticofacialis). Gałęzie te wychodzą z kości jarzmowej przez jednoimienne otwory i unerwiają skórę okolicy jarzmowej i skroniowej.

• n. podoczodołowy (n. infraorbitalis) - biegnie w przedłużeniu pnia n. szczękowego. Wchodzi do oczodołu przez szczelinę oczodołową dolną i biegnie po ścianie dolnej oczodołu, początkowo w bruździe, następnie w kanale podoczodołowym i przez otwór podoczodołowy wychodzi na powierzchnię przednią szczęki. W dole nadkłowym wachlarzowato dzieli się na gałęzie końcowe (skórne) tworzące tzw. gęsią stopkę mniejszą (pes anserinus minor). Na swoim przebiegu n. podoczodołowy oddaje trzy grupy gg. zębodołowych górnych (nn. alveolares superiores):

- gg. zębodołowe górne tylne - odchodzą od n. podoczodołowego jeszcze przed jego wejściem do oczodołu, biegną ku dołowi i do przodu i przez otworki zębodołowe (foramina alveolaria) leżące na guzie szczęki wchodzą do kanałów zębodołowych (canales alveolares) biegnących w tylnej ścianie trzonu szczęki. Gałęzie te poprzez splot zębowy górny unerwiają górne zęby trzonowe i ich dziąsła (od str. policzkowej).

- g. zębodołowa górna środkowa - odchodzi od n. podoczodołowego w obrębie bruzdy podoczodołowej, biegnie w ścianie bocznej trzonu szczęki w swoim kanaliku i poprzez splot zębowy górny unerwia górne zęby przedtrzonowe wraz z ich dziąsłami (od str. policzkowej).

- gg. zębodołowe górne przednie - odchodzą od n. podoczodołowego w obrębie kanału podoczodołowego w pobliżu otworu podoczodołowego i biegną ku dołowi w kanalikach kostnych przedniej ściany trzonu szczęki i poprzez splot zębowy górny unerwiają kieł i siekacze górne wraz z ich dziąsłami (od str. wargowej).

Wszystkie gałęzie zębodołowe górne tworzą w wyrostku zębodołowym szczęki splot zębowy górny (plexus dentalis superior) zespalający się z drugostronnym. Ze splotu tego wychodzą gg. zębowe górne, gg. dziąsłowe górne oraz gg. do błony śluzowej zatoki szczękowej.

- gałęzie końcowe n. podoczodołowego (tworzące gęsią stopkę mniejszą) unerwiają: skórę bocznej powierzchni nosa (gg. nosowe zewn.), skórę nozdrzy przednich i przedsionka nosa (gg. nosowe wewn.), skórę powieki dolnej (gg. powiekowe dolne), skórę górnej części policzka (gg. policzkowe) oraz skórę i błonę śluzową wargi górnej (gg. wargowe górne).

• nn. skrzydłowo-podniebienne (nn. pterygopalatini) - jako 2 - 3 krótkie gałązki odchodzą od pnia n. szczękowego w dole skrzydłowo-podniebiennym i po krótkim przebiegu dochodzą do zwoju skrzydłowo-podniebiennego tworząc korzeń czuciowy tego zwoju.

Zwój skrzydłowo-podniebienny (ganglion pterygopalatinum, sphenopalatinum)

- leży w dole skrzydłowo-podniebiennym do przodu od przedniego otworu kanału skrzydłowego Widiusza, nieco poniżej n. szczękowego.

- jest zwojem o charakterze przywspółczulnym, topograficznie związanym z n. szczękowym

- zwój otrzymuje trzy korzenie:

• korzeń czuciowy utworzony przez nn. skrzydłowo-podniebienne od n. szczękowego. Są to dendryty komórek zwoju trójdzielnego Gassera

• korzeń przywspółczulny od n. skalistego większego od n. twarzowego (n. pośredniego). Są to neuryty komórek jądra ślinowego górnego. W zwoju tym włókna przywspółczulne jako włókna przedzwojowe tworzą synapsy z komórkami zwojowymi, od których odchodzą włókna pozazwojowe wstępujące w gałęzie odprowadzające zwoju.

• korzeń współczulny jest utworzony przez n. skalisty głęboki biegnący od splotu szyjno-tętniczego wewnętrznego.

Oba nn. skaliste; większy i głęboki łączą się w obrębie kanału skrzydłowego tworząc n. kanału skrzydłowego Widiusza (n. canalis pterygoidei Vidii) czyli tzw. korzeń twarzowy (radix facialis) dochodzący do zwoju skrzydł.-podnieb.

- gałęzie odprowadzające:

• gg. nosowe tylne (rami nasales posteriores) - dzielą się na gałęzie górne i dolne. Gałęzie nosowe tylne górne dzielimy na przyśrodkowe i boczne; boczne po odejściu od zwoju przechodzą przez otwór klinowo-podniebienny do jamy nosowej, gdzie unerwiają błonę śluzową małżowiny nosowej górnej i środkowej, przewodu nosowego górnego, nozdrzy tylnych i przylegającej górnej części gardła aż do ujścia gardłowego trąbki słuchowej oraz zatoki klinowej, przyśrodkowe po odejściu od zwoju przechodzą przez otwór klinowo-podniebienny do jamy nosowej, gdzie unerwiają błonę śluzową górnej części przegrody nosa. Najdłuższą gałęzią z grupy przyśrodkowej gg. nosowych tylnych górnych jest n. nosowo-podniebienny (n. nasopalatinus), który biegnie po przegrodzie nosa ku dołowi i przodowi i przez kanał przysieczny wchodzi do jamy ustnej na podniebienie twarde jako n. przysieczny (n. incisivus) i unerwia błonę śluzową podniebienia do przodu od linii łączącej oba kły. Gałęzie nosowe tylne dolne biegną początkowo w kanale skrzydłowo-podniebiennym i na wysokości małżowiny nosowej dolnej przechodzą do jamy nosowej i unerwiają błonę śluzową tej małżowiny, przewodu nosowego dolnego i środkowego oraz zatoki szczękowej. (gg. nosowe tylne bł. śluzowa tylno-dolnej części jamy nosowej).

• nn. podniebienne (nn. palatini) biegną ku dołowi przez kanał skrzydłowo-podniebienny i kanały podniebienne; n. podniebienny większy (przedni) (n. palatinus major s. anterior) wchodzi na podniebienie twarde przez kanał podniebienny większy i unerwia błonę śluzową podniebienia twardego i pow. językową dziąseł ku tyłowi od linii łączącej oba kły. Nn. podniebienne mniejsze (środkowy i tylny) (nn. palatini minores medius et posterior) wchodzą do jamy ustnej przez otwory podniebienne mniejsze i unerwiają błonę śluzową okolicy migdałka podniebiennego i podniebienia miękkiego.

• gg. oczodołowe (rr. orbitales) - dołączają do nerwu sitowego tylnego i razem z nim biegną do zatoki klinowej i komórek sitowych tylnych (przez otwór sitowy tylny i małe otworki w szwie klinowo-sitowym) unerwiając wydzielniczo ich błonę śluzową.

• g. gardłowa (r. pharyngeus) - dzieli się na kilka gałązek, które przechodzą przez kanaliki kostne w dolnej części trzonu k. klinowej i unerwiają błonę śluzową gardła w okolicy ujścia gardłowego trąbki słuchowej.

• pozostała część włókien pozazwojowych dołącza do n. jarzmowego, następnie do g. dolnej n. łzowego unerwiając wydzielniczo gruczoł łzowy.

N. żuchwowy (n. mandibularis)

- jest trzecią i największą gałęzią n. trójdzielnego

- ma charakter mieszany, gdyż prowadzi włókna czuciowe - dendryty komórek zwoju trójdzielnego oraz włókna ruchowe - neuryty komórek jądra ruchowego n. trójdzielnego (biegną w nim wszystkie włókna portio minor n. trigemini). Obie części łączą się ze sobą poniżej zwoju trójdzielnego.

- n. żuchwowy po odejściu ze zwoju trójdzielnego biegnie ku dołowi i przez otwór owalny opuszcza dół środkowy czaszki przechodząc do dołu podskroniowego, w którym oddaje gałąź oponową oraz dwie grupy gałęzi; przednią i tylną.

g. oponowa (r. meningeus) czyli n. kolcowy (n. spinosus) odchodzi od n. żuchwowego tuż po jego przejściu przez otwór owalny i w towarzystwie t. oponowej środkowej wchodzi przez otwór kolcowy do dołu środkowego czaszki unerwiając jego oponę twardą.

grupa przednia prowadzi głównie włókna ruchowe i tylko n. policzkowy prowadzi wł. czuciowe. Nerwy tej grupy wytwarzają krótki wspólny pień - n. żwaczy (n. masticatorius) dla mm. żwaczowych, który dzieli się na:

- n. żwaczowy (n. massetericus) przechodzi przez wcięcie żuchwy do m. żwacza unerwiając go.

- nn. skroniowe głębokie; przedni i tylny (nn. temporales profundi; anterior et posterior) dla m. skroniowego

- n. skrzydłowy boczny (n. pterygoideus lateralis) dla m. skrzydłowego bocznego

- n. skrzydłowy przyśrodkowy (n. pterygoideus medialis) dochodzi do m. skrzydłowego przyśrodkowego unerwiając go, ponadto oddaje dwie gałęzie: n. mięśnia napinacza podniebienia miękkiego oraz n. mięśnia napinacza błony bębenkowej.

