Pod terminem "romantyzm" rozumiemy określony w czasie i przestrzeni prąd w dziejach naszej kultury, przypadający mniej więcej na lata 1750-1860 . Wczesna faza romantyzmu, zwana też preromantyzmem, trwała od połowy XVIII w., wchodząc po 1800 r. w okres romantyzmu dojrzałego, trwając do lat sześćdziesiątych XIX w.
W sztuce romantyzm oznacza postawę ideową opartą na wierze w ludzki geniusz i szukającą ucieczki od najciekawszych teraźniejszości w odległych w czasie i przestrzeni cywilizacjach oraz w zwrocie do natury.
W plastyce postawa ta wyraziła się głównie w wielkiej swobodzie formalnej we wprowadzeniu nowej tematyki inspirowanej zarówno współczesnymi wydarzeniami, jak też dotychczasową historią ludzkości, w wysuwaniu na pierwszy plan indywidualności twórczej artysty.
Około 1820 r., głównie we Francji, romantycy zaczynają gwałtownie atakować klasyczne ideały dotychczasowego malarstwa. Walka romantyków z klasykami rozgrywa się na trzech płaszczyznach: tematu, metody twórczej i formy artystycznej.
Przemiany w tematyce malarstwa były dwojakiego rodzaju. Pierwszy z nich polegał na kontynuowaniu starego sposobu ujmowania tematów i wypełnianiu go nową treścią, drugi na podejmowaniu tematów nowych, do tej pory w malarstwie nieznanych. Scenom religijnym lub mitologicznym nadaje się teraz nową polityczno-społeczną treść. Przestaje istnieć hierarchia tematów. Jeden z romantyków wyznaje: "Malujemy Bogów i Madonny, bohaterów i chłopów, tak jak budujemy po grecku, po bizantyjsku, po mauretańsku, gotycku, florencku a la Renaissance, rokokowo".
W Polsce wielką zasługą romantyzmu było wprowadzenie na szeroką skalę nowej tematyki. Malarstwo starało się przedstawić przemiany społeczne zachodzące w życiu polskiego narodu oraz walki narodowowyzwoleńcze. Tematem malarstwa rodzajowego stawało się życie nie tylko szlachty, lecz wszystkich warstw społecznych, a w szczególności stanu włościańskiego. Wykształciło się również bardzo istotne dla naszej sztuki malarstwo batalistyczne oraz biegunowo różne, pełne nastroju malarstwo pejzażowe.
Na pozycjach romantycznych znaleźli się uczniowie J.P.Norblina: Aleksander Orłowski i Michał Płoński. Orłowski łączył w swej twórczości bystrość obserwacji realisty z temperamentem romantyka. Rysował bitwy, sceny rodzajowe, zabawy w karczmach, targi, zaprzęgi, traktując obrane przez siebie tematy bardzo wrażeniowo, rzucając je na papier swobodną kreską, podkreśloną niekiedy barwną plamą. Tematyka rysunków i obrazów Orłowskiego przeciwstawia się konwencjonalnym treściom zawartym w statycznych płótnach klasyków i jest wyrazem nowej postawy w malarstwie polskim.
Najwybitniejszym malarzem romantyzmu polskiego był Piotr Michałowski. Posiadał wszechstronne wykształcenie, a malarstwo uprawiał nieco na uboczu swych licznych zajęć. W portretach najbliższej rodziny zawarł potężny ładunek prawdy psychologicznej (Portret córki na koniu), podobnie jak we wspaniałych studiach głów wieśniaków (np. Seńko) i Żydów. W twórczości Michałowskiego szczególnie godna uwagi jest seria obrazów przedstawiająca epopeję napoleońską, kreująca artystę na najwybitniejszego przedstawiciela naszego nurtu malarstwa batalistycznego (Samosierra).