- n. policzkowy (n. buccalis) - jest długą gałęzią czuciową, która między mięśniami skrzydłowymi przechodzi na powierzchnię boczną m. policzkowego i biegnąc na niej dochodzi do kąta szpary ust. Jego gałęzie końcowe przebijają m. policzkowy (ale nie unerwiają go, unerwiony przez gg. policzkowe n. VII) i unerwiają skórę oraz błonę śluzową dolnej części policzka.

grupa tylna prowadzi włókna czuciowe i tylko n. żuchwowo-gnykowy prowadzi włókna ruchowe i czuciowe. Włókna nerwowe tej grupy tworzą trzy gałęzie:

1. n. językowy (n. lingualis) - biegnie między mm. skrzydłowymi przyśrodkowo od t. szczękowej, w odcinku tym dochodzi do niego od tyłu i góry struna bębenkowa, która prowadzi włókna czuciowe (smakowe) oraz przywspółczulne (wydzielnicze) od n. twarzowego. Następnie biegnie pod dolnym brzegiem m. skrzydłowego bocznego i wstępuje między gałąź żuchwy a m. skrzydłowy przyśrodkowy. Następnie przechodzi przez trójkąt podżuchwowy, w którym oddaje korzeń czuciowy do zwoju podżuchwowego i na poziomie trzeciego dolnego zęba trzonowego wchodzi do jamy ustnej i biegnie na dnie jamy ustnej (nad m. żuchwowo-gnykowym). Dochodzi do brzegu bocznego języka i rozpada się na gałęzie końcowe - gałęzie językowe, które wnikają do języka między m. gnykowo-językowym a m. bródkowo-językowym. Na swoim przebiegu oddaje:

- gg. cieśni gardzieli (rr. isthmi faucium) zwane też gg. migdałkowymi (rr. tonsillares), które unerwiają błonę śluzową gardzieli, migdałów podniebiennych i części tylnej dna jamy ustnej.

- n. podjęzykowy (n. sublingualis) odchodzi od n. językowego przy tylnym brzegu ślinianki podjęzykowej i na jej powierzchni bocznej biegnie ku przodowi. Unerwia śliniankę podjęzykową oraz błonę śluzową części przedniej dna jamy ustnej.

- gg. językowe (rr. linguales) przez mięśnie języka wstępują na jego grzbiet i unerwiają czuciowo błonę śluzową przednich 2/3 języka.

2. n. zębodołowy dolny (n. alveolaris inferior) - biegnie ku tyłowi, dołowi i bocznie od n. językowego między mięśniem skrzydłowym bocznym i przyśrodkowym, następnie między więzadłem klinowo-żuchwowym i żuchwą po czym przez otwór żuchwy wchodzi do kanału żuchwy. Na swoim przebiegu oddaje:

- n. żuchwowo-gnykowy (n. mylohyoideus) odchodzi od n. zębodołowego dolnego przed jego wejściem do kanału żuchwy, biegnie w bruździe żuchwowo-gnykowej i dochodzi do tylnego brzegu m. żuchwowo-gnykowego i unerwia go oraz brzusiec przedni m. dwubrzuścowego. Końcowe gałęzie czuciowe dochodzą do skóry okolicy bródkowej i okolicy podbródkowej.

- przebiegając w kanale żuchwy od n. zębodołowego dolnego odchodzą włókna nerwowe tworzące splot zębowy dolny (plexus dentalis inferior) łączący się z drugostronnym. Od splotu tego odchodzą gg. zębowe dolne i gg. dziąsłowe dolne.

- n. bródkowy (n. mentalis) jest gałęzią końcową n. zębodołowego dolnego, opuszcza kanał żuchwy przez otwór bródkowy i dzieli się na gg. bródkowe (rr. mentales) unerwiające skórę okolicy bródkowej oraz gg. wargowe dolne (rr. labiales inferiores) dla skóry i błony śluzowej wargi dolnej.

3. n. uszno-skroniowy (n. auriculotemporalis) - odchodzi zwykle dwoma korzeniami z tylnego brzegu n. żuchwowego, nieco poniżej otworu owalnego. Oba korzenie obejmują t. oponową środkową po czym łączą się we wspólny pień, który od tyłu owija się dookoła wyrostka kłykciowego żuchwy i dalej biegnie ku górze do przodu od przewodu słuchowego zewnętrznego pod górną częścią ślinianki przyusznej i dochodzi do okolicy skroniowej. Na swoim przebiegu oddaje:

- gg. stawowe do stawu skroniowo-żuchwowego

- gg. naczyniowe do t. oponowej środkowej i in. tt. dołu podskroniowego

- n. przewodu słuchowego zewnętrznego (n. meatus acustici externi) dla skóry górnej i przedniej ściany przewodu. Od gałęzi górnej tego nerwu odchodzi gałąź błony bębenkowej (ramus membranae tympani) unerwiająca powierzchnię boczną błony bębenkowej.

- nn. uszne przednie unerwiają skórę bocznej powierzchni małżowiny usznej

- gg. skroniowe powierzchowne unerwiają skórę okolicy skroniowej

- gg. łączące z n. twarzowym łączą się z g. górną n. twarzowego doprowadzając do tego nerwu wł. czuciowe dla skóry policzków

- gg. łączące ze zwojem usznym prowadzą włókna czuciowe do zwoju usznego

- gg. przyusznicze wnikają do ślinianki przyusznej prowadząc włókna wydzielnicze ze zwoju usznego

Część mniejsza n. trójdzielnego (portio minor n. trigemini)

- są to neuryty wychodzące z jądra ruchowego n. trójdzielnego czyli jądra żwaczowego (nucl. masticatorius), które leży w środkowej części mostu

- początkowo część mniejsza biegnie w pniu n. trójdzielnego, następnie przechodzi tranzytem przez zwój trójdzielny i biegnie w n. żuchwowym. W dole podskroniowym część neurytów odłącza się i biegnie w n. żwaczy do mm. unerwianych przez jego gałęzie. Pozostała część biegnie dalej w n. zębodołowym dolnym i odłącza się od niego tuż przed wejściem do kanału żuchwy biegnąc w n. żuchwowo-gnykowym, który wchodzi do trójkąta podżuchwowego, gdzie biegnie wzdłuż trzonu żuchwy razem z t. podbródkową i unerwia m. żuchwowo-gnykowy i brzusiec przedni m. dwubrzuścowego.

Zwój uszny (ganglion oticum)

- leży w dole podskroniowym, pod otworem owalnym, bocznie od części chrzęstnej trąbki słuchowej, przyśrodkowo od n. żuchwowego, ku przodowi od t. oponowej środkowej

- jest zwojem o charakterze przywspółczulnym, topograficznie związanym z n. żuchwowym

- zwój otrzymuje trzy korzenie:

• korzeń czuciowy - dendryty komórek zwoju trójdzielnego Gassera, dochodzące do zwoju drogą n. żuchwowego i dalej n. uszno-skroniowego, który oddaje g. łączącą ze zwojem usznym

• korzeń przywspółczulny od n. skalistego mniejszego, który prowadzi włókna przywspółczulne przedzwojowe z jądra ślinowego dolnego, biegnące początkowo drogą n. językowo-gardłowego, następnie n. bębenkowego.

Długie połączenie, które biegnie ze zwoju dolnego n. IX przez n. bębenkowy, splot bębenkowy i n. skalisty mniejszy do zwoju usznego nosi nazwę zespolenia Jacobsona łączącego n. IX z n. V

• korzeń współczulny ze splotu t. oponowej środkowej

- gałęzie odprowadzające:

• g. łącząca z nerwem uszno-skroniowym - prowadzi większość pozazwojowych włókien przywspółczulnych tego zwoju. Są one przeznaczone dla ślinianki przyusznej

• ponadto od zwoju odchodzą gałęzie łączące z licznymi nerwami, m.in. n. policzkowym, n. skalistym większym itd.

Zwój podżuchwowy (ganglion submandibulare)

- leży w trójkącie podżuchwowym, nad ślinianką podżuchwową, pod błoną śluzową dna jamy ustnej, w pobliżu tylnego brzegu m. żuchwowo-gnykowego

- jest zwojem o charakterze przywspółczulnym, topograficznie związanym z n. językowym, z którym połączony jest dwoma pęczkami włókien; przednim i tylnym. W pęczku tylnym biegną włókna doprowadzające, a w pęczku przednim większość włókien odprowadzających zwoju.

- zwój otrzymuje trzy korzenie:

• korzeń czuciowy od n. językowego. Są to dendryty komórek zwoju trójdzielnego Gassera

• korzeń przywspółczulny - są to włókna przywspółczulne przedzwojowe wychodzące z jądra ślinowego górnego, dochodzące do zwoju drogą n. pośredniego, a następnie struny bębenkowej, której włókna w dole podskroniowym dochodzą od tyłu i i góry do n. językowego.

• korzeń współczulny - pochodzi ze splotu otaczającego t. twarzową. Są to włókna współczulne pozazwojowe ze zwoju szyjnego górnego pnia współczulnego.

- gałęzie odprowadzające:

• większość włókien dołącza do n. podjęzykowego (n. sublingualis) i biegnie z nim do jamy ustnej, gdzie unerwiają wydzielniczo śliniankę podjęzykową większą i mniejsze, gruczoły surowicze Ebnera na języku, gruczoły błony śluzowej dna jamy ustnej i wargi dolnej.

• pozostała część włókien jako gg. gruczołowe w liczbie 5-6 wnikają do ślinianki podżuchwowej, unerwiając ją wydzielniczo.

VII

Jama ustna (cavum oris)

- stanowi początkowy odcinek przewodu pokarmowego

- otwiera się do przodu szparą ust (rima oris), ku tyłowi poprzez cieśń gardzieli (isthmus faucium) łączy się z gardłem.

- w jamie ustnej wyróżnia się przedsionek jamy ustnej oraz jamę ustną właściwą

Przedsionek jamy ustnej (vestibulum oris)

Ograniczenia: od przodu przez wargi; górną i dolną

od boków przez policzki

od tyłu i przyśrodkowo przez wyrostki zębodołowe szczęk i część zębodołową żuchwy pokryte dziąsłami i zęby

Do przedsionka jamy ustnej uchodzą: przewody ślinianek przyusznych (prawej i lewej), gruczoły wargowe, gruczoły policzkowe, gruczoły trzonowe

Naturalną komunikację między przedsionkiem i jamą ustną właściwą stanowi przestrzeń zazębowa (spatium retrodentale).

Wargi ust. (labia oris) górna i dolna ograniczają szparę ust. Łączą się ze sobą z prawej i lewej strony, a miejsca ich połączenia noszą nazwę kątów ust. (anguli oris), ograniczają one bocznie szparę ust., sięgającą mniej więcej od kłów lewych do prawych. W wardze wyróżniamy część skórną, część śluzową i część pośrednią, czyli czerwień wargi w obrębie której skóra przechodzi w błonę śluzową. Podłoże wargi tworzy m. okrężny ust., który w obrębie czerwieni uwypukla się haczykowato na granicy części pośredniej i skórnej.

Policzki (buccae) zajmują okolicę od kąta ust. do ucha i od łuku jarzmowego do brzegu żuchwy. Ściana przedsionka jamy ustnej w okolicy policzka składa się z 6 warstw: skóra, tkanka tłuszczowa, powięź policzkowo-gardłowa, m. policzkowy, warstwa gruczołów (gruczoły policzkowe i mniej liczne gruczoły tarczowe i gruczoły łojowe) i błona śluzowa.

Dziąsła (gingivae) stanowią tę część błony śluzowej jamy ustnej, która przylega do wyrostków zębodołowych szczęk i części zębodołowej żuchwy.

Unaczynienie przedsionka jamy ustnej:

wargi - gg. wargowe od t. twarzowej prawej i lewej, dodatkowo warga dolna przez gałęzie t. bródkowej

policzek - t. policzkowa od t. szczękowej

- t. poprzeczna twarzy od t. skroniowej powierzchownej

- t. podoczodołowa od t. szczękowej

wyrostek zębodołowy szczęki z zębami i dziąsłami: - t. zębodołowa górna tylna od t. szczękowej

- tt. zębodołowe górne przednie od t. podoczodołowej

część zębodołowa żuchwy - gg. zębowe od t. zębodołowej dolnej od t. szczękowej

Krew odpływa przez żyły towarzyszące tętnicom i dalej do ż. zażuchwowej i ż. szyjnej zewnętrznej

Chłonka odpływa pośrednio poprzez węzły chłonne podżuchwowe i podbródkowe i bezpośrednio do węzłów chłonnych szyjnych głębokich górnych.

Unerwienie przedsionka jamy ustnej:

• ruchowe - mm. mimiczne twarzy - n. twarzowy prawy i lewy

• czuciowe: warga górna - gg. wargowe górne n. podoczodołowego prawego i lewego

warga dolna - gg. wargowe dolne n. bródkowego prawego i lewego

policzek - n. policzkowy od n. żuchwowego

wyrostki zębodołowe szczęk - sploty zębowe górne prawe i lewe

część zębodołowa żuchwy - splot zębowy dolny

Jama ustna właściwa ( cavum oris proprium)

Ograniczenia: od góry podniebienie twarde i miękkie

od dołu przepona jamy ustnej

od przodu i boków przez wyrostki zębodołowe szczęk i część zębodołową żuchwy pokryte dziąsłami i zęby

od tyłu jama ustna komunikuje się z częścią ustną gardła poprzez cieśń gardzieli

Podniebienie (palatum) stanowi ścianę górną jamy ustnej. Wyróżniamy w nim dwa odcinki; przedni - mający podstawę kostną - podniebienie twarde i tylny - będący fałdem utworzonym przez błonę śluzową i mięśnie - podniebienie miękkie.

Podniebienie twarde (palatum durum)

- stanowi przedni odcinek podniebienia

- utworzone jest przez wyrostki podniebienne szczęk i blaszki poziome kości podniebiennych

- pokryte jest błoną śluzową (przyrasta bezpośrednie do okostnej), która do przodu i bocznie przechodzi w dziąsła, ku tyłowi zaś w błonę śluzową podniebienia miękkiego. Pomiędzy nią a okostną znajdują się gruczoły podniebienne. Ku tyłowi od siekaczy błona śluzowa wytwarza brodawkę przysieczną (papilla incisiva), od niej biegnie ku tyłowi wąskie pasmo błony śluzowej - szew podniebienia (raphe palati). W części przedniej podniebienia, po obu stronach szwu rozchodzą się łukowato 3 lub 4 fałdy podniebienne poprzeczne (plicae palatinae transversae).

Podniebienie miękkie (palatum mole)

- stanowi tylny odcinek podniebienia, będąc przedłużeniem podniebienia twardego i z jego tylnego brzegu zwisa ku dołowi

- powierzchnia przednia (ustna) skierowana jest do jamy ustnej, powierzchnia tylna (nosowa lub gardłowa) do części nosowej gardła.

- brzeg dolny, wolny, wklęsły tworzy w linii pośrodkowej języczek (uvula), a bocznie oba łuki podniebienne;

przedni - łuk podniebienno-językowy

tylny - łuk podniebienno-gardłowy

- w podniebieniu miękkim wyróżnia się: błonę śluzową pokrywającą obie jego powierzchnie, gruczoły, mięśnie oraz rozcięgno podniebienia (aponeurosis palatina), które jako przedłużenie okostnej tworzy podstawę podniebienia miękkiego

- mięśnie podniebienia miękkiego występują w liczbie 5 par, są to:

1. m. napinacz podniebienia miękkiego (m. tensor veli palatini)

1. m. dźwigacz podniebienia miękkiego (m. levator veli palatini)

1. m. podniebienno-językowy (m. palatoglossus)

1. m. podniebienno-gardłowy (m. palatopharyngeus)

3 i 4 stanowią podłoże jednoimiennych fałdów

1. m. języczka (m. uvulae)

F: 1 i 2 dźwigają i napinają podniebienie miękkie, rozwierają światło trąbki słuchowej

3 i 4 zwężają gardziel i cieśń gardzieli, opuszczają podniebienie miękkie

5 działąjąc jednostronnie pociąga języczek ku bokowi działając obustronnie unoszą ku górze i skracają języczek i podniebienie miękkie,

N: 1 wł. ruchowe n. żuchwowego, odchodzące od n. skrzydłowego przyśrodkowego

2 - 5 n. IX i X

Unaczynienie jamy ustnej właściwej:

wyrostek zębodołowy szczęki z zębami i dziąsłami: - t. zębodołowa górna tylna od t. szczękowej oraz

- tt. zębodołowe górne przednie od t. podoczodołowej

część zębodołowa żuchwy - gg. zębowe od t. zębodołowej dolnej od t. szczękowej

podniebienie twarde - tt.podniebienne większe od t.podniebiennej zstępującej od t.szczękowej

(pr. i l.)

podniebienie miękkie - tt. podniebienne mniejsze od t. podniebiennej zstępującej oraz

- tt. podniebienne wstępujące od t. twarzowej

okolica podjęzykowa - t. podjęzykowa od t. językowej od t. szyjnej wewnętrznej

Krew żylna odpływa poprzez żyły towarzyszące tętnicom do splotów żylnych skrzydłowych i żył twarzowych

Odpływ chłonki - jak z przedsionka jamy ustnej

Unerwienie jamy ustnej właściwej:

wyrostki zębodołowe szczęk - sploty zębowe górne prawe i lewe

część zębodołowa żuchwy - splot zębowy dolny

podniebienie twarde - nn. podniebienne większe ze zwoju skrzydłowo-podniebiennego

- w okolicy przysiecznej - nn. nosowo-podniebienne (n. przysieczny) ze zwoju skrzydłowo-podniebiennego

podniebienie miękkie - nn. podniebienne mniejsze ze zwoju skrzydłowo-podniebiennego

okolica podjęzykowa - n. podjęzykowy od n. językowego od n. V3

cieśń gardzieli - gałąź cieśni gardzieli od n. językowego

Okolica podjęzykowa (regio sublingualis)

- dno jamy ustnej stanowi okolica podjęzykowa, której podstawą jest przepona jamy ustnej (diaphragma oris), sięgająca ku tyłowi do zębów mądrości. Jest ona utworzona przez oba mm. żuchwowo-gnykowe i wzmocniona od wewnątrz przez mm. bródkowo-gnykowe, a od zewnątrz przez brzuśce przednie mm. dwubrzuścowych.

- pośrodkowo w okolicy podjęzykowej przebiega przyczep wędzidełka języka, bocznie od niego biegną fałdy podjęzykowe (plicae sublinguales) wywołane przez leżące pod nimi ślinianki podjęzykowe mniejsze, których przewody (Riviniego) uchodzą na tych fałdach. Fałd podjęzykowy kończy się z przodu mięskiem podjęzykowym (caruncula sublingualis), na nim leży ujście przewodu ślinianki podżuchwowej Whartona, a także ujście przewodu ślinianki podjęzykowej większej Bartoliniego.Na dolnej powierzchni języka widoczne są fałdy strzępiaste (plicae fimbriatae) wywołane przez g. boczną n. językowego.

Zęby (dentes)

• uzębienie stałe (dentes permanentes) - ma 32 zęby; w każdej szczęce czy połowie żuchwy mieszczą się dwa siekacze (dentes incisivi), jeden kieł (dens caninus), dwa zęby przedtrzonowe (dentes premolares) i trzy zęby trzonowe (dentes molares).

• uzębienie mleczne (dentes decidui) - ma 20 zębów; w każdej szczęce czy połowie żuchwy mieszczą się dwa siekacze (6-11 m.ż.), jeden kieł (16-20 m.ż.), dwa zęby trzonowe (pierwsze 16-20 m.ż., drugie 20-30 m.ż.).

- każdy ząb zbudowany jest z korony (corona), szyjki (collum) i korzenia (radix). Korona wystaje nad dziąsła i jest pokryta najbardziej twardym składnikiem zęba - szkliwem (enamelum). Najdłuższą częścią zęba jest korzeń, osadzony w zębodole warstwą tkanki łącznej - ozębną (periodontium). Jest on pojedynczy (siekacze i kły) albo ma dwie (przedtrzonowe i trzonowe dolne) lub trzy odnogi (trzonowe górne). Szyjka łączy koronę z korzeniem. Korzeń i szyjkę pokrywa kostniwo (cementum). Podstawę szkliwa i kostniwa stanowi zębina (dentinum). Wewnątrz zęba znajduje się komora zęba (cavum dentis), zwężająca się w obrębie korzenia w cienki kanał korzenia zęba, zakończony na wierzchołku korzenia zęba otworem szczytowym zęba.