Michałowski był przy tym świetnym malarzem konia, tworzącym studia o niedoścignionej ekspresji, zwięzłości układu i anatomicznej poprawności. W drugiej ćwierci XIX w. wielką popularność zyskało malarstwo polskich "nazareńczyków", którzy zgodnie z założeniami swych niemieckich kolegów nawiązywali do gotyku, włoskiej sztuki XV w., Rafaela. W Polsce reprezentantem tego kierunku był Wojciech Kornelli Stattler; dał on swym programowym obrazie Machabeusze przykład łączenia treści religijnych, opartych na rafaelowskich kompozycjach, z oschłą, klasycyzującą formą.
Spadkiem po romantyzmie był "historyzm". Przejawił się on w twórczości wielu malarzy działających przed i po połowie XIX w. Najwybitniejszym przedstawicielem tego nurtu był Józef Simmler, któremu największą sławę przyniósł obraz Smierć Barbary Radziwiłłówny.
Równolegle rozwija się sztuka portretowa, uprawiana przez Simmlera i Henryka Rodakowskiego. Szczególnie w Portrecie gen. Dembińskiego i w Portrecie matki potrafił Rodakowski połączyć akcenty romantyczne z realistycznym stosunkiem modela. Romantyzm, wchodząc coraz częściej w powiązania z tendencjami realistycznymi, odżył z nową siłą w latach 1860-1870, spotęgowany duchem patriotyzmu w obliczu klęski powstania styczniowego.
Szczególny wpływ na kształtowanie świadomości narodowej wywarła twórczość Artura Grottgera. O wartościach słynnych, wykonanych kredką cyklów Grottgera decyduje zawarty w nich olbrzymi ładunek treściowy. Kartony poświęcone Warszawie przedpowstaniowej (Warszawa I i Warszawa II), powstaniu styczniowemu (Polonia), powstaniu na Litwie (Lituania) oraz wojnie (cykl Wojna) apelowały do patriotycznych uczuć Polaków i utrwaliły się na lata całe w naszej wyobraźni.
Równie sugestywne były wizje historii naszego narodu przekazane w monumentalnych obrazach Jana Matejki. Zawartość treściowa jego dzieł oraz metoda traktowania tematu historycznego każą w nim wszakże widzieć malarza przechodzącego na pozycje realizmu.
Matejko, Jan (ur. 1836 Kraków, zm. 1893 Kraków)
Jan Matejko uczył się malarstwa w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych kierowanej przez Stattlera i Łuszczkiewicza; krótko przebywał w Monachium u Hermana Anschutza i w Wiedniu u Chrystiana Rubena. Od roku 1860 mieszkał w Krakowie, gdzie w roku 1873 objął dyrekcję Szkoły Sztuk Pięknych. Poznał pobieżnie Paryż, Konstantynopol i Włochy, które może najsilniej zaważyły na jego dojrzałej twórczości.
Do niedawna pod względem ideowego znaczenia dzieliło się twórczość artysty na dwa główne okresy: krótkotrwały, wczesny, do czasów wykonania w roku 1869 obrazu Unia lubelska, i dojrzały, ciągnący się przez lat z górą dwadzieścia, zakończony dopiero śmiercią Mistrza. W pierwszym okresie rozwijał malarz tezy "historyzmu krytycznego"; zgodnie z faktami obarczał winą za rozbiory Polski stan szlachecki, w szczególności zaś magnaterię. W okresie drugim ukazywał historyczne zasługi królów, rycerstwa i szlacheckich wodzów. Nie zapomniał i wtedy o roli mieszczaństwa, o doli chłopa i jego udziale w walce o niepodległość. Obrazował Dzieje cywilizacji w Polsce, podkreślał znaczenie Uniwersytetu krakowskiego i humanizmu polskiego. Wskrzeszał dnie chwały Polski Jagiellonów, ulegając w pewnej mierze podszeptom konserwy krakowskiej.
Jednakże głównym motorem jego sztuki była intencja krzepienia serc wizją niepodległej Polski, w czym przypominał go Sienkiewicz.
Poczynając od roku 1862, w którym pojawił się Stańczyk rodziły się co kilka lat wielkie jak ściana obrazy historyczne, przeplatane tysiącami szkiców, mnóstwem kompozycji mniejszego formatu i portretów.