Język (lingua)

- język zbudowany jest z mięśni poprzecznie prążkowanych, pokryty błoną śluzową, charakteryzuje się dużą zmiennością kształtu i dużą ruchomością.

- w języku wyróżnia się:

• trzon (corpus linguae) stanowiący ok. 2/3 przednie języka, który zwężając się ku przodowi bez wyraźnej granicy przechodzi w koniec języka (apex linguae)

• nasadę (radix linguae), która stanowi ok. 1/3 tylną część języka, przytwierdzoną do dna jamy ustnej.

Grzbiet języka

- na grzbiecie języka granicę między trzonem a nasadą stanowi bruzda graniczna (sulcus terminalis) w kształcie litery V zwróconej szczytem ku tyłowi. W jej szczycie znajduje się otwór ślepy (foramen caecum lingulae), który jest pozostałością po przewodzie tarczowo-językowym. Do tyłu od bruzdy granicznej leży migdałęk językowy zbudowany z zespołu mieszków językowych. Ku tyłowi od migdałka językowego błona śluzowa przechodzi na przednią powierzchnię chrząstki nagłośniowej tworząc fałdy językowo-nagłośniowe; przyśrodkowy i dwa boczne (plica glossoepiglotica mediana et lateralis). Pomiędzy tymi fałdami leżą dołki nagłośniowe (valleculae epiglottice). Górną powierzchnię języka dzieli na dwie symetryczne części podłużny rowek - bruzda pośrodkowa języka (sulcus medianus linguae) stanowiąca drogę odpływu śliny do gardła. Na grzbiecie trzonu występują liczne brodawki, których brak na nasadzie języka, są to brodawki okolone, liściaste, grzybowate - posiadające kubki smakowe oraz brodawki nitkowate nie mające kubków smakowych.

Na przekroju poprzecznym w języku wyróżniamy (idąc od góry): błonę śluzową, rozcięgno języka, mięśnie języka, błonę podśluzową i błonę śluzową.

• rozcięgno języka (aponeurosis linguae) powstaje z przekształconej tkanki podśluzowej grzbietu trzonu i końca języka. Łączy ono ściśle błonę śluzową z mięśniami. Prostopadle do rozcięgna leży przegroda języka (septum linguae), która oddziela od siebie mięśnie języka prawe i lewe. Jest ona przegrodą niecałkowitą, nie sięga bowiem ani do powierzchni języka, ani do jego końca. Jest miejscem przyczepu m. poprzecznego języka.

• mięśnie języka - poprzecznie prążkowane mm. języka rozpoczynają się częściowo na strukturach kostnych; żuchwie, kości gnykowej i wyrostku rylcowatym kości skroniowej, częściowo zaś na strukturach łącznotkankowych języka. Pierwsze to mm. zewnętrzne, drugie to mm. wewnętrzne.

Mięśnie zewnętrzne języka - powodują zmiany położenia całego języka, np. wysuwanie, cofanie języka:

- m. bródkowo-językowy (m. genioglossus) - wysuwa język do przodu, przyciska go do dna jamy ustnej

- m. gnykowo-językowy (m. hyoglossus) - cofa język

- m. rylcowo-językowy (m. styloglossus) - cofa język

Mięśnie wewnętrzne języka - rozpoczynają się i kończą w samym języku, bez zmiany położenia języka lub niezależnie od niej zmieniają kształt języka (np. zgrubienie, spłaszczenie języka):

- m. podłużny górny (m. longitudinalis superior) - nieparzysty - skraca i poszerza język

- m. podłużny dolny (m. longitudinalis inferior) - parzysty - skraca język

- m. poprzeczny języka (m. transversus linguae) - zwęża język, włókna górne - wpuklenie podłużne grzbietu języka (podłużna rynienka), włókna dolne uwypuklenie poprzeczne. Część jego włókien przedłuża sięw m. podniebienno-językowy (m. palatoglossus) i m. językowo-gardłowy (m. glossopharyngeus).

- m. pionowy języka (m. verticalis linguae) - parzysty - spłaszcza język, poszerza i wydłuża

• brodawki językowe (papillae linguales) - są to wyniosłości błony śluzowej; blaszki właściwej i nabłonka. Na grzbiecie języka wyróżnia się 4 zasadnicze rodzaje brodawek:

- brodawki nitkowate (papillae filiformes) - występują na grzbiecie języka, na jego końcu i brzegach bocznych. Są to jedyne brodawki językowe, które nie mają funkcji smakowej. Ich odmianą sąbrodawki stożkowate (papillae conicae).

- brodawki grzybowate (papillae fungiformes) - są większe od poprzednich, mniej liczne i rozmieszczone między nimi. Na ich górnej pow. znajdują się kubki smakowe. Odmianą brodawek grzybowatych są brodawki soczewkowate (papillae lentiformes). Wrażenia smakowe z tych brodawek przewodzi do CSN struna bębenkowa.

- brodawki okolone (papillae vallatae) - w liczbie 7 - 12, ustawione są w jednym szeregu, do przodu od obu ramion bruzdy granicznej i równolegle do nich. Są one kształtu grzybowatego, otoczone wałem błony śluzowej, który jest oddzielony od brodawki kolistym rowkiem. Są to główne narządy smaku, pracy mechanicznej nie wykonują. W błonie śluzowej obu ścian bocznych rowka występują liczne kubki smakowe. Na dnie rowka otaczającego brodawkę uchodzą gruczoły surowicze Ebnera, których płynna wydzielina wypłukuje rowek i usuwa substancje smakowe, przygotowując miejsce dla innych substancji smakowych. Wrażenia smakowe przewodzi do CSN n. IX.

- brodawki liściaste (papillae foliatae) - fałdy błony śluzowej w kształcie listków leżące na brzegach języka w tylnej części trzonu. Kubki smakowe leżą w ścianach bocznych rowków i tutaj, na ich dnie uchodzą gruczoły surowicze Ebnera. Wrażenia smakowe przewodzi do CSN n. IX.

Unaczynienie języka - t. językowa od t. szyjnej zewn. oraz drobne gałęzie od t. twarzowej i t. gardłowej wstępującej

Odpływ krwi żylnej - żyły towarzyszą tętnicom, ale t. językowa uchodzi do ż. szyjnej wewn. lub do ż. twarzowej

Odpływ chłonki - naczynia chłonne prawej i lewej strony łączą się ze sobą licznymi gałązkami. Układ chłonny nasady języka jest prawie zupełnie oddzielony od układu trzonu. Do przodu chłonka odpływa do ww. chłonnych podżuchwowych i podbródkowych, ku tyłowi do ww. chł. przyżuchwowych lub bezpośrednio do ww. chłonnych szyjnych głębokich górnych.

Unerwienie języka

ruchowe - n. podjęzykowy (XII)

anat.część języka	czuciowe	smakowe	wydzielnicze
trzon	n. językowy od n. V3	struna bębenkowa	neuryty kom. zwoju podżuchwowego drogą n. językowego
nasada	n. IX	n. IX	n. IX

okolica przynagłośniowa unerwiona jest tylko czuciowo przez - n. krtaniowy górny od n. X

Gruczoły jamy ustnej (glandulae oris)

- zwane śliniankami lub gruczołami ślinowymi

- ich wydzielina - ślina - może mieć charakter surowiczy, śluzowy lub mieszany

- ze względu na położenie wyróżnia się następujące gruczoły ślinowe:

• ślinianka przyuszna

• ślinianka podżuchwowa

• ślinianka podjęzykowa

• gruczoły policzkowe

• gruczoły wargowe

• gruczoły podniebienne

• gruczoły językowe

• gruczoły trzonowe

- do przedsionka jamy ustnej uchodzą gruczoły wargowe, policzkowe i trzonowe oraz przewody ślinianek przyusznych

- do jamy ustnej właściwej uchodzą gruczoły podniebienne i językowe oraz przewody ślinianek podżuchwowych i podjęzykowych (większych i mniejszych)

Drogi wydzielnicze gruczołów ślinowych

• dla ślinianki podżuchwowej:

jądro ślinowe górne n. pośredni struna bębenkowa n. językowy zwój podżuchwowy gg. gruczołowe ślinianka podżuchwowa

• dla ślinianki podjęzykowej (też gruczołów dna jamy ustnej i wargi dolnej)

jądro ślinowe górne n. pośredni struna bębenkowa n. językowy zwój podżuchwowy n. językowy n. podjęzykowy ślinianka podjęzykowa

• dla ślinianki przyusznej (też gruczołów policzkowych, trzonowych)

jądro ślinowe dolne n. językowo-gardłowy n. bębenkowy splot bębenkowy n. skalisty mniejszy

zwój uszny g. łącząca z n. uszno-skroniowym n. uszno-skroniowy gg. przyusznicze ślinianka przyuszna

Gardło (pharynx)

- stanowi następny po jamie ustnej odcinek przewodu pokarmowego

- leży częściowo w obrębie głowy, a częściowo w szyi, do tyłu od jamy nosowej, jamy ustnej i krtani. Sięga od podstawy czaszki do poziomu dolnego brzegu trzonu kręgu C6, ku dołowi przechodząc w przełyk. Do tyłu od gardła znajduje się przestrzeń zagardłowa, a po bokach przestrzenie przygardłowe. Te trzy przestrzenie tworzą wspólnie przestrzeń okołogardłową. Ze względu na sąsiedztwo ściany przedniej gardła i otwory znajdujące się w tej ścianie w gardle wyróżniamy trzy piętra: górne - część nosowa gardła, środkowe - część ustna gardła i dolne - część krtaniowa gardła.

- ściana gardła zbudowana jest z 4 warstw, idąc od wewn. na zewn. są to: błona śluzowa, błona włóknista (zamiast bł. podśluzowej), błona mięśniowa i błona zewnętrzna - przydanka łącznotkankowa.

• błona śluzowa pokrywa wewnętrzną powierzchnię gardła na całej jego długości, stanowiąc przedłużenie błony śluzowej jamy nosowej i jamy ustnej. Jest ona bogato wymodelowana poprzez pasma mięśniowe i ściany przylegających narządów, które wpuklają się w nią. W części nosowej pokryta jest nabłonkiem wielorzędowym migawkowym, w części ustnej i gardłowej nabłonkiem wielowarstwowym płaskim. W części nosowej zawiera gruczoły surowiczo-śluzowe, w części ustnej i krtaniowej gruczoły śluzowe.

• błona włóknista jest w swej większej części cienką i mocną błoną ściśle łączącą błonę śluzową z błoną mięśniową, tylko w małym górnym odcinku nie pokrytym warstwą mięśniową jest szczególnie mocna i zbita - jest to powięź gardłowo-podstawna (fascia pharyngobasilaris). Linia przyczepu tej powięzi do podstawy czaszki przebiega symetrycznie po obu stronach; rozpoczyna się na guzku gardłowym i biegnie do boku łukiem uwypuklonym ku przodowi (otaczając tu przyczepy m. długiego i prostego przedniego głowy), następnie krzyżuje chrząstkozrost skalisto-potyliczny i przechodzi na dolną powierzchnię piramidy k. skroniowej, nie dochodzi do foramen caroticum externum bo tuż przed nim zakręca i biegnie ku przodowi i przyśrodkowo, dochodzi do chrząstkozrostu klinowo-skalistego i biegnie wzdłuż niego, następnie krzyżuje go i dochodzi do blaszki przyśrodkowej wyrostka skrzydłowatego k. klinowej.

• błona mięśniowa nie dochodzi do podstawy czaszki. Zbudowana jest z mm. poprzecznie prążkowanych, wśród których wyróżnia się 3 pary m. zwieraczy gardła oraz 3 pary mm. dźwigaczy gardła.

mm. zwieracze gardła górny, środkowy i dolny mają przebieg mniej lub bardziej okrężny. Zachodzą na siebie dachówkowato i są ze sobą połączone w tylnej ścianie gardła szwem gardła (raphe pharyngis), który u góry przyczepia się do guzka gardłowego kości potylicznej. Mięśnie te mają również nazwy pochodzące od ich przyczepów:

- m. zwieracz górny gardła (m. constrictor pharyngis superior) - m. głowowo-gardłowy (m. cephalopharyngeus) - m. pterygobuccomyloglossopharyngeus

Pp: cz. skrzydłowo-gardłowa - blaszka przyśrodkowa wyrostka skrzydłowatego k. klinowej i haczyk skrzydłowy

cz. policzkowo-gardłowa - szew skrzydłowo-gardłowy (raphe pterygomandibularis) [bucco - bo do tego szwu przyczepia się również m. policzkowy. Szew ten rozpięty jest między haczykiem skrzydłowym k. klinowej a grzebieniem policzkowym żuchwy

cz. żuchwowo-gardłowa - tylna część kresy żuchwowo-gnykowej

cz. językowo-gardłowa - do brzegu bocznego nasady języka, w przedłużeniu m. poprzecznego

Pk: szew gardła

- m. zwieracz środkowy gardła (m. constrictor pharyngis medius) - m. gnykowo-gardłowy (m. hyopharyngeus) - m. chondroceratopharyngeus

Pp: cz. chrząstkowo-gardłowa - róg mniejszy k. gnykowej (często z chrząstki) i początkowy odcinek więzadła rylcowo-gnykowego

cz. rogowo-gardłowa - róg większy k. gnykowej

Pk: szew gardła

- m. zwieracz dolny gardła (m. constrictor pharyngis inferior) - m. krtaniowo-gardłowy (m. laryngopharyngeus) - m. thyrocricopharyngeus

Pp: cz. tarczowo-gardłowa - kresa skośna chrząstki tarczowatej krtani

cz. pierścienno-gardłowa - pow. boczna chrząstki pierścieniowatej krtani i łuk ścięgnisty łączący obie chrząstki

Pk: szew gardła, najniższe włókna kończą się w przełyku

mm. dźwigacze gardła mają przebieg podłużny, są znacznie słabsze od zwieraczy, skracają one gardło, a w związku z przyczepem do podstawy czaszki są jego dźwigaczami. Nie tworzą całej tylnej ściany gardła, lecz głównie jej część dolną. Ich nazwy wynikają z przyczepów, są to:

- m. rylcowo-gardłowy (m. stylopharyngeus)

Pp: wyrostek rylcowaty k. skroniowej

Pk: błona włóknista bocznej ściany gardła w jego części krtaniowej

- m. trąbkowo-gardłowy (m. salpingopharyngeus)

Pp: blaszka przyśrodkowa części chrzęstnej trąbki słuchowej

Pk: j.w.

- m. podniebienno-gardłowy (m. palatopharyngeus)

Pp: rozcięgno podniebienia i kolec nosowy tylny

Pk: j.w.

Jama gardła (cavum pharyngis)

- jest to przestrzeń ograniczona ścianami gardła

- ze względu na sąsiedztwo ściany przedniej gardła i otwory znajdujące się w tej ścianie w gardle wyróżniamy trzy piętra (części): górne - część nosowa gardła, środkowe - część ustna gardła i dolne - część krtaniowa gardła. Każda z tych części ma dwie ściany boczne i ścianę tylną, część nosowa ma dodatkowo ścianę górną.

• część nosowa gardła (pars nasalis pharyngis - epipharynx - cavum pharyngonasale)

- łączy się ku przodowi poprzez nozdrza tylne (choanae) z jamą nosową

- na przejściu ściany górnej w tylną widoczny jest nieparzysty migdałek gardłowy (tonsilla pharyngealis) tzw trzeci

- na ścianie bocznej, na poziomie małżowiny nosowej dolnej widoczne jest ujście gardłowe trąbki słuchowej (ostium pharyngeum tubae auditivae), które prowadzi do trąbki słuchowej. Ma ono kształt trójkąta i jest ograniczone: - od przodu - warga przednia (labium anterius) utworzona przez blaszkę boczną cz. chrzęstnej trąbki

słuchowej. Ku dołowi przedłuża się w fałd trąbkowo-podniebienny (plica salpingopalatina)

- od góry i tyłu - warga tylna (labium posterius) zwana też wałem trąbkowym (torus tubarius) utworzona przez blaszkę przyśrodkową chrząstki trąbi słuchowej. Ku dołowi przedłuża się wfałd trąbkowo-gardłowy (plica salpingopalatina), którego podłożem jestm. trąbkowo-gardłowy.

- od dołu - wał m. dźwigacza (torus levatorius) wywołany przez m. dźwigacz podniebienia miękkiego

- na wale trąbkowym leży migdałek trąbkowy (tonsilla tubaria).

- do tyłu od wału trąbkowego, między nim a tylną ścianą gardła znajduje się zachyłek gardłowy (recessus pharyngealis Rosenmulleri)

- na ścianie tylnej i bocznych leżą pojedyncze grudki chłonne

- ku dołowi część nosowa gardła przechodzi w cz. ustną. W czasie kaszlu lub połykania części te oddzielone są od siebie przez podniebienie miękkie.

• część ustna gardła (pars oralis pharyngis - mesopharynx - cavum pharyngoorale)

- ściana tylna i boczne są gładkie, posiadają jedynie pojedyncze grudki chłonne

- ku przodowi łączy się z jamą ustną przez cieśń gardzieli (isthmus faucium), która ograniczona jest:

- od góry przez podniebienie miękkie z języczkiem

- bocznie przez łuki podniebienno-językowe i podniebienno-gardłowe między którymi leży obustronnie migdałek podniebienny

- od dołu przez nasadę języka z leżącym na niej migdałkiem językowym.

- ku dołowi część ustna przechodzi w część krtaniową gardła

• część krtaniowa gardła (pars laryngea pharyngis - hypopharynx - cavum pharyngolaryngeum)

- ściana tylna i boczne są gładkie

- ku przodowi łączy się z przedsionkiem krtani przez wejście do krtani (aditus laryngis) ograniczone:

- od góry i przodu przez nagłośnię

- od boków przez fałdy nalewkowo-nagłośniowe

- od dołu przez fałd międzynalewkowy z wcięciem międzynalewkowym

- po bokach od wejścia do krtani obustronnie jest zachyłek gruszkowaty (recessus piriformis) ograniczony:

- bocznie przez wewnętrzną pow. chrząstki tarczowatej

- przyśrodkowo przez fałd nalewkowo-nagłośniowy, brzeg boczny chrząstki nalewkowatej i brzeg boczny chrząstki pierścieniowatej

- wyścielony jest błoną śluzową

- przez zachyłek ten przechodzi g. wewn. n. krtaniowego górnego i naczynia krtaniowe górne wywołując fałd n. krtaniowego (plica n. laryngei)

Unaczynienie gardła - obustronnie:

- głównym naczyniem jest a. pharyngea ascendens od a. carotis externa, ponadto gałęzie od:

- a. palatina

- a. palatina

- a. laryngea superior od a. thyroidea superior

- a. laryngea inferior od a. thyroidea inferior

- a. canalis pterygoidei od a. maxillaris

Odpływ krwi żylnej - żyły tworzą sploty na zewnętrznej powierzchni gardła, z którego wychodzą żyły gardłowe uchodzące na różnej wysokości i w różnej liczbie do żył szyjnych głębokich

Odpływ chłonki:

- z górnej części gardła poprzez ww. chłonne zagardłowe do ww. chł. szyjnych głębokich

- z dolnej części gardła bezpośrednio do ww. chł. szyjnych głębokich

Unerwienie gardła:

- pochodzi ze splotu gardłowego (plexus pharyngeus), który leży na zewnętrznej powierzchni tylnej ściany gardła, w przestrzeni zagardłowej

- jest on utworzony przez:

• gałęzie gardłowe nn. błędnych, z którymi dochodzą również włókna z gałęzi wewnętrznych nn. dodatkowych

• gałęzie gardłowe nn. językowo-gardłowych

• włókna współczulne pozazwojowe ze zwoju szyjnego górnego pnia współczulnego (prawego i lewego)

- ze zwoju wychodzą:

• włókna ruchowe dla mm. gardła

• włókna czuciowe i przywspółczulne unerwiające błonę śluzową górnej i środkowej części gardła. Błona śluzowa dolnej części gardła unerwiona jest przez g. wewn. n. krtaniowego górnego lewego i prawego od nn. błędnych

- w ścianie gardła znajdują się dwa sploty nerwowe uzwojone (kom. współczulne), w których kończą się synapsami z komórkami tych zwojów włókna przywspółczulne przedzwojowe.

Pierścień chłonny gardłowy Waldeyer'a

- jest utworzony przez 6 migdałków, wśród których wyróżnia się migdałki parzyste i nieparzyste

- migdałki parzyste:

• migdałek podniebienny (tonsilla palatina) - leży w ścianie bocznej cieśni gardzieli, pomiędzy łukiem podniebienno-językowym a łukiem podniebienno-gardłowym

• migdałek trąbkowy (tonsilla tubaria) - leży na wale trąbkowym na bocznej ścianie gardła

- migdałki nieparzyste:

• migdałek gardłowy (tonsilla pharyngea) - leży w części nosowej gardła, na przejściu ściany górnej w tylną

• migdałek językowy (tonsilla lingualis) - leży na nasadzie języka

migdałek	węzeł chłonny
pokryty błoną śluzową	otoczony torebką
ma tylko naczynia chłonne wyprowadzające	ma naczynia chłonne doprowadzające chłonkę do zatoki brzeżnej i odprowadzające ją z wnęki węzła
dobrze widoczny na preparacie anatomicznym

Przestrzeń okołogardłowa (spatium peripharyngeum)

- obejmuje gardło od tyłu i po bokach, wyróżnia się w niej nieparzystą przestrzeń zagardłową oraz parzystą przestrzeń przygardłową.

Przestrzeń zagardłowa (spatium retropharyngeum)

Ograniczenia: od przodu - tylna ściana gardła

od tyłu - powięź przedkręgowa

bocznie przechodzi w przestrzeń przygardłową

ku górze sięga do podstawy czaszki

ku dołowi przechodzi w śródpiersie zatchawicze

Zawartość: węzły chłonne zagardłowe

splot nerwowy gardłowy

tkanka łączna wiotka pozagardłowa

Przestrzeń przygardłowa (spatium parapharyngeum)

parzysta przestrzeń leżąca po obu stronach gardła

Ograniczenia: od przodu m. skrzydłowy przyśrodkowy

od tyłu powięź przedkręgowa

przyśrodkowo boczna ściana gardła

bocznie torebka ślinianki przyusznej

ku dołowi przechodzi w trójkąt t. szyjnej

ku górze sięga do podstawy czaszki; do okolicy podskroniowej i dołu zażuchwowego

Zawartość:

1. mięśnie i więzadła odchodzące od wyrostka rylcowatego k. skroniowej (tzw. pęczek Riolana):

• m. stylohyoideus

• m. stylopharyngeus

• m. styloglossus

• lig. stylohyoideum

• lig. stylomandibulare

2. a. carotis interna

2. a. pharyngea ascendens

3. v. jugularis interna

4. limphonodi cervicales profundi

5. nn. czaszkowe IX - XII

6. n. laryngeus superior

7. truncus sympaticus (ze zwojem szyjnym górnym)

Nerw językowo-gardłowy (n. glossopharyngeus) - n. IX

- ma charakter ruchowy, czuciowy i przywspółczulny

- jądra: ruchowe - jądro dwuznaczne (nucl. ambiguus)

czuciowe - jądro pasma samotnego (nucl. tracti solitarii)

przywspółczulne - jądro ślinowe dolne (nucl. salivatorius inferior)

- wszystkie jądra leżą w rdzeniu przedłużonym

- n. IX wychodzi z rdzenia przedłużonego w bruździe tylno-bocznej, ku tyłowi od oliwki i kieruje się do przodu i bocznie opuszczając czaszkę przez przyśrodkową część otworu szyjnego. W otworze tym leży zwój czuciowy n. IX - zwój górny czyli wewnątrzczaszkowy (ggl. superius s. intracraniale). Zwój dolny czyli zewnątrzczaszkowy (ggl. inferius s. extracraniale) leży w dołku skalistym kości skroniowej. Od zwoju dolnego n. IX biegnie ku dołowi leżąc między t. a ż. szyjną wewnętrzną (w pobliżu ściany bocznej gardła), a następnie między t. szyjną wewn. i zewn. wzdłuż tylnego brzegu m. rylcowo-gnykowego. Następnie krzyżuje ten mięsień po jego stronie bocznej i zataczając łuk wypukły ku dołowi i tyłowi wchodzi między m. rylcowo-gardłowy i m. rylcowo-językowy i dzieli się na gałęzie końcowe, które wnikają do podstawy języka.

- na swoim przebiegu n. IX oddaje:

1. n. bębenkowy (n. tympanicus s. n. Jacobsoni) - odchodzi od zwoju dolnego i w dołku skalistym wstępuje do kanalika bębenkowego, z którego wchodzi do jamy bębenkowej, gdzie bierze udział w tworzeniu splotu bębenkowego. Prowadzi on włókna przywspółczulne dla ślinianki przyusznej i gruczołów policzkowych oraz włókna czuciowe dla błony śluzowej jamy bębenkowej i trąbki słuchowej.

2. gałąź zatoki t. szyjnej (r. sinus carotici) - odchodzi od n. IX w miejscu, gdzie ten owija się dookoła t. szyjnej wewnętrznej. Biegnie ku dołowi wzdłuż tej tętnicy dochodząc do zatoki t. szyjnej i kłębka szyjnego. Po drodze otrzymuje włókna od n. błędnego i z pnia współczulnego.

3. gałęzie gardłowe (rr. pharyngei) - w liczbie 3-4 odchodzą od pnia n. IX na różnych poziomach i wspólnie z gałęziami gardłowymi n. błędnego i pnia współczulnego biorą udział w tworzeniu splotu gardłowego. gałęzie gardłowe n. IX biorą udział w unerwieniu m. zwieracza gardła górnego i błony śluzowej położonej na jego wysokości.

4. gałąź m. rylcowo-gardłowego (r. m. stylopharyngei) - unerwia ten m. oraz bł. śluzową przylegającego odc. gardła

5. gałęzie migdałkowe (rr. tonsillares) w liczbie 3-4 odchodzą od pnia n. IX po stronie zewnętrznej m. rylcowo-gardłowego. Tworzą one na powierzchni migdałka podniebiennego splot migdałkowy (plexus tonsillaris), zawierający komórki zwojowe, odchodzą od niego gałązki do błony śluzowej migdałka, gardzieli i sąsiednich części podniebienia miękkiego.

6. gałęzie językowe (rr. linguales) - to gałęzie końcowe n. IX. Zespalają się z włóknami strony przeciwległej tworząc sploty zawierające komórki zwojowe. Unerwiają czuciowo błonę śluzową tylnej 1/3 części języka oraz przywspółczulnie gruczoły tej okolicy, ponadto prowadzą włókna smakowe do brodawek okolonych i liściastych.

Zakres unerwienia n. IX:

• włókna czuciowe: jama bębenkowa z wewnętrzną powierzchnią błony bębenkowej, trąbka słuchowa, łuki podniebienne, migdałek podniebienny, nasada języka, część nosowa i ustna gardła, zatoka t. szyjnej i kłębek szyjny

• włókna smakowe: tylna, trzecia część języka (zwłaszcza brodawki okolone i liściaste)

• włókna ruchowe: m. zwieracz górny gardła, m. rylcowo-gardłowy, m. podniebienno-gardłowy, m. podniebienno-językowy, m. dźwigacz podniebienia miękkiego.

• włókna przywspółczulne (unerwienie wydzielnicze): ślinianka przyuszna, gruczoły policzkowe, gruczoły nasady języka.

VII.

Nos zewnętrzny (nasus externus)

- zbudowany jest ze szkieletu, warstwy mięśniowej, warstwy skórnej zewnętrznej i warstwy skórnej wewnętrznej

• szkielet nosa

- jest utworzony przez kości, chrząstki i łączącą je łącznotkankową błonę włóknistą

- szkielet kostny nosa tworzą kości nosowe, kolec nosowy kości czołowej, wyrostki czołowe szczęk oraz brzegi przyśrodkowe trzonów szczęk ograniczające wraz z kolcami nosowymi przednimi otwór gruszkowaty (apertura piriformis) stanowiący wejście do kostnej jamy nosowej.

- szkielet chrzęstny nosa jest utworzony przez:

- chrząstkę przegrody nosa (cartilago septi nasi) - jedyna nieparzysta chrząstka nosa, która tworzy część przednio-dolną przegrody nosa i wypełnia trójkątną przestrzeń zawartą między blaszką pionową kości sitowej a lemieszem.

- chrząstka boczna nosa (cartilago septi nasi)

- chrząstka skrzydłowa większa (cartilago alaris major)

- chrząstki skrzydłowe mniejsze (cartilagines alares minores)

- chrząstka lemieszowo-nosowa (cartilago vomeronasalis)

- chrząstki nosowe dodatkowe (cartilagines nasales accesoriae)

- błona włóknista stanowi przedłużenie okostnej i ochrzęstnej, które pokrywają kości oraz chrząstki. Łączy ze sobą poszczególne chrząstki, te zaś z kostnym podłożem nosa.

• warstwa mięśniowa utworzona jest przez m. nosowy, m. obniżacz przegrody, m. dźwigacz wargi górnej i skrzydła nosa oraz m. podłużny nosa.

• warstwa skórna zewnętrzna

• warstwa skórna wewnętrzna

- jest przedłużeniem skóry zewnętrznej, która przez nozdrza przednie (nares) wnika do przedsionka nosa (vestibulum nasi). Skóra w obrębie przedsionka nosa posiada gruczoły potowe i łojowe oraz włosy nozdrzy (vibrissae), które zatrzymują ciała obce powietrza wdechowego. Ku górze przedsionek jest odgraniczony od właściwej jamy nosowej, zwłaszcza na ścianie bocznej wyraźnym fałdem - wypuklonym brzegiem górnym odnogi bocznej chrząstki skrzydłowej większej - tzw. progiem nosa (limen nasi). Próg nosa stanowi granicę pomiędzy przedsionkiem nosa i jamą nosową właściwą, a także pomiędzy skórą i błoną śluzową. Na przegrodzie nosa, na wysokości progu nosa leży pod błoną śluzową splot żylny - źródło najczęstszych krwawień z nosa - jest to tzw. miejsce Kiesselbalcha.

- unaczynienie tętnicze:

• t. grzbietowa nosa od t. ocznej

• t. kątowa od t. twarzowej

• drobne gałązki od t. podoczodołowej od t. szczękowej

- odpływ krwi żylnej następuje poprzez:

• ż. nosowo-czołową do ż. ocznej górnej

• ż. kątową poprzez ż. twarzową do ż. szyjnej wewnętrzne

- chłonka odpływa poprzez ww. chł. pośrednie (przyusznicze, podżuchwowe) do ww. chłonnych szyjnych głębokich

- unerwienie:

• ruchowe - dla mięśni nosa - gg. n. VII

• czuciowe - dla skóry nosa - gg. nosowe zewn. od nn. sitowych przednich

- gg. nosowe zewn. od nn. podoczodołowych

- gg. nosowe wewn. od nn. podoczodołowych (skóra nozdrzy przednich i przedsionka nosa)

Jama nosowa (cavum nasi)

- jest ograniczona pow. wewn. nosa zewnętrznego i kośćmi pokrytymi błoną śluzową

- do przodu przez przedsionek jama nosowa otwiera się nozdrzami przednimi (nares), ku tyłowi łączy się z częścią nosową gardła przez nozdrza tylne (choanae)

- pośrodkowo położona przegroda nosa (septum nasi) utworzona przez chrząstkę przegrody nosa (cartilago septi nasi), lemiesz i blaszkę pionową kości sitowej dzieli jamę nosową na dwie części; prawą i lewą. Każda z nich ma 4 ściany: dolną czyli dno, górną czyli sklepienie, przyśrodkową i boczną.

- ściana przyśrodkowa czyli przegroda nosa zbudowana jest z trzech części:

• część kostna utworzona przez lemiesz i blaszkę pionową kości sitowej

• część chrzęstna utworzona przez chrząstkę przegrody nosa

• część błoniasta czyli skórna, która w postaci podwójnej warstwy skóry jest położona między nozdrzami przednimi i zawiera odnogi przyśrodkowe chrząstek skrzydłowych większych. Ze względu na swą ruchomość nazywana jest też częścią ruchomą przegrody nosa.

Bona śluzowa jamy nosowej

- w błonie śluzowej wyścielającej jamę nosową wyróżniamy dwie okolice różne pod względem strukturalnym i czynnościowym; okolicę oddechową i okolicę węchową. Okolicę węchową stanowi niewielki górny odcinek błony śluzowej jamy nosowej, pozostała, znacznie większa część tworzy okolicę oddechową.

okolica oddechowa (regio respiratoria)

- w blaszce właściwej błony śluzowej znajdują się gruczoły nosowe (glandulae nasales) produkujące wydzielinę zwaną śluzem nosowym, który zwilża powietrze oddechowe i na nim osiadają cząsteczki pyłu. Podczas kataru (nieżytu) gruczoły nosowe wytwarzają bogatą, rzadką wydzielinę.

- nabłonek oddechowy jest nabłonkiem wielorzędowym z migawkami, których ruch powoduje przemieszczanie się cząsteczek pyłu do gardła

okolica węchowa (regio olfactoria)

- jest u człowieka niewielka (ok. 2,5 cm2 po każdej str.) zajmując okolicę małżowiny nosowej górnej i najwyższej oraz odpowiednie przewody i przeciwległą część przegrody nosa. W porównaniu z błoną śluzową okolicy oddechowej jest słabiej unaczyniona i nie ma nabłonka migawkowego lecz specjalnie zróżnicowany nabłonek węchowy zbudowany ze specyficznych komórek zmysłowych zwanych komórkami węchowymi i komórek podporowych. Komórki węchowe są pierwszymi neuronami drogi węchowej, są to komórki dwubiegunowe, których wypustki obwodowe przekraczają powierzchnię nabłonka w postaci tzw. stożków węchowych, a każdy z nich zakończony jest kilkoma włoskami węchowymi. Włoski te są receptorami węchu. Neuryty komórek węchowych noszą nazwę nici węchowych i przez otworki sitowe w blaszce sitowej kości sitowej wchodzą do przedniego dołu czaszki, gdzie dochodzą do opuszki węchowej.

- unaczynienie tętnicze jamy nosowej

• część górno-przednia ściany bocznej i przeciwległej części przegrody nosa - t. sitowa przednia od t. ocznej

• część dolno-tylna ściany bocznej i przeciwległej części przegrody nosa - t. klinowo-podniebienna od t. szczękowej, która oddaje tt. nosowe tylne boczne oraz tt. nosowe tylne przegrody

• okolice zachyłka klinowo-sitowego - t. sitowa tylna od t. ocznej

- unerwienie jamy nosowej

• okolicy oddechowej (włókna czuciowe + wł. autonomiczne dla gruczołów i naczyń):

- cz. górno-przednia - gg. nosowe wewn. n. sitowego przedniego, wśród których wyróżnia się gg. nosowe przednie przyśrodkowe - dla przegrody oraz gg. nosowe przednie boczne - dla bocznej ściany jamy nosowej

- cz. dolno-tylna - gg. nosowe tylne ze zwoju skrzydłowo-podniebiennego, które dzielą się na dwie główne grupy: gg. górne (przyśrodkowe dla przegrody i boczne dla ściany bocznej jamy nosowej) oraz gg. dolne (dla bocznej ściany jamy nosowej).

- gg. oczodołowe ze zwoju skrzydłowo-podniebiennego, które dołączają do n. sitowego tylnego i z nim biegną do zatoki klinowej i komórek sitowych tylnych

- błonę śluzową zatoki szczękowej zaopatrują gg. n. szczękowego, pozostałych zatok gg. n. ocznego

• okolicy węchowej

- okolica ta posiada komórki zmysłowe - komórki węchowe, których dendryty dochodzą do receptorów węchu, tj. do włosków węchowych, natomiast neuryty tych komórek noszą nazwę nici węchowe

- w okolicy węchowej nosa występują także tzw. wolne zakończenia n. trójdzielnego wrażliwe prawdopodobnie na parzące lub ostre zapachy. Obecnością tych zakończeń tłumaczy się fakt, że mimo uszkodzenia nici węchowych, np. w następstwie wypadku pewien rodzaj węchu jest odbierany.

.

Rozwój łuków skrzelowych.

Najbardziej typową cechą rozwoju głowy i okolic szyi są łuki skrzelowe (gardłowe). Łuki te pojawiają się w 4 i 5 tygodniu rozwoju zarodka. Początkowo składają się z podłużnych wyniosłości tkanki mezenchymatycznej, które są pooddzielane głębokimi szczelinami (pokrytymi od zewnątrz ektodermą), nazywanymi kieszonkami skrzelowymi zewnętrznymi. Przeciwległe łuki skrzelowe łączą się ze sobą za pomocą tzw. łącznika (copula). Równocześnie z rozwojem łuków i kieszonek skrzelowych zewnętrznych wzdłuż ścian bocznych jelita głowowego powstaje pewna liczba wpukleń zwanych kieszonkami skrzelowymi wewnętrznymi (zbudowanymi z endodermy). Stopniowo kieszonki wewnętrzne wnikają do otaczającej mezenchymy, ale nie tworzą połączeń z zewnętrznymi kieszonkami.

Każdy z łuków skrzelowych składa się z rdzenia zbudowanego z tkanki mezenchymatycznej, którą pokrywa od zewnątrz powierzchniowa ektoderma, a od strony wewnętrznej nabłonek pochodzenia endodermalnego. Oprócz mezenchymy pochodzącej z mezodermy przyosiowej oraz bocznej w skład rdzenia każdego łuku wchodzi także znaczna liczba komórek grzebienia nerwowego, które migrują do łuków i uczestniczą w wytwarzaniu składników szkieletu twarzy. Pierwotna mezoderma przekształca się w mięśnie twarzy i okolic szyi. Każdy łuk skrzelowy wytwarza zatem swoje własne mięśnie. Mięśnie te otrzymują swoje własne nerwy czaszkowe (ich składniki migrują razem z komórkami mięśniowymi). Ponadto każdy łuk ma swoją własną tętnicę.

Pod koniec 4 tygodnia w środkowej części twarzy znajduje się zatoka gębowa (ustna) (stomodeum), wokół której znajduje się para łuków skrzelowych I. U zarodka 4,5 tygodniowego można wyróżnić 5 wyniosłości mezenchymatycznych : w kierunku doogonowym od zatoki ustnej znajdują się - wyniosłości żuchwowe (łuk skrzelowy I); bocznie od zatoki ustnej - wyniosłości szczękowe (części grzbietowe łuków I); wreszcie do przodu od zatoki ustnej - wyniosłość czołowo-nosowa. Wytworzenie w dalszym rozwoju wyniosłości nosowych uzupełni rozwój twarzy.

I ŁUK SKRZELOWY (ŻUCHWOWY) :

Nerw : n. żuchwowy (V3)

Tętnica : zanika (wg. niektórych źródeł jest to tętnica szczękowa)

Mięśnie : żwaczowe (żwacz, skroniowy, skrzydłowy przyśrodkowy i boczny); m. żuchwowo-gnykowy; brzusiec przedni m. dwubrzuścowego; m. napinacz podniebienia miękkiego; m. napinacz błony bębenkowej.

Elementy szkieletu : chrząstka brzuszna łuku skrzelowego I (tzw. chrząstka Meckela); kowadełko i młoteczek. (wg. niektórych źródeł także : więzadło przednie młoteczka, więzadło klinowo-żuchwowe, fragment żuchwy).

UWAGA ! Grzbietowa część łuku skrzelowego I jest nazywana wyniosłością szczękową, a jej część brzuszną - wyniosłością żuchwową. Z mezenchymy guzka szczękowego w wyniku kościotworzenia na podłożu błoniastym powstaje praszczęka, szczęka, kość jarzmowa i część k. skroniowej.

II ŁUK SKRZELOWY (GNYKOWY) :

Nerw : n. twarzowy (VII)

Tętnica : zanika (wg. niektórych źródeł jest to tętnica strzemiączkowa)

Mięśnie : mimiczne (wliczając również m. naczaszny, m. szeroki szyi, szczątkowe mm. małżowiny usznej); tylny brzusiec mięśnia dwubrzuścowego; m. rylcowo-gnykowy; m. strzemiączkowy.

Elementy szkieletu : chrząstka II łuku skrzelowego (tzw. chrząstka Reicherta); z niej następnie rozwijają się : strzemiączko, wyrostek rylcowaty kości skroniowej; więzadło rylcowo-gnykowe oraz rogi mniejsze kości gnykowej. Podaje się również tutaj część górną trzonu kości gnykowej (choć w zasadzie trzon powstaje z łącznika II i III łuku skrzelowego).

III ŁUK SKRZELOWY :

Nerw : n. językowo-gardłowy (IX)

Tętnica : t. szyjna wspólna i t. szyjna wewnętrzna.

Mięśnie : m. rylcowo-gardłowy (wg. niektórych źródeł także zwieracz górny gardła)

Elementy szkieletu : rogi większe kości gnykowej oraz dolna część jej trzonu.

IV - VI ŁUK SKRZELOWY :

Nerw : n. błędny (właściwie dla IV łuku jest to n. krtaniowy górny, a dla łuku VI - n. krtaniowy wsteczny) i n. dodatkowy (XI)

Tętnica : IV łuk skrzelowy - t. podobojczykowa prawa (po prawej stronie); łuk aorty (po lewej stronie)

VI łuk skrzelowy - tt. płucne, a po lewej stronie dodatkowo przewód tętniczy Botalla.

Mięśnie : IV łuk - m. pierścienno-tarczowy, dźwigacz podniebienia miękkiego (wg. innych źródeł także inne mięśnie podniebienia miękkiego) i mm. zwieracze gardła

VI łuk - mm. wewnętrzne krtani

Elementy szkieletu : chrząstki krtani

I ZEWNĘTRZNA KIESZONKA SKRZELOWA :

Powstaje z niej przewód słuchowy zewnętrzny. Wyściółka nabłonkowa tego przewodu bierze udział w wytwarzaniu błony bębenkowej.

II, III, IV ZEWNĘTRZNA KIESZONKA SKRZELOWA :

Tkanka mezenchymatyczna łuku skrzelowego II intensywnie proliferuje i częściowo pokrywa łuk skrzelowy III i IV ( w postaci tzw. wieczka). W końcu zlewa się z zawiązkiem osierdzia w dolnej części szyi, a zewnętrzne kieszonki skrzelowe II, III, IV zamykają się i tracą łączność ze światem zewnętrznym. Przejściowo wytwarzają one jamę wysłaną nabłonkiem endodermalnym, tzw. zatokę szyjną, która zazwyczaj zanika całkowicie. Czasem dochodzi do powstania torbieli skrzelowych. Mogą się one łączyć ze skórą (przetoki skrzelowe zewnętrzne) lub z gardłem (przetoki skrzelowe wewnętrzne).

I WEWNĘTRZNA KIESZONKA SKRZELOWA :

Wytwarza tzw. zachyłek trąbkowo-bębenkowy (recessus tubotympanicus), którego część dalsza rozszerza się w pierwotną jamę bębenkową, a część bliższa przekształca się w trąbkę słuchową (Eustachiusza). Również wyściółka jamy bębenkowej bierze udział w wytworzeniu błony bębenkowej.

II WEWNĘTRZNA KIESZONKA SKRZELOWA :

Powstaje z niej loża migdałka podniebiennego (część tej kieszonki pozostaje niezmieniona w postaci tzw. dołu nadmigdałkowego) oraz zachyłek gardłowy.

III WEWNĘTRZNA KIESZONKA SKRZELOWA :

Z części grzbietowej powstaje gruczoł przytarczyczny dolny; z części brzusznej większość grasicy.

IV WEWNĘTRZNA KIESZONKA SKRZELOWA :

Z części grzbietowej powstaje gruczoł przytarczyczny górny; z części brzusznej pozostała część miąższu grasicy.

V WEWNĘTRZNA KIESZONKA SKRZELOWA :

Zwykle uważa się ją za część IV wewnętrznej kieszonki skrzelowej. Powstaje z niej ciało pozaskrzelowe, które później wnika do tarczycy (komórki c tarczycy - przypęcherzykowe).

ROZWÓJ TWARZY :

Podłożem dla rozwoju twarzy jest 5 wyrostków (in. wyniosłości); bocznie od zatoki ustnej - wyrostki szczękowe, doogonowo - wyrostki żuchwowe, powyżej - wyrostek czołowy (wg. innych źródeł wyniosłość czołowo-nosowa).

Po obu stronach wyrostka czołowego znajdują się zgrubienia powierzchniowej ektodermy, tzw. płytki węchowe (in. plakody nosowe). Powstają one w wyniku indukcyjnego działania brzusznej części przodomózgowia. W 5 tygodniu płytki węchowe wytwarzają wgłobienia zwane dołkami węchowymi (in. dołki nosowe). Dołki węchowe są oddzielone od pierwotnej jamy ustnej błoną ustno-nosową, ale po jej pęknięciu pierwotne jamy nosowe otwierają się do jamy ustnej przez tzw. nozdrza tylne pierwotne. Dopiero po powstaniu podniebienia ostatecznego i dalszym rozwoju pierwotnych jam nosowych powstają nozdrza tylne ostateczne (znajdujące się w miejscu połączenia jamy nosowej z gardłem).

Wały tkankowe po wewnętrznej stronie dołków węchowych są nazywane wyrostkami nosowymi przyśrodkowymi, a na zewnątrz - wyrostkami nosowymi bocznymi. Dolne końce wyrostków nosowych przyśrodkowych są nieco wpuklone do przodu i stanowią tzw. wyrostki gałeczkowate. Dołki węchowe następnie wpuklają się dalej przez co powstają przewody węchowe, a następnie nozdrza przednie.

Z wyrostków nosowych przyśrodkowych powstaje :

• grzbiet nosa

• część przegrody nosa

• część środkowa wargi górnej (właściwie ze zrośniętych wyrostków gałeczkowatych powstaje tzw. rynienka podnosowa (philtrum))

• część przednia podniebienia (tzw. odcinek międzyszczękowy lub podniebienie pierwotne)

Z wyrostków nosowych bocznych powstaje :

• kość nosowa

• kość łzowa

• boczna część nosa (skrzydełka)

Z wyrostka szczękowego powstaje :

• szczęka

• kość jarzmowa

• górna część policzka

• boczna część wargi górnej

• wyrostki lub płyty podniebienne (część przednia kostnieje; część tylna nie kostniejąca wytwarza podniebienie miękkie)

Z wyrostków żuchwowych powstaje :

• żuchwa

• warga dolna

• dolna część policzka

Ze szczeliny między wyrostkami nosowymi bocznymi i szczękowymi powstaje obustronnie przewód nosowo-łzowy.

PODNIEBIENIE :

Część tylna powstaje ze zrośnięcia wyrostków (płyt) podniebiennych wyrastających z wyrostków szczękowych; część przednia podniebienia (tzw. podniebienie pierwotne) powstaje z wyrostków nosowych przyśrodkowych (a właściwie z wyrostków gałeczkowatych).

ROZWÓJ JĘZYKA :

Mięśniówka języka wywodzi się z mioblastów pochodzących z miotomów potylicznych. Nabłonek języka rozwija się w ścisłej łączności z łukami skrzelowymi.

1. guzek nieparzysty (tuberculum linguale impar) wyrasta w linii pośrodkowej (ok. 5 tyg.) z zagłębienia łączącego I i II parę łuków skrzelowych (w zasadzie I i II kieszonkę skrzelową wewnętrzną)

2. guzki boczne (tuberculum linguale laterale) wyrastają z I łuków skrzelowych. Tworzy się z nich trzon i szczyt języka.

3. guzki tylne powstają z łuków skrzelowych od II do IV. Tworzy się z nich nasada i korzeń języka.

Z takiego pochodzenia rozwojowego wynika ogólne unerwienie czuciowe języka :

• przednie 2/3 języka jest unerwione przez nerw trójdzielny (jego gałąź : n. językowy), będący nerwem I łuku skrzelowego

• tylna 1/3 jest unerwiona przez nerwy językowo-gardłowy i błędny, które są nerwami III i IV łuku.

• Ponieważ do tkanek II łuku wrastają tkanki III łuku, nerw twarzowy, który jest nerwem łuku II, nie bierze udziału w ogólnym unerwieniu języka. Przednie 2/3 języka otrzymują jednak specjalne unerwienie czuciowe (smakowe) za pośrednictwem struny bębenkowej, która jest odgałęzieniem nerwu twarzowego.

ZATOKI OBOCZNE NOSA :

Powstają jako uchyłki bocznej ściany nosa, które wrastają do szczęki, kości sitowej, czołowej i klinowej. W okresie pokwitania zatoki osiągają największe wymiary i przyczyniają się wówczas do ostatecznego ukształtowania twarzy.

1

10

